Кароткі эканамічны слоўнік
Выдавец:
Памер: 390с.
Мінск 1993
ходна заўсёды праводзіць па аднаму крытэрыю. Гэта не выключав магчымасці па чарзе праводзіць ацэнку варыянтаў спачатку па аднаму, а потым па другому крытэрыю. Канчатковы выбар дзеяння ажыццяўляецца кіраўніком, які нясе адказнасць за прыняцце рашэння.
У сацыяльна-эканамічнай сістэме можна выдзеліць наступныя тыпы К.а.: 1) глабальны лакальны; 2) знешні унутраны; 3) апрыёрны апастэрыёрны; 4) генерируемы рэдукаваны; 5) парадкавы колькасны; 6) інтэгральны тэрмінальны; 7) натурны тэмпавы; 8) які максімалізуе вынік які мінімалізуе затраты.
КРЫТЭРЫЙ ГРАМАДСКА-ЭКАНАМІЧНАГА ПРАГРЭСУ (Критерий общественно-экономического прогресса) сродак для меркавання, мерка ацэнкі.
Глабальным крытэрыем складанага і шматпланавага працэсу грамадска-эканамічнага прагрэсу з’яўляецца ўзровень развіцця чалавека як асооы, багацце і разнастайнасць яго здольнасцей і патрэб. Ен дае абагульненую ацэнку ўзроўню развіцця прадукцыйных сіл і разгортваецца, у сваю чаргу, у сістэму ўзаемазвязаных крытэрыяў эканамічнага прагрэсу (эканомія часу, ступень падзелу працы, норма і маса прыбавачнага прадукту). Эканамічны прагрэс непарыўна звязаны з сацыяльным і складае яго аснову. Канчатковай мэтай эканамічнага прагрэсу з’яўляюцца не гаспадарчыя дасягненні самі па сабе, а іх уплыў на ўмовы грамадскага жыцця.
Аднак сувязь эканамічнага прагрэсу з сацыяльным складаная і супярэчлівая. Яна праяўляецца не ў кожным канкрэтным выпадку, а як пануючая тэндэнцыя, што дзейнічае ў рамках вялікіх гістарычных перыядаў. Прагрэсіўнай з’яўляецца тая грамадска-эканамічная сістэма, якая здольна забяспечыць лепшае спалучэнне больш высокай эканамічнай эфектыўнасці вытворчасці з гуманістычнымі мэтамі грамадскага развіцця. Галоўная задача пераўтварэнняў, якія ажыццяўляюцца ў нашым грамадстве, паслядоўна і паўсюдна праводзіць у жыццё лінію на гарманізацыю эканамічнай і сацыяльнай эфектыўнасці вытворчасці, своечасова выяўляць і знаходзіць формы вырашэння супярэчнасцей паміж імі,
забяспечваючы поўнае задавальненне грамадскіх і асабістых патрэб пры найболып рацыянальным выкарыстанні грамадскіх рэсурсаў.
КРЭДЫТ (Кредит) — сістэма эканамічных адносін паміж крэдыторам і пазычальнікам у сувязі з акумуляцыяй часова свабодных грашовых сродкаў і іх пераразмеркаваннем на зваротнай дснове. У ролі крэдытора і пазычальніка могуць выступаць дзяржава, прадпрыемствы, банкі, насельніцтва. Абавязковымі прынцыпамі крэдытнай здзелкі з’яўляюцца прадастаўленне сродкаў на ўмовах зваротнасці, як правіла, з працэнтамі.
Крэдытныя адносіны маюць грашовую і таварную (натуральную) формы. Ва ўнутрыэканамічным абароце развіваецца ў асноўным яго грашовая форма. К. бывае банкаўскі, дзяржаўны, камерцыйны, спажывецкі і міжнародны. Банкаўскі К. характарызуюць адносіны, пры якіх у ролі крэдытора выступаюць банкі. Ён выдаецца гаспадарча-разліковым прадпрыемствам, арганізацыям, насельніцтву. Дзяржаўны К. сукупнасць адносін паміж дзяржавай і фізічнымі або юрыдычнымі асобамі. Ва ўнутраным абароце дзяржава звычайна з’яўляецца пазычальнікам (дзяржаўныя пазыкі). Камерцыйны К. пазыка, якая прадастаўляецца пастаўшчыкамі пакупнікам у выглядзе адтэрміноўкі плацяжу за таварна-матэрыяльныя каштоўнасці, аказаныя паслугі, выкананыя работы (вэксальны крэдыт). Спажывецкі К. выдаецца ў грашовай і таварнай формах насельніцтву для аплаты спажывецкіх патрэб: продаж тавараў дзяржаўнымі і кааператыўнымі гандлёвымі ар ганізацыямі ў выглядзе адтэрміноўкі плацяжу, пазыкі на набыццё, будаўніцтва і рамонт жылля і садовых домікаў; пазыкі, якія выдаюцца грамадзянам наяўнымі грашыма для бягучых патрэб касамі ўзаемадапамогі на прадпрыемствах, у арганізацыях, установах пад абавязацельства аб пагашэнні яе з заработнай платы; крэдыт ламбардаў пад залог рэчаў.
