Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Цяпер я ўпэўнены: яшчэ да таго, як Аляксандр Лука- шэнка канчаткова вырашыў балатавацца ў прэзідэнты, ён ужо добра разумеў (ці, хутчэй, інтуітыўна прадбачыў), што
беларуская мова не мае таго палітычнага патэнцыялу, яко- га б хапіла, каб займець уладу над усёй Беларуссю. I ён выбраў мову, якая гэты патэнцыял мела,— рускую.
(Зрэшты, зусім верагодна, што будучы беларускі прэзі- дэнт яшчэ дэпутатам Вярхоўнага Савету ўжо мроіў маскоўскім Крамлём, а значыць, праблемаў з выбарам мовы ўлады ў яго ад самага пачатку не было.)
Сёння ў Беларусі расейская мова — гэта тэрыторыя ўлады, а беларуская — тэрыторыя свабоды. (Хаця свабоду без улады больш дакладна было б называць жабрацтвам.)
Цалкам усведамляю, што гэты падзел залішне схема- тычны, да таго ж ва ўласна палітычным сэнсе і не карэктны, бо мы маем даволі прыкладаў, калі ўлада прамаўляе па- беларуску (скажам, газета “Звязда” ці літарацкі холдынг “ЛіМ”), а руская мова спеліць дыскурсы свабоды (хаця б узяць сайт “Наше мненне”). Аднак у канцэптуальным плане я б на гэтым падзеле заўпарціўся, каб у сваю пару не паве- рыў знакамітаму выказванню Ралана Барта (“Лекцыя”): “Мова — гэта не рэакцыянер і не прагрэсіст, мова — гэта звычайны фашыст, бо сутнасць фашызму не ў тым, каб за- бараняць, а ў тым, каб змушаць гаварыць”.
I ў гэтым сэнсе ніхто з нас не размаўляе ні па-француз- ску, ні па-расейску, ні па-беларуску, усе мы гаворым адной мовай — мовай не той, дык іншай улады.
ЛІРЫЧНЫ (МЕТАФІЗІЧНЫ) ЭПІЛОГ
Пачыналася гэтая кніга цверджаннем, што “Нацыяналь- ны чалавек паўстаў з крызы рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызы цывілізацыі рэлігійнага тыпу”. Аднак у сваім распо- вядзе я толькі напрыканцы закрануў праблему нацыяналь- нага чалавека (зразумеўшы яго як форму супраціву баналі- зацыі сучаснага свету), бо яна патрабуе асобнай кнігі. I да таго ж гэта мусіць быць мастацкая кніга (ці драма). Інакш ніякім чынам не зразумець тую высокую трагедыю, якую спеліць у сваёй душы беларускі нацыяналіст, увесь час зна- ходзячы сябе на краені татальнай адсутнасці, якая пачы- наецца з анталагічнага вымеру...
Я ёсць — значыць, мяне ўжо не будзе. Ніколі. Нідзе.
Мяне ніколі болей не будзе!
Быццё — гэта месца, дзе збіраюцца канаць назусім усе магчымасці быцця. Татальны могільнік усяго, што мела волю быць.
Вусціш быцця ў тым, што быць больш трагічна, чым не быць. Бо быць — гэта ўжо быць, а не быць — гэта толькі яшчэ не быць.
У быць адзін сэнс — болей не быць. Нідзе. Ніколі.
Гэтаму мета-песімістычнаму разуменню быцця, як тэк- танічнага анігілятару ўсяго, што было вымкнутым у быццё, стаецца ў апазіцыю метааптымістычная ідэя быцця, як мес- ца, дзе ўсё, што з’яўляецца быць, застаецца назаўжды аль- бо ў вечным кругазвароце, альбо ў несупынных працэсах трансмутацыяў, альбо...
Але і той, хто кажа, што ўсё несмяротнасць і той, хто кажа, што ўсё смяротнасць, пражывае аднолькавае жыццё. I, на- пэўна, пасля смерці яны не разыходзяцца ў розныя бакі — адзін у вечнае Нешта, другі ў вечнае Нішто,— а трапляюць у нейкую аднолькавую наканаванасць. У наканаванасць ад- сутнасці таго, што было.
Жах быцця — яно адбірае ў цябе быццё.
Неяк бацька паскардзіўся маці:
— Пражыў жыццё, а навошта жыў? Ужо смерць падсоў- ваецца, а навошта жыў?..
— Куды ад смерці падзенешся? 3 варонамі не паляціш! — адказала маці.
— Навошта жыў? — скрушна паўтарыў, сціснуўшы ку- лакі, бацька.
