Кароткі эканамічны слоўнік
Памер: 390с.
Мінск 1993
РЫНАК КАШТОУНЫХ ПАПЕР (Рынок ценных бумаг) рынак акцый, аблігацый і іншых каштоўных папер, якія з’яўляюцца прадметам куплі-продажу па цэнах (курсах), што рэгіструюцца на фондавай біржы. Курсы каштоўных папер схільны мяняцца пад уплывам попыту і прапанавання, змяненняў дывідэнду і нормы працэнту.
Каштоўныя паперы ўяўляюць сабой сродак размеркавання і пераразмеркавання фінансавых рэсурсаў паміж вытворча-гаспадарчымі адзінкамі і ў маштабах усёй эканомікі, стымулявання развіцця таварна-грашовых адносін. У СССР у 20-я гады існавалі дзяржаўныя акцыянерныя таварыствы і фондавыя біржы, шматлікія акцыянерныя таварыствы за мяжой, унутраныя аблігацыйныя пазыкі. Сёння прызнана неабходным выкарыстоўваць каштоўныя паперы для вырашэння надзённых эканамічных праблем.
Эмісія каштоўных папер паставіла пытанне аб іх другасным абароце, гэта значыць аб куплі-продажы. У большасці выпадкаў гэтыя функцыі выконваюць фондавыя біржы, могуць і банкі. Апошнія за камісійнае
ўзнагароджанне абслугоўваюць прадаўцоў і пакупнікоў, захоўваюць каштоўныя паперы, выплачваюць працэнты і дывідэнды. Каштоўныя паперы могуць эфектыўна выконваць свае функцыі толькі ў выпадку існавання адзінага рынку, які валодае ўсёй інфармацыяй аб попыце і прапанаванні на канкрэтны від аолігацый, акцый.
Традыцыйна Р.к.п. існуе ў выглядзе фондавай біржы. У сувязі са значным выпускам каштоўных папер створана такая біржа і ў Рэспубліцы Беларусь. Існуюць таксама валютный аукцыёны, якія дазваляюць прадпрыемствам свабодна прадаваць належачую ім замежную валюту. Пакупнікамі з’яўляюцца тыя прадпрыемствы, якім неабходна стварыць у сябе валютны фонд ці павялічыць яго, прадаўцамі -прадпрыемствы, якім па тых ці іншых прычынах патрэбны дадатковыя сродкі ў рублях.
РЭАЛІЗАЦЫЯ ГРАМАДСКАГА ПРАДУКТУ (Реализация общественного продукта) -сістэма мер па абмену грамадскага прадукту паміж двума падраздзяленнямі грамадскай вытворчасці, галінамі, рэгіёнамі і прадпрыемствамі, якая забяспечвае працэс расшыранага ўзнаўлення. Сутнасць Р.г.п,— забяспечыць у кожны дадзены перыяд (напрыклад, за год) кампенсаванне (замяшчэнне выкарыстаных новымі) кожнай састаўной часткі прадукту па вартаспі і па натуральнай форме.
Уся грамадская вытворчасць (і грамадскі прадукт) складаецца з двух падраздзяленняў: I — выраб сродкаў вытворчасці і II — выраб прадметаў спажывання. Па натуральна-рэчыўнаму саставу грамадскі прадукт складаецца са сродкаў вытворчасці і прадметаў спажывання, а па вартасці -з вартасці спажытых сродкаў вытворчасці (С), вартасці неабходнага прадукту (Q) і вартасці прыбавачнага прадукту (ш).
Створаныя сродкі вытворчасці выкарыстоўваюцца для кампенсавання С у I і II падраздзяленнях, а вырабляюцца яны толькі ў I падраздзяленні, а неабходны яны для ўзнаўлення рабочай сілы і ў I, і ў II падраздзяленнях. У сувязі з гэтым Р.г.п. адбываецца двума патокамі: 1) унутры падраздзяленняў — паміж галінамі, рэгіёнамі і
прадпрыемствамі па абмену сродкамі вытворчасці (сыравінай, матэрыяламі, машынамі) для замяшчэння выкарыстаных, зношаных, а таксама прадметамі спажывання праз рынак для работнікаў II падраздзялення; 2) паміж падраздзяленнямі, паколькі II падраздзяленню патрэбны сродкі вытворчасці, I — прадметы спажывання. Вызначаны ўмовы (прапорцыі) Р.г.п. Адна з зыходных умоў расшыранага ўзнаўлення: нанава створаная вартасць (V+m) I падраздзялення павінна быць большай, чым спажытыя сродкі вытворчасці II падраздзялення: I (V+m) >11 С.