Неабходнасць у крэдыце абумоўлена перш за ўсё таварна-грашовымі адносінамі. Задачы, якія вырашаюцца з дапамогай крэдыту, мяняюцца на кожным этапе грамадскага развіцця. Для павышэння ролі крэдыту ў
карэннай перабудове кіравання эканомікай актывізуецца яго ўздзеянне на рост эфектыўнасці грамадскай вытворчасці, паскарэнне мабілізацыі ўнутрыгаспадарчых рэзерваў, укараненне поўнага гаспадарчага разліку і самафінансавання, на расшырэнне прадпрымальнасці і ўзмацненне эканамічнай адказнасці прадпрыемстваў і аб’яднанняў за канчатковыя вынікі работы. Для дасягнення гэтых мэт прадугледжаны змяненні ў крэдытным механизме, у змесце метадаў крэдытнай сістэмы.
КРЭДЫТНАЯ СІСТЭМА (Кредитная система) — сукупнасць адносін крэдытных устаноў. У яе склад уваходзяць банкі (гл. Банкі) і іншыя крэдытныя ўстановы (напрыклад, дзяржаўныя ламбарды, касы ўзаемадапамогі).
Л
ЛАД ЖЫЦЦЯ (Образ жизни) спосаб жьщцядзейнасці людзей у грамадстве (класаў, сацыяльных груп, нацый, народнасцей, сям’і), які адпавядае пэўнаму спосабу вытворчасці, характарызуе асаблівасці штодзённага жыцця. Л.ж. — складаная, шматпланавая сацыяльнаэканамічная з’ява, якая ахоплівае разнастайныя формы жыццядзейнасці: працу, быт, спосабы задавальнення матэрыяльных і духоўных патрэб, формы выкарыстання вольнага часу, удзел у грамадскім і палітычным жыцці. Фарміраванне Л.ж. у рашаючай ступені залежыць ад спосабу вытворчасці.
Аднак Л.ж. залежыць не толькі ад эканамічных адносін, але і ад палітычнага ладу, культуры, светапогляду, маралі, якія склаліся ў пэўнай грамадска-эканамічнай фармацыі. Л.ж. не з’яўляецца пасіўным адлюстраваннем эканамічных адносін. Ён аказвае адваротны актыўны ўплыў на эканамічныя і палітычныя працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве.
ЛІМІТЫ (Лимиты) — гэта адзін з элементаў зыходных даных планавання, якія выкарыстоўваюцца ў якасці асновы для фарміравання плана эканамічнага і сацыяльнага развіцця кожнага прадпрыемства. Пры гэтым прадпрыемства самастойна распрацоўвае і зацвярджае план і зыходзіць з таго, што Л. устанаўліваюць гранічны па-
мер дзяржаўных цэнтралізаваных капітальных укладанняў для развіцця міжгаліновых вытворчасцей, новага будаўніцтва і вырашэння асабліва важных задач у адпаведнасці з пералікам прадпрыемстваў і аб’ектаў, уключаных у дзяржаўны план, аб’ёмаў будаўніча-мантажных і падрадных работ, матэрыяльных рэсурсаў для забеспячэння патрэб вытворчасці і будаўніцтва, якія размяркоўваюцца цэнтралізавана. Большая частка капітальных укладанняў, што застаецца ў фондах прадпрыемстваў, не падлягае лімітаванню і пераразмеркаванню з цэнтра. Гэта датычыцца і матэрыяльных рэсурсаў, большасць якіх абарочваецца па каналах аптовага гандлю.
Прадпрыемства пры распрацоўцы'планаў не можа выходзіць за рамкі ўстаноўленых яму Л. Такім чынам, Л. гэта асаблівыя абмежаванні. Увядзенне іх у практыку планавання арыентуе прадпрыемства на найболып эканамічны расход рэсурсаў. Лімітаванне, гэта значыць цэнтралізаванае размеркаванне рэсурсаў, будзе звужвацца па меры развіцця аптовага гандлю сродкамі вытворчасці.
