Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
Але гэта распараджэнне не дапамагло. I ў далейшым у дакладах з месцаў паведамлялася аб масавым ненаведванні дзецьмі адвентыстаў заняткаў у школах у суботнія дні. Нягледзячы на строгія меры, якія прымаліся ўладамі да вернікаў, карэнным чынам палепшыць сііуацыю не ўдавалася. Партыйна-дзяржаўныя структуры бачылі выхад толькі ў закрыцці абшчын АСД.
У складаных умовах разгортвалася дзейнасць іудзейскай канфесіі. За гады вайны з 990 тыс. яўрэяў, якія пражывалі на тэрыторыі Беларусі, загінулі 810 тыс., што складала амаль 82 %. Доктар гістарычных навук, прафесар Э.Іофэ назваў гэта “катастрофай беларускага яўрэйства” [11. С. 162].
Фашысты руйнавалі помнікі яўрэйскай культуры, сінагогі, якія перад вайной засталіся дзейнічаць толькі ў заходнебеларускім рэгіёне. У Брэсце, напрыклад, у гады фашысцкай акупацыі ўсе сінагогі і малітоўныя дамы выкарыстоўваліся пад канюшні і гаражы. Усяго былі разбураны 23 драўляныя сінагогі [12. С. 59].
Антысеміцкая накіраванасць палітыкі Сталіна, праводзімай у пасляваенныя гады, не дазваляла ўраду БССР пайсці на шырокую рэгістрацыю іудзейскіх абшчын, адкрыццё сінагог, патрэба ў якіх у вернікаў-яўрэяў была вельмі вялікай. Таму вернікі сталіцы з радасцю сустрэлі вестку аб рэгістрацыі ў чэрвені 1946 г. абшчыны і перадачы ёй часткі будынка сінагогі. Абавязкі равіна выконваў Я.Бергер. У горадзе прайшоў збор сродкаў на рамонт і абсталяванне памяшкання, правядзенне розных рэлігійных мерапрыемстваў.
У жніўні 1946 г. па ініцыятыве веруючых яўрэяў быў устаноўлены помнік на магіле расстраляных фашысцкімі захопнікамі ў сакавіку 1942 г. жыхароў Мінска. Ініцыятыўная група паставіла перад уладамі пытанне аб правядзенні
паніхіды пры яго адкрыцці. Улады не далі дазвол, спасылаючыся на тое, што сярод расстраляных былі атэісты, а таксама прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў. Але, нягледзячы на забарону, адкрыццё помніка суправаджалася правядзеннем паніхіды [2. Ф. 952, воп. 2, спр. 2, арк. 4].
Дзякуючы намаганням вернікаў адбылася рэгістрацыя іудзейскай абшчыны ў Калінкавічах. У наступным годзе на іх сродкі была пабудавана сінагога. Калі на дзень рэгістрацыі абшчына налічвала 56 чал., то на 1 сіудзеня 1954 г. іх колькасць дасягнула 160. Аднак, па даных кампетэнтных органаў, гэтая лічба не адпавядала сапраўднасці. Веруючых у горадзе налічвалася значна больш.
Іудзеі Бабруйска ў красавіку 1946 г. таксама атрымалі дазвол на аднаўленне пад сінагогу разбуранага дома. Мабілізаваўшы сродкі і рабочую сілу, абшчына да канца мая амаль завяршыла аднаўленне памяшкання, уклаўшы ў будаўнічыя работы каля 100 тыс. руб. Аднак у чэрвені гарвыканкам адмяніў сваю ранейшую пастанову і перадаў амаль адрамантаванае памяшканне пад саўпартшколу. Члены абшчыны не жадалі здавацца. Яны перанеслі туды культавыя рэліквіі і пачалі набажэнствы, але памяшканне ўсё роўна перадалі пад майстэрні таварыства інвалідаў вайны [2. Ф. 4, воп. 29, спр. 146, арк. 107]. У рэшце рэшту жніўні 1948 г. вернікі-яўрэі Бабруйска атрымалі дазвол на адкрыццё сінагогі, якая праз некалькі месяцаў была зачынена. Настойліва дабіваліся рэгістрацыі абшчыны Гомеля, Рэчыцы, Жлобіна, Рагачова, Магілёва, Лепеля, Оршы, Радашковіч, Барысава, іншых гарадоў, але па тых ці іншых прычынах атрымлівалі адказ.