Гэтак і я яшчэ малады і поўны, як вока, жыццём да болю біў па сцяне кулакамі ў адчаі непатрэбнасці сябе ні сабе самому, ні свету.
Цяпер ужо не памятаю, ці быў у тым адчаі сваёй непат- рэбнасці дамешак тугі па незваротнасці быцця. Напэўна, быў, бо гэтыя дзве зусім розныя эмоцыі нейкім дзіўным, неэўклі- давым чынам заўсёды перасякаюцца на прасторы чалаве- ка.
Я ўкрыжаваны на нелінейным крыжы незапатрабава- насці быццём і любові да быцця. Хаця дакладней будзе ка- заць не пра маю незапатрабаванасць быццём, а пра не- абавязковасць менавіта мяне ў быцці. Бо казаць, што быц- цю непатрэбны чалавек, як адзін з феноменаў быцця (да якога, зразумела, дастасаваны і я), было б залішне безад- казна.
Чалавек увогуле, чалавек, як феномен быцця, пэўна ж, для нечага патрэбны быццю. Прынамсі, цяжка, амаль не- магчыма пагадзіцца, што феномен чалавека паўстаў з вы- падковага збегу акалічнасцяў фізічнага свету, што чалавек у сваім цэлым нічым большым за гэтае цэлае не абгрунта- ваны, ніякай сакральнай ці астральнай задумай не абумоў- лены. Занадта буйна, мудрагеліста і адначасна вытанчана арганізавана быццё, сам чалавек і той неверагодна бага- ты ды фантастычна згарманізаваны свет, які чалавек ства- рыў,— каб лічыць усё гэта зборам выпадковых абставінаў...
Разам з тым, феномен чалавека і я-чалавек — гэта рашуча розныя падзеі. Калі пакарыстацца фальклорным архетыпам, дык феномен чалавека — гэта дрэва, а я-ча- лавек — лісток на тым дрэве. Таму мяне найперш цікавіць не той, хто пасадзіў дрэва і нават не само дрэва, а лісток на ім.
Мая цікаўнасць зразумелая. Я сам — лісток, і неўзаба- ве восень. Вечнамудрэву яшчэ быць тысячагоддзі, і не адну тысячу вёснаў на ім будзе шапацець лістота... А я ўсё часцей паглядаю на дол. Адтуль пад ранак ужо цягне холадам, і я пачынаю разумець, што ў лістка і дрэва розныя наканаванні: дрэву наканаваны лёс, лістку — толькі доля...
Можа, яно і добра, што ад вясны да восені лісток мысліць і пачувае сябе дрэвам, бо з гэтага ён мае хоць нейкі аптымізм быцця. Мною жыццё не вершыцца,— кажа ён. I яму лягчэй сыходзіць у невараць.
Але не толькі сыходзіць з быцця — трываць быццё яму лягчэй, калі ён атаясамляе сябе з усім чалавечым... Які я вялікі і бясконцы, які я разумны і здольны, — думае задзі- ночаны з усім светам я-чалавек і таксама пачувае сябе трохі бясконцым і трохі вечным... А бывае нават, што з гэтага па- чування бярэцца выдумляць сябе ўжо зусім бясконцым і назаўжды вечным...
Вядома, пры жаданні можна цешыць сябе рознага тыпу містычнымі надзеямі на працяг свайго бытавання ў іншых вымярэннях ці светах, але ва ўсіх варыянтах самых мудра- гелістых прыдумак я-чалавек смерцю аднолькава анігілю- ецца як цэлае і застаецца толькі фрагментам (найчасцей — інтэлігібельным) самога сябе. Але ж фрагмент чалавека гэта не тое, што ўвесь чалавек. Зусім не тое...
Хаця нават такое нішчымнае суцяшэнне, якое абапіра- ецца на гіпатэтычна-інфернальную магчымасць “перасялен- ня” калі не ўсяго я-чалавека, дык хаця б нейкіх яго эле-
ментаў у іншасвет ёсць усяго толькі аптымізацыяй жаху небыцця. I рэч зусім не ў тым, што няма куды перасяляцца — няма што перасяляць. Я-чалавек рэалізуе ў тут-быцці сябе, як магчымасць самога сябе — цалкам. Напрыканцы ў ім не застаецца нічога, што патрабавала б дадатковага тэр- міну жыцця, а тым болей — вечнасці. Напрыканцы я-чала- век дасягае не толькі мяжы свайго розуму, краеня сваіх жа- данняў, але і скрані магчымасці сябе ўвогуле. Няма ў ім чаму жыць далей нават тут, дзе ён цяпер жыве. Патэнцыял за- хопленых я-чалавекам прасторы і часу ім жа спрэс і дарэш- ты выбраны. Біялагічна, сацыяльна, дзейна, экзістэнцыйна, інтэлігібельна...
