Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Фігура Зянона Пазняка настолькі значная для той бу- рапеннай пары (і ці толькі для той?), што я не магу пазбаві- цца ад спакусы невялікага расповяду пра ўласную эвалю- цыю разумення гэтай асобы і стаўлення да яе.
У кожнага з нас, нацыянальна заангажаваных, быў свой “раман” з Пазняком. Дарэчы, шмат у каго ён цягнецца і да- гэтуль. Таму я тут не выключэнне (хаця мне нават не давя- лося быць ягоным знаёмцам). I, як у кожным рамане, у маім было ўсё: і першае захапленне, і сляпое каханне, і нянавісць, і здрада.
Упершыню я пабачыў Зянона Пазняка, калі ўскарас- каўся на плечы сябра, выдатнага паэта Леаніда Дранько-
Майсюка. Было тое ў 1988 годзе на Дзяды каля наўмысна зачыненай брамы на Усходнія могілкі. Шыхты міліцыянтаў і амапаўцаў з усіх бакоў сціскалі натоўп будучых нацыяналі- стаў, каб людзі падушылі самі сябе. Было па-сапраўднаму страшна і карцела як-небудзь уцячы адсюль. Ад страху ды нянавісці народ выенчваў кагадзе дадзенае Алесем Ада- мовічам азначэнне Беларусі: “Ван-дэ-я, Ван-дэ-я!” (Зрэдзь- час гучала і больш зразумелае для ўсіх беларусаў: “Фа-шыс- ты, фа-шыс-ты!..) I тут скразняком пранеслася: цішэй, цішэй, Пазняк гаворыць... Тады я і папрасіўся ў сябра залезці яму на плечы, каб пабачыць чалавека, які, толькі што вырваў- шыся з міліцэйскага палону, не ўцёк да хаты, а добрахоць вярнуўся ў самую гушчыню скрай небяспечных яму падзеяў...
У нейкі момант народ усё-ткі прарваў шчыльную аблогу раз’ятраных супрацівам праваахоўнікаў парадку. Пакуль мы з сябрам азіраліся на волі, побач прабег падлетак і паве- даміў шэптам: “Ідзем на Курапаты”.
Калона недзе з двух тысячаў чалавек выцягнулася па прасёлку ўзбоч кальцавой дарогі, а на самой дарозе сінхронна і роўнавяліка рухалася калона з машынаў, дзе былі і закратаваныя вязніцы на колах, і “вадамёты”, і аўто- бусы, бітма наладаваныя міліцыянтамі, амапаўцамі, вайс- коўцамі.
Досыць хутка кіраўніцтва карнай аперацыяй, напэўна, пераканалася, што людзі ідуць на Курапаты — і тады меха- нізаваная калона набрала хуткасць ды знікла, каб перага- радзіць дарогу “нефармалам” (пакуль яшчэ гэтак называлі будучых “бэнээфаўцаў” і нацыяналістаў) на падыходзе да месца схарону ахвяраў сталінскага тэрору... I тут Пазняк, апрача мужнасці, прадэманстраваў і не абы-якія якасці стра- тэга. На першай выспе ён запыніў людзей, папрасіў саб-
рацца гуртам, апусціцца ўпрысядкі (каб было добра відаць выступоўцаў) і спакойна правесці мітынг.
Чырвонае сонца хілілася долу. 3 чыстага сіняга неба зрэдзьчас зляталі сняжынкі. Стаяла напятая цішыня. Свет знерухомеў, і ў гэтым нерухомым свеце на голай выспе пры- селая сціжма людзей слухала Пазняка, які ўзвышаўся над усімі, як помнік самому сабе.
Мы быццам вярнуліся ў біблейную пару,— падумалася мне. — I гэта не Пазняк, а прарок Майсей заклікае народ Ізраіля пабрацца з мужнасцю...
Але хутка мне ўжо было не да містычных аналогій, бо раптам здалёк пачуўся мерны тупат. Я азірнуўся — зверху на нас рухалася чорная сцяна (суцэльны чорны акрас кар- нікаў быў ад святла нізкага сонца насупраць). I тады мной апанавала відушча — у адначассе я зразумеў, што пакуль мы не раструшчым гэтую чорную сцяну ў друз і пыл, датуль не мецьмем людскага жыцця.
Сцяна наблізілася ўшчыльную і пачала ссоўваць на- род з выспы. Пазняк заклікаў да спакою, аднак шмат хто запанікаваў і кінуўся бегчы ў бок падлеску наўзбоч кальца- вой дарогі.