У выніку таго, што ўлады не іпілі на рэгістрацыю абшчын і адкрыццё сінагог для правядзення малітоўных сходаў, вернікі збіраліся ў прыватных дамах і кватэрах, дзе арганізоўвалі так званыя міньяны. Мясцовыя ўлады, як правіла, не дазвалялі вернікам здаваць у арэнду свае кватэры, таму яны збіраліся падпольна. Па даных упаўнаважанага па справах культаў пры Савеце Міністраў СССР па БССР, у 1952 г. у Гомелі дзейнічалі 7 “міньянаў-сінагог”, у Бабруйску — 9, у Пінску — 4, у Мазыры — 3, у Рэчыцы і ў Жлобіне — па 2 [2. Ф. 4, воп. 62, спр. 348, арк. 102, 103], Колькасць наведвальнікаў асобных міньянаў даходзіла да 70 — 80 чал. Іх дзейнасць характарызавалася вялікай мабільнасцю: не паспявалі ўлады закрыць іх у адным месцы, як яны адчыняліся ў другім. Таму цяжка было ўстанавіць колькасць вернікаў сярод яўрэйскага насельніцтва.
Палітыка “выкрывання” бязродных касмапалітаў, затым урачоў-шкоднікаў адбівалася на адносінах да іудзейскай канфесіі на працягу ўсяго пасляваеннага дзесяцігоддзя. Усяляк улады стрымлівалі рэгістрацыю новых абшчын, не гаворачы аб пабудове сінагог. Таму на 1 студзеня 1955 г. у Беларусі так і засталіся дзейнічаць дзве іудзейскія абшчыны.
У першыя пасляваенныя месяцы ў населеных пунктах, дзе пражывалі беларускія татары, было выяўлена 13 мусульманскіх абшчын, чатыры з якіх у далейшым прайшлі рэгістрацыю. Але мясцовыя ўлады накіроўвалі намаганні на тое, каб згарнуць дзейнасць гэтай невялічкай канфесіі.
Пасля выезду ў Польшчу мулы Л.Мухлі ў 1946 г. была закрыта мячэць у в.Некрашунцы Радуньскага раёна. Так спынілася дзейнасць адной са старэйшых мусульманскіх абшчын, у якую акрамя жыхароў беларускіх вёсак Сандыкаўшчызна, Пескі, Васілішкі, Некрашунцы ўваходзілі некалькі населеных пунктаў Літоўскай ССР. Гэта быў адчувальны ўдар па абшчыне, у якой кожная сям’я чытала Каран, прытрымлівалася “ўразу”, святкавала чатыры Байрамы ў год, па пятніцах не працавала [8. Ф. 1385, воп. 1 а, спр. 24, арк. 50].
Спасылаючыся на тое, што яшчэ ў 1945 г. многія члены мусульманскай абшчыны Навагрудка выехалі на пастаяннае жыхарства ў Полылчу, раённыя ўлады сталі выказваць думку аб непатрэбнасці мячэці, ліквідацыі абшчыны. 3 прапановай аб гэтым яны звярнуліся ў вышэйшыя інстанцыі. У выніку рашэннем Баранавіцкага аблвыканкама ад 25 сакавіка 1948 г. абпічына была закрыта. Мячэць вырашылі пераабсталяваць пад Дом піянераў [8. Ф. 1385, воп. 1, спр. 39, арк. 1 ]. Так гвалтоўна была спынена дзейнасць яшчэ адной мусульманскай абшчыны.
Амаль 50 гадоў цэнтрам культурнага і рэлігійнага жыцця беларускіх татар у Мінску з’яўлялася мячэць, пабудаваная на ахвяраванні вернікаў. Але партыйна-дзяржаўныя структуры горада не маглі мірыцца з тым, каб татарская нацыянальная меншасць мела свой канфесійны прытулак. 28 ліпеня 1949 г. Мінгарвыканкам прыняў рашэнне аб ліквідацыі мусульманскай абшчыны і перадачы будынка мячэці пад вучэбны цэнтр. Савет па справах рэлігійных культаў 30 жніўня 1949 г. зацвердзіў гэту пастанову гарадскіх улад і 13 — 14 верасня па акту мячэць была перададзена Рэспубліканскаму добраахвотнаму таварыству садзейнічання флоту (ДТС ФЛОТ). У адказ на гэту
акцыю 163 вернікі горада звярнуліся да Сталіна з просьбай вярнуць ім святыню. 3 Масквы ліст пераслалі ў Савет Міністраў БССР. Тагачасны старшыня ўрада А.Кляшчоў даў распараджэнне аб’явіць заявіцелям аб адмове ў вяртанні мячэці. Так у восеньскія дні 1949 г. было зруйнавана рэлігійнае жыццё татар сталіцы.
Але ў гэты час у невялічкай в.Даўбуцішкі Смаргонскага раёна працягвала дзейнічаць мусульманская абшчына, на чале якой стаяў мула А.Рафаловіч. Атрымалася так, што ўлады далі яму дазвол праводзіць толькі разавыя службы. Райфінаддзел палічыў, што Рафаловіч прайшоў рэгістрацыю, і абклаў падаткам як “законнага” служыцеля культу. У сваю чаргу на падставе гэтага мула лічыў абшчыну зарэгістраванай. Такім чынам, у 98-мі татарскіх сем’ях Даўбуцішкаў і вёсак навакольных раёнаў стала магчыма наведваць мячэць [2. Ф. 4, воп. 62, спр. 348, арк. 205, 206]. У пачатку 50-х гг. мячэць закрылі. Палітыка згортвання дзейнасці мусульманскай канфесіі прывяла да таго, што ў 1955 г. у БССР засталіся функцыяніраваць толькі дзве зарэгістраваныя абшчыны ў в.Мураўшчызна Іўеўскага і Асмолава Нясвіжскага раёнаў.