Р.г.п. у сучасны момант ажыццяўляецца ва ўмовах, калі ўсё большая ўвага звяртаецца на развіццё другога падраздзялення з мэтай стварэння спажывецкага рынку, прымаюцца рашучыя меры па ўпарадкаванню міжрэспубліканскіх і міждзяржаўных сувязей на гаспадарча-разліковай аснове, змяняецца галіновая структура народнай гаспадаркі, узмацняюцца дагаворныя сувяз!.
РЭДУКЦЫЯ ПРАЦЫ (Редукция труда) — працэс звядзення складанай працы да простай. Складаная праца — гэта памножаная простая, што ўвасабляецца ў рознай велічыні вартасці, якая ствараецца рознай па складанасці працай за адзін і той жа час. Базай для Р.п. з’яўляецца простая (некваліфікаваная) праца, якая не патрабуе спецыяльнага прафесійнага навучання, тарыфікуецца ніжэйшым (1-м) разрадам і прадугледжвае звычайныя ўмовы вытворчасці, сярэднія фізічныя і разумовыя здольнасці чалавека. Простая праца не з’яўляецца катэгорыяй з пастаяннымі характарыстыкамі, яна змяняецца па меры развіцця прадукцыйных сіл. Аб’ектыўная аснова для Р.п. затраты часу самога работніка на атрыманне кваліфікацыі пры найбольш эфектыўных формах падрыхтоўкі ў іх аптымальным спалучэнні, а таксама затраты грамадства на навучанне работніка для выканання складанай працы. Р.п. уключае ў сябе таксама працэс звядзення больш інтэнсіўнай і цяжкай працы да грамадска неабходнага ўзроўню інтэнсіўнасці і цяжкасці працы ў грамадстве.
Затраты работніка на атрыманне кваліфікацыі кам-
пенсуюцца на працягу ўсёй яго працоўнай дзейнасці шляхам выплаты яму оольш высокай заработнай платы. Р.п. улічваецца пры фарміраванні цэн, разліку поўных затрат працы на выраб прадукцыі як у адной краіне, так і пры міжнародных супастаўленнях.
РЭЗЕРВЫ ВЫТВОРЧЫЯ ( Резервы производственные ) —выяўленыя і нявыкарыстаныя магчымасці росту і развіцця вытворчасці, павышэння яе эфектыўнасці, якім дадзена колькасная ацэнка. Гэтыя магчымасці прадпрыемства ( аб’яднання ) заключаюцца ў эфектыўным выкарыстанні вытворчых рэсурсаў, якія ўяўляюць сабой сукупнасць яго матэрыяльных, фінансавых, тэхнічных, энергетычных і працоўных рэсурсаў. Р.в. падзяляюцца на наступныя рэзервы: эканоміі рабочага часу (зніжэнне працаёмкасці прадукцыі, паляпшэнне выкарыстання рабочага часу, рацыянальная арганізацыя працы і тэхнічнага нарміравання і інш.); эканоміі сродкаў працы (павелічэнне фонду часу работы абсталявання, яго прадукцыйнасці, скарачэнне тэрмінаў уводу ў дзеянне новых машын і абсталявання); эканоміі прадметаў працы (зніжэнне матэрыяльных затрат на адзінку прадукцыі, змяншэнне браку, скарачэнне транспартна-нарыхтоўчых расходаў і інш.); павышэння якасці прадукцыі (захаванне стандартаў, павышэнне даўгавечнасці, надзейнасці і іншых спажывецкіх уласцівасцей прадукцыі ); агульнавытворчыя ( скарачэнне працягласці вытворчага цыклу, змяншэнне аб’ёму незавершанай вытворчасці); невытворчыя (скарачэнне расходаў па збыту прадукцыі, штрафаў, пені, няўстоек і іншых невытворчых расходаў). Асноўным спосабам выяўлення ўнутрывытворчых рэзерваў з’яўляецца тэхніка-эканамічны аналіз вытворчагаспадарчай дзейнасці. Вынікі аналізу вытворча-гаспадарчай дзейнасці абагульняюцца наступным чынам: даецца ацэнка дзейнасці прадпрыемства ці яго падраздзяленняў, адлюстроўваецца дасягнуты ўзровень выкарыстання рэсурсаў, прыводзіцца аналіз прычын, якія стрымліваюць рост эфектыўнасці вытворчасці, а таксама адлюстроўваюцца выяўленыя ўнутрывытворчыя рэзервы. Прапановы па выніках аналізу афармляюцца ў вы-
глядзе загадаў ці распараджэнняў па прадпрыемству, цэху. Апошнія дапаўняюцца распрацоўкай арганізацыйна-тэхнічных мерапрыемстваў па выкарыстанню выяўленых рэзерваў.