Яшчэ ніхто не дабег туды, як з кустоўя выскачылі вайс- коўцы (і калі яны паспелі там схавацца?!) ды пачалі біць і валіць уцекачоў на падмерзлую глебу (і жанчынаў — на маіх вачах)...
Потым, калі супраціў уладам выявіцца сістэмна і ўця- каць ад амапаўскіх дручкоў станецца гэтаксама звыкла, як хавацца ад дажджу, той уласны страх і тое захапленне муж- насцю іншага будуць падавацца трохі наіўнымі... Але тое бу- дзе потым, калі шмат чаго перайначыцца і ў самім часе, і ў кожным з нас.
Перамены ў маім стаўленні да Зянона Пазняка выспелі спакваля. Спачатку не на добры лад уразіла, што падчас публічных прамоваў ён зашмат “акцёрстваваў”, раз-пораз карыстаючыся рытарычнымі прыёмамі, вынайдзенымі сха- ластамі яшчэ ў антычнай Грэцыі. (3 гэтага атрымлівалася, што Пазняк казаў праўду так, быццам хлусіў, а ягоны апа- нент Лукашэнка, які пра рыторыку нічога не ведаў, хлусіў так, быццам казаў праўду). Пазней пачалі засмучаць сваёй прымітыўнасцю і аднастайнасцю не вартыя палітыка нацы- янальнага маштабу антыкамунізм і антырасейскасць. А яшчэ праз нейкі час сфармавалася разуменне, што ўзурпацыя Пазняком (праз БНФ) нацыянальнай ідэі нясе пагрозу са- мой нацыянальнай ідэі, аб чым сведчыла хаця б тое, што ў ’’народзе” ўжо неўзабаве пасля афармлення шырокага на- цыянальнага руху бел-чырвона-белы сцяг, Пагоню і нават саму беларускую мову пачалі называць “бэнээфаўскімі”...
У майго ўлюбёнага барда Віктара Шалкевіча ёсць вя- домая песня “Таварыш Сапега” — там Лукашэнку ўначы трызніцца “злавешчая цень Пазняка”. Дык вось, аднойчы настаў момант, калі я з усёй вастрынёй адчуў, што “злаве- шчая цень Пазняка” навісла не столькі над Лукашэнкам, колькі над усёй Беларуссю, і найперш — над Беларуссю нацыянальнай.
Гэтай жорсткай метафарай я не маю намеру ні па- крыўдзіць, ні абразіць, ні, тым болей, прынізіць Зянона Паз- няка і яго выключную ролю ў фармаванні сучаснага нацыя- нальнага дыскурсу. Пэўна, з глыбокай павагі да яго (хаця і не пазбаўленай антаганізму да некаторых з тых метадаў і мэтаў, якіх ён упарта трымаецца па сёння), я не павінен быў карыстацца гэтай метафарай, прынамсі, публічна. I не надта хачу гэтага рабіць. Аднак я змусіў сябе, бо ў гэтым
перакуленым паэтычным тропе мне выразна чуецца непад- манная характарыстыка сітуацыі...
I апошняе, што да “праблемы Пазняка”. Я зусім не містык і трансцэндэнтныя аргументы ды высновы не з май- го арсеналу. Але тут я гатовы схібіць перад сабой, каб заў- важыць, што ў палітыцы адбываецца часам тое ж самае, што і ў прыродзе, калі раптам нейкая папуляцыя пачынае пад- войваць (ці шматкроць павялічваць) сваю колькасць дзеля падвышэння трывучасці віду на выпадак самых розных не- спрыяльных абставінаў. Так было і ў нашай сітуацыі. Для эпохі радыкальнага пералому ў Беларусі гісторыя падрых- тавала двух конгеніяльных палітыкаў: Зянона Пазняка і Аляксандра Лукашэнку. Калі б Беларусь (як Латвія ці Эсто- нія) у пераважнай сваёй бальшыні выявіла схільнасць да нацыяналізму, дык уладу ў краіне ачоліў бы Зянон Пазняк. Пры іншай хадзе падзеяў (пры шырокім астракізме моўна- этнаграфічнай мадэлі дзяржаўнага ўладкавання) у запасе чакаў (не лішне доўга) Аляксандр Лукашэнка. Але і ў пер- шым, і ў другім выпадку мы, у канцэптуальным плане, мелі б прыкладна адно і тое ж самае. Хіба толькі цяперашнія героі ўлады памяняліся б месцамі з цяперашнімі яе ахвярамі.