Быць —■ гэта значыць адбыцца. Цалкам.
Праз дарогу ад хаты, дзе я нарадзіўся і асталеў, за вы- сокім каменным мурам пачыналіся старыя зарослыя могілкі. Як толькі мне было дазволена перабягаць праз дарогу, увесь вольны час я бавіў з сябрукамі на могілках. Яны былі для нас дзіцячай пляцоўкай, садком, піянерлагерам, ста- дыёнам. Там мы гулялі ў хованкі, індзейцаў, карты, футбол. Пазней там сустракаліся і гулялі з дзяўчатамі...
На ўжо ледзь прыкметных магільных капцах добра спелі суніцы. Яны былі буйнымі і салодкімі. Болыд буйнымі і са- лодкімі за звычайныя — ці гэта нам толькі здавалася, бо патрэбна была пэўная адвага, каб ласавацца ягадамі з капцоў над дамавінамі, хай сабе і спарахнелымі.
Могілкам было шмат стагоддзяў, і пад нашымі нагамі спрэс пластаваўся чалавечы прах. Але калі не лічыць рэш- ткаў збуцвелых каменных крыжоў ды плітаў і рудых ад іржы жалезных агароджаў, запакаваных у густое кустоўе, дык гэтае месца нічым не адрознівалася ад старога парку ці вячыс- тага лесу, паколькі ніхто ўжо не памятаў пра тых — пад дзірваном...
Хто быў, а хто не быў?! Нехта быў — гэта адзінае, што мы ведалі. Бадай, нават не Нехта, а толькі Нешта... Нешта было тут, адбывалася, і ў гэтым адбыванні неяк прысутні- чалі тыя, над сатлелым прахам якіх ужо даўно раскінулі шаты ліпы ды ясені...
Напэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаван- нях праху, скакаць праз здзірванелыя магільныя капцы, есці жменяй сакавітыя суніцы, мілавацца з дзяўчынай на заім- шэлых магільных плітах... Напэўна, мне не трэба было пе- рабягаць праз дарогу на могілкі, і тады я разам з іншымі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а нейкім чынам перакінуся ў наступнае быццё...
Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не помніць, ува што згортваецца жыццё чалавека, і дзе яно вершыцца. I таму, калі потым закарцела дазнацца пра са- мае кранальнае — чым ёсць быццё, хто ёсць ты і ці зной- дзецца ў табе нешта, праз што ты апасля не згубішся ў не- вараці, я ўжо ведаў пачатак адказу: быццё падобнае да ста- рых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на надмагільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літа- ры... Заставалася апазнаць працяг гэтага ведання. Але чым далей я заглыбляўся ў росшукі самога сябе, тым больш выразна разумеў, што спакваля губляю тое, што шукаю. A потым і дазвання згубіў. I ў які бок ні аглядаўся, куды ні за- зіраў — няма мяне.
Чалавека можна прыдумаць — нельга знайсці. Без ліхтара ці з ліхтаром.
Нельга знайсці тое, чаго няма. Марна шукаць я-чала- века ў нейкіх яшчэ значэннях, апрача тых, што можна пама- цаць пальцамі. Я-чалавек не мае повязяў з трансцэндэнт- ным, ён цалкам знаходзіцца ў іманентным (рэальным) і ўвесь дарэшты вычэрпваецца тым месцам, якое займае ў часе і прасторы. I нічога болей, апрача гэтага месца, у ім няма.
Вось чаму, калі персаналізуючы праблему хто ён, чала- век, я пытаўся ў сябе хто ён, я, дык у адказ не чуў нават рэха. Пытанне душыла сябе моўчай.
Цяпер я ведаю, скуль тая моўча: недарэчна пытацца пра таго, кагс няма — хто ён?
Інакш кажучы (мовай постструктуралістаў), чалавек — гэта пусты знак, “мнммая” велічыня, сімулякр свайго азна- чальніка... Таму чалавек заўсёды нагружаў сваю анталагіч- ную адсутнасць альбо трансцэндэнтнай перспектывай аль- бо ідэалагемнай мэтай. Бо адно такім чынам “мнммая” велі- чыня магла быць уяўленай у нейкіх канцэптуальных зна- чэннях. Раб Божы, будаўнік камунізму, змагар за Бацькаў- шчыну...
КНІГІ ОНЛАЙН