РЭКЛАМАЦЫЯ (Рекламация) -прэтэнзія (заява), якая прад’яўляецца спажыўцом прадукцыі яе вырабшчыку (пастаўшчыку) у сувязі з нізкай якасцю прадукцыі (не адпаведнай умовам дагавора) з патрабаваннем кампенсацыі страт. Паслядоўнасць афармлення і прад’яўлення Р. устаноўлена інструкцыямі і палажэннямі. Колькасць Р., атрыманых ад спажыўцоў за пэўны перыяд часу (год, месяц), у агульным выглядзе характарызуе якасць прадукцыі і якасць работы прадпрыемстваў (аб’яднанняў). Павелічэнне колькасці Р., а таксама рост сумы, выплачанай спажыўцам у выгдядзе штрафаў, няўстоек за пастаўку недабраякасных вырабаў, у параўнанні з базісным перыядам, сведчыць аб пагаршэнні работы калектыву, аб паніжэнні якасці выпускаемай прадукцыі. Найболып шырока выкарыстоўваюцца паказчыкі, якія характарызуюць колькасць Р. і суму сродкаў, выплачаных па прэтэнзіях спажыўцоў, што прыпадае, напрыклад, на 100 вырабаў ці на 1 тыс. руб., 1 млн руб. вырабленай прадукцыі. Вывучэнне Р. дазваляе выявіць прычыны, якія выклікаюць прэтэнзіі спажыўцоў, распрацаваць канкрэтныя мерапрыемствы па іх ліквідацыі і паляпшэнню якасці прадукцыі.
РЭНТА (Рента) -даход, які рэгулярна атрымліваецца з зямлі, капіталу або маёмасці і не звязаны з прадпрымальніцкай дзейнасцю. Рэнтай называюць таксама і даход, які маюць уладальнікі аблігацый дзяржаўнай пазыкі.
Сярод рэнтных адносін важнае месца належыць зямельнай рэнце. Зямельная рэнта ўзнікла разам з зямельнай уласнасцю і стала эканамічнай формай яе рэалізацыі. Яе крыніцай стаў прыбавачны прадукт, які ствараўся прыбавачнай працай непасрэднага вытворцы і дармова прысвойваўся ўласнікам зямлі.
Зямельная рэнта выступае ў двух асноўных формах: дыферэнцыяльнай, якая спараджаецца манаполіяй на зямлю як на аб’ект гаспадарання, і абсалютнай, якая
спараджаецца манаполіяй прыватнай уласнасці на зямлю. Дыферэнцыяльную рэнту I і II атрымліваюць уласнікі лепшых і сярэдніх па ўрадлівасці зямель. Яны ж, разам з уласнікам горшых зямель, атрымліваюць і абсалютную рэнту. Прычына яе стварэння прыватная ўласнасць на зямлю, якая не дазваляе ўключыць сельскагаспадарчыя прадпрыемствы ў механізм фарміравання сярэдняга прыбытку.
Зыходнай агульнай умовай рэгулявання рэнтных плацяжоў, як і ўстанаўленне арэнднай платы, велічыні падаткаў, з’яўляецца эканамічная ацэнка зямлі, якая дазваляе больш справядліва размяжоўваць уплыў на стварэнне прыбавачнага прадукту аб’ектыўных умоў гаспадарання, з аднаго боку, і якасць працы вытворцаў сельскагаспадарчых прадуктаў — з другога. Плата за зямлю і яе багацці па сваёй эканамічнай прыродзе ідэнтычная плаце за іншыя вытворчыя рэсурсы.
РЭНТАБЕЛЬНАСЦЬ ВЫТВОРЧАСЦ1 (Рентабельность производства) — абагульнены паказчык эканамічнай эфектыўнасці вытворчасці. Р.в. паказвае не толькі на рэзультатыўнасць матэрыяльных, працоўных і фінансавых затрат, але і на ўзровень выкарыстання авансаваных рэсурсаў -вытворчых фондаў. Адрозніваюць агульную і разліковую Р.в. Агульная Р.в. ўяўляе сабой адносіны балансавага прыбытку ад прамысловай дзейнасці да сярэднегадавой вартасці асноўных вытворчых фондаў і абаротных сродкаў, якія нарміруюцца. Яна адлюстроўвае эфектыўнасць выкарыстання прадпрыемствам вытворчых фондаў, вызначае магчымасць узносаў у дзяржаўны бюджэт, платы за рэсурсы. Разліковая Р.в. — гэта адносіны балансавага прыбытку, паменшанага на велічыню плацяжоў у дзяржбюджэт і працэнтаў за банкаўскі крэдыт, да сярэднегадавой вартасці асноўных вытворчых фондаў і абаротных сродкаў, якія нарміруюцца.
КНІГІ ОНЛАЙН