ЛІЦЭНЗІЯ (Лицензия) — дазвол на выкананне якога-небудзь віду дзейнасці. У эканамічных адносінах Л. з’яўляецца: 1) дазвол на ажыццяўленне знешнегандлёвых аперацый (адрозніваюць экспартныя і імпартныя Л.); яны выдаюцца кампетэнтнымі дзяржаўнымі органам! і з’яўляюцца адной з форм дзяржаўнага кантролю за экспартам і імпартам тавараў, расходаваннем замежнай валюты; 2) дазвол на выкарыстанне вынаходніцтваў і іншых вынікаў навуковых даследаванняў і доследнаканструктарскіх распрацовак, абароненых патэнтамі, а таксама на выкарыстанне тэхнічных ведаў, сакрэтаў 'вытворчасці, гандлёвай маркІ; прадастаўляюцца Л., як правіла, на падставе ліцэнзійнага пагаднення ў выніку камерцыйнай здзелкі.
Асноўныя віды Л.: а) простая, па якой ліцэнзіяр (уладальнік патэнта) дазваляе ліцэнзіяту (атрымальніку Л.) выкарыстоўваць вынаходніцтва ў рамках, вызначаных умовамі пагаднення, але пакідае за сабой права прымяняць яго на той жа тэрыторыі і даваць на
яго Л. іншым асобам; б) выключная, па якой ліцэнзіяр адмаўляецца ад самастойнага прымянення вынаходніцтва на пэўнай тэрыторыі і выданы Л. трэцім асобам; в) поўная дазваляе выкарыстоўваць усе заснаваныя на патэнце правы на працягу ўсяго тэрміну дзеяння патэнта.
М
МАТЭРЫЯЛАЁМІСТАСЦЬ (Материалоемкость) — паказчык эфектыўнасці вытворчасці, які характарызуе ўзровень выкарыстання матэрыяльных рэсурсаў. М. паказвае велічыню матэрыяльных затрат на адзінку прадукцыі, або карыснага эфекту, і вызначаецца шляхам дзялення матэрыяльных затрат на аб’ём вытворчасці. Адрозніваюць матэрыялаёмістасць вытворчасці і матэрыялаёмістасць прадукцыі. М. вытворчасці характарызуе эфектыўнасць выкарыстання матэрыяльных рэсурсаў увогуле па вытворчасці незалежна ад віду выпускаемай прадукцыі. Разлікі робяцца па народнагаспадарчай, рэгіянальнай, галіновай і заводскай М. М. прадукцыі адлюстроўвае расход матэрыялаў на адзінку канкрэтнага віду прадукцыі (станок, аўтамабіль, рухавік і інш.). Пры гэтым адрозніваюць абсалютную, адносную (удзельную) і агульную М. Абсолютная М. гэта расход асноўных відаў сыравіны і матэрыялаў у абсалютным выражэнні на фізічную адзінку выпускаемай прадукцыі (расход паліва на кілават-гадзіну электраэнергіі, расход скуры на сто пар абутку і інш.).
Адносная (удзельная) М. прадукцыі гэта расход асноўных відаў сыравіны і матэрыялаў на адзінку эксплуатацыйнай або тэхнічнай характарыстыкі вырабляемай прадукцыі (расход металу на адзінку магутнасці рухавіка або адзінку грузападымальнасці аўтамабіля, расход цукру на 1 тыс. умоўных слоікаў кансерваў і інш.).
Агульная М. прадукцыі кошт усіх матэрыяльных затрат на адзінку вырабаў або на рубель вырабляемай прадукцыі. Тэты паказчык дазваляе даць абагульненую ацэнку М. па ўсёй сукупнасці матэрыяльных затрат (асноўных і дапаможных матэрыялаў, пакупных паўфабрыкатаў). Зніжэнне М. важнейшая крыніца па-
вышэння эфектыўнасці вытворчасці.
МАТЭРЫЯЛЬНА-ТЭХНІЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ (Материально-техническое снабжение) — форма таварнага абарачэння, планавае размеркаванне сродкаў вытворчасці паміж спажыўцамі прадпрыемствамі і аб’яднаннямі.
Ахоплівае істотна розныя па эканамічнаму зместу формы М.-т.з. прамое, адраснае размеркаванне сродкаў вытворчасці і аптовы гандаль.
Прамое размеркаванне сродкаў вытворчасці органам! дзяржаўнага кіравання дазваляе сканцэнтраваць абмежаваныя матэрыяльныя рэсурсы для вырашэння важнейшых народнагаспадарчых задач. Аднак празмернае адміністраванне, распаўсюджванне такога метаду размеркавання на шырокае кола тавараў дае адмоўныя вынікі: нерацыянальнае выкарыстанне матэрыяльных рэсурсаў, дэфіцытнасць рынку, манапалізацыя.
КНІГІ ОНЛАЙН