Такім чынам, пасляваеннае дзесяцігоддзе не ўнесла прынцыповых змен у адносіны дзяржавы да канфесій. Калі адчувалася некаторая лібералізацыя да праваслаўнай царквы, то вельмі жорсткімі, непрымірымымі заставаліся адносіны да іншых канфесій, у першую чаргу да каталікоў і іудзеяў. У цэлым партыйна-дзяржаўная палітыка скіроўвалася на далейшае скарачэнне рэлігійных арганізацый, храмаў, уціск вернікаў. Звыклыя за гады савецкай улады з ганеннямі, яны не маглі прадбачыць, што ў бліжэйшы час іх чакаюць новыя выпрабаванні.
6.2. НОВАЯ ХВАЛЯ ЎЦІСКУ КАНФЕСІЙ У ГАДЫ ПАЛІТЫЧНАЙ “АДЛІГІ”
Сярэдзіна 50-х гг. азнаменавалася паступовым разгортваннем чарговага наступлення на рэлігію, яе інстьггуты. Калі ў 20 — 30-я гг. царква разглядалася як “класавы вораг” і барацьба з ёй з’яўлялася складанай часткай барацьбы за сацыялізм, то ў 50-я гг. на змену прыйшло бачанне рэлігіі як рэакцыйнай, “ідэалагічна чужой” сацыялізму з’явы. Рэлігія разглядалася ў якасці галоўнага ворага навуковага светапогляду, а вернікі залічваліся ў разрад свядомых ці несвядо-
мых носьбітаў чужых поглядаў і нораваў. Такія адносіны абумоўліваліся новай палітычнай сітуацыяй у дзяржаве. Яна заключалася ў абвяшчэнні курсу на камуністычнае будаўніцтва, дзе не было месца для рэлігіі. Зноў дамінуючай станавілася ідэя пабудовы безрэлігійнага грамадства. Галоўным рычагом фарміравання навукова-матэрыялістычнага светапогляду працоўных прызнавалася атэістычнае выхаванне. Таму раслі яго месца і роля ў сістэме ідэйна-выхаваўчай работы КПСС.
Змяншалася роля дзяржавы ў ажыццяўленні самастойнай рэлігійнай палітыкі. Яна вызначалася пастановамі ЦК КПСС, якія часта насілі закрыты характар. Прававы падыход да праблем свабоды веравызнання падмяняўся ідэалагічным. Роля выканаўцаў партыйных рашэнняў належала Савету па справах РПЦ і Савету па справах рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў СССР, іх упаўнаважаным у рэспубліках і абласцях. Гэтыя структуры ў асноўным клапаціліся аб выкананні партыйных установак і даручэнняў, а не аб захаванні інтарэсаў вернікаў, рэлігійных абшчын. Узмацнялася атэістычная работа, якая суправаджалася разгортваннем пагоні за колькаснымі паказчыкамі.
Пачатак такой палітыкі паклаў XX з’езд КПСС, які адбыўся ў лютым 1956 г. У справаздачным дакладзе ЦК КПСС з’езду ставілася задача “весці рашучую барацьбу супраць рэцыдываў буржуазнай ідэалогіі, узмацніць наступленне на перажыткі капіталізму ў свядомасці людзей, выкрыццё іх носьбітаў” [13. С. 116]. Гэтымі “перажыткамі”, на думку М.С.Хрушчова і яго атачэння, з’яўлялася рэлігійнасць насельніцтва. Таму ў краіне ўзмацнілася атэістычная прапаганда, работа па згортванні рэлігійных абшчын усіх канфесій, і ў першую чаргу РПЦ. I гэта адбывалася ў той час, калі ў грамадстве назіраліся пэўныя зрухі да дэмакратызацыі жыцця, набіраў моц працэс развянчання культу асобы Сталіна. Праваслаўныя абшчыны, вернікі іншых канфесій з большай упартасцю, чым раней, ставілі пытанні аб паляпшэнні ўмоў сваёй дзейнасці, з большай непрымірымасцю рэагавалі на факты парушэнняў правоў чалавека ў галіне свабоды веравызнання. Але новыя палітычныя павевы не прыносілі змен у паўсядзённае жыццё прыходаў РПЦ. Яно жорстка кантралявалася мясцовымі партыйна-дзяржаўнымі структурамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