Згадаўшы Зянона Пазняка, ніяк не выпадае абмінуць хоць якім слоўкам ягонае alter ego — Аляксандра Лукашэн- ку, першага прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Неяк, калі адзін і другі былі яшчэ толькі дэпутатамі Вярхоўнага Савету і не надта варагавалі міжсобку, пры абмеркаванні нейкай кан- цэптуальнай праграмы, зачытанай Пазняком, Лукашэнка з трыбуны заявіў, што гэта выдатная праграма, але для яе патрэбны зусім іншы народ.
Цалкам слушна казаў будучы прэзідэнт. Усе праграмы нацыянал-дэмакратаў мелі за адрасата хутчэй іншаплане- цянаў, чым паспалітых беларусаў, якія ў сваёй бальшыні не
жадалі ніякіх радыкальных пераменаў, апрача хіба адной — памяняць вэрхал і разрух, якія з “развалам Саюзу” за- панавалі ва ўсіх сферах жыцця, на тыя стабільнасць і пэў- насць, што яны зазналі раней.
Кардынальная розніца паміж Пазняком і Лукашэнкам палягала на тым, што Пазняк абяцаў беларусам тое, чаго яны ніколі яшчэ не мелі, а Лукашэнка хваліўся вярнуць тое, што яны ўжо мелі і што ў насталым бязладдзі выдавала на сапраўднае шчасце.
Натуральна, абачлівыя да цацанак-абяцанак белару- сы ўхапіліся за сініцу і абралі Аляксандра Лукашэнку на ўладу.*
* Амаль пра тое самае кажа і Васіль Быкаў у кнізе ўспамінаў “Доўгая дарога да дому": “Беларускі народ у сваёй масе напрыканцы XX стагод- дзя меў клопат не так з праблемай адраджэння, як з праблемай выжы- вання. Хоць як-небудзь, хоць з бальшавіцкім рылам, але каб не перат- варыцца ў мерцвяка, што ўвогуле было рэальна. Па сутнасці, ішоў працэс памірання (ва ўсіх сэнсах), і важна было клапаціцца, як затрымацца на краю пагібелі, а не дбаць пра колішнюю веліч часоў Вялікага Княства Літоўскага. Народ тое адчуў інстынктыўна і таму на першых прэзідэнцкіх выбарах у масе сваёй не пайшоў за Пазняком і Беларускім народным фронтам з іх віртуальным нацыянал-дэмакратызмам, архаізацыяй і без таго не надта палагоджанай мовы, чым сталася, на думку некаторых, вяртанне да граматыкі Тарашкевіча. 3 часоў Тарашкевіча шмат што змя- нілася ў свеце, у тым ліку і ў беларускай мове, з чым прагматычнаму палітыку немагчыма было не лічыцца. Народ пайшоў за жорсткім, на- пірыстым, прагматычным дырэктарам саўгасу, ідэі якога былі простыя, як мычэнне каровы і зразумелыя да рэшты.
Без увагі да нацыянальных прынцыпаў Лукашэнка кінуўся да Расеі, найперш каб выбіць адтуль асабістую падтрымку, а таксама хлеб, бензін, газ, без якіх немагчыма было не толькі “адраджацца”, але і перажыць
зіму да вясны. Вядома ж, разумнейшыя адчувалі, што ён адбіраў у Бела- русі суверэнітэт, будучыню і пазбаўляў дэмакратыі. Але што карысці з дэмакратыі, калі плакалі галодныя дзеці? Несумненна, будучы дэмак- ратамі, лідэры БНФ не зразумелі, што дэмакратыя — гэта не справядлі- васць, а арыфметыка, што нацыянальную будучыню цяпер вырашаюць лічбы, а не ідэі, якія б разумныя яны не былі.
Пра высокія нацыянальныя ідэі мусіла дбаць нацыянальная эліта, на- цыя ж дбала пра элементарную мэту — выжыць. Дужа сумніўна, што тае мэты мог дасягнуць нацыяналіст Пазняк, затое дамагчыся яе абяцаў прагматык Лукашэнка. Тое, што ягоныя метады па сутнасці дэмагагіч- ныя, тады мала хто ведаў”.
20. МОВА (ЗНАК БЯДЫ)
Калі ў мяне атрымлівалася завітаць у мястэчка Свіслач, дзе я нарадзіўся і асталеў, дык нябожчык бацька зазвычай сустракаў мяне словамі: “Беларус прыехаў”. Ён не казаў: “сын”, “пісьменнік”, “мянчук”, урэшце — “валацуга”. Усё ас- татняе не было для яго вартай увагі адметнасцю, раўнуючы з тым, што я — “беларус”.
КНІГІ ОНЛАЙН
