Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Напярэдадні перабудовы беларусы (у асноўнай сваёй масе), ментальна ўжо амаль не вызнавалі сябе за белару- саў, аднак сваёй радзімай лічылі не Савецкі Саюз, не Ра- сею, а менавіта Беларусь. (Я — той, хто жыве ў Беларусі). Гэта значыць, што ў дыскурсе БССР адбылася яшчэ адна істотная метамарфоза: тут беларусы перасталі быць не толькі
беларусамі (у “моўна-этнаграфічным” аспекце), але і “тутэй- шымі”. I калі пра першае толькі і гаворкі, дык на другое, зда- ецца, ніхто і ўвогуле не звяртаў увагі. А дарэмна, бо, вера- годна, у будучым гэты момант апынецца куды больш істот- ным за ўсе астатнія.
Пры ўсёй размаітасці нацыяналізмаў, для кожнага з іх (бадай, апрача габрэйскага і трансісламскага) на першы план выходзіць праблема “ўласных межаў”. “Тутэйшы” мог лічыць сябе нават беларусам, аднак паколькі “тутэйшасць” не ведае мяжы, дык яна і не ведае нацыянальнасці ў яе ідэнтыфікацыйным значэнні. А вось “тутэйшы”, які гэтую мяжу ведае, перастае ім быць і, значыць, становіцца патэнцый- ным нацыяналістам (чаго і каго — гэта ўжо іншая рэч).
Сітуацыя БССР сістэмна падрыхтавала Беларусь да ўласнай дзяржаўнасці, а тутэйшых беларусаў да нацыяналі- зму, толькі не этнічнага, а паспалітага тыпу. Вось гэтага і не схацелі (ці не змаглі) угледзець тэарэтыкі і практыкі нацыя- нальнага будаўніцтва, калі ў 1991 годзе Беларусь атрыма- ла дзяржаўную незалежнасць.
Уласна, кароткая эпоха Адраджэння — гэта латэнтны двубой этнічнага нацыяналізму з паспалітым. Цікава, што першы яшчэ напярэдадні распаду СССР прыдбаў сабе тэа- рэтыкаў, ідэолагаў і прыхільнікаў (у мностве), але пазней так і не выявіў адпаведнага патэнцыялу, каб татальна за- канстытуяваць сваю візію нацыянальнага ў якасці паноў- най ідэалогіі і практыкі грамадскага жыцця. А другі — цал- кам наадварот. Паспаліты нацыяналізм ужо на тую перша- пачатковую пару меў дастатковы патэнцыял, каб неўзабаве аформіцца ў дамінуючую форму нацыянальнага ўладкаван- ня, аднак тады ніхто не звярнуў нават увагі на ягоныя маг- чымасці.
Раней я пісаў: “...іншай, апрача як сацыяльнай, бела- руская дзяржава быць не можа, бо для абсалютнай баль- шыні насельнікаў нашай краіны прыярытэтнымі як былі, так і застануцца не нацыянальна-культурныя ці ідэалагічныя, a сацыяльныя каштоўнасці”. Калі ў гэтак радыкальна сфарму- ляванай выснове ёсць рацыя, дык, напэўна, я маю рацыю і ў тым, што звязваю нацыянальнае будучае Беларусі не з “этнаграфізмам”, а з “грамадзянскай супольнасцю” і, адпа- ведна, з паспалітым нацыяналізмам. Гэта значыць, што рана ці позна, але нам давядзецца нацыяналізаваць ні што іншае, як нашу сацыяльнасць і, адначасна, самім нацыяналізавац- ца праз сацыяльнае, якое для беларусаў уяўляецца галоў- най каштоўнасцю.
Дзеля таго, злагоджанага з наяўнай рэальнасцю буду- чага, нам перадусім трэба перапыніць нябачную вайну двух беларускіх нацыяналізмаў — “моўна-этнаграфічнага” і “су- польна грамадзянскага”. I першым запрасіць міру мусіць этнанацыяналізм: і таму, што ён пераможаны, і таму, што гэта ён распачаў вайну, і таму, што яму давядзецца шукаць у пераможцы літасці і паразумення, каб знайсці сабе месца і застацца ў той канфігурацыі беларускага грамадства, якая пакрысе сфармуецца на кацэпце паспалітага нацыяналізму.
* Мне не аднойчы даводзілася кранаць праблему “беларускай здрады” як такой. Але тут я хацеў бы дадатна звярнуць увагу на думкі Пятро Васючэнкі, выказаныя ім у эсэ “Беларус вачыма беларуса”: “Уладзімір, князь кіеўскі, здрадзіў бацьку і братоў Рагнеды на сваім крывавым вя- селлі. Рагнеда здрадзіла свайго бацьку і братоў тым, што пайшла за іх забойцу. Потым яна і на мужа ўзняла меч. Сын яе, Ізяслаў, таксама за- махнуўся мечам на бацьку. Але пасля ён з бацькавых рук прыняў спад- чыну — Полацак. Уладзімір безліч разоў здраджваў Рагнедзе з палюбоў- ніцамі, якіх у яго было не менш, чымся ў цара Саламона, аж пакуль па хрысціянскім звычаі не павянчаўся з візантыйскай царэўнай, а верную жонку аддаў у манашкі.
Кароль нашае здрады — Ягайла. Ён здрадзіў свайго дзядзьку Кейстута ў бруднай крэўскай справе, а заадно здаў і Беларусь дзеля польскае каро- ны. Гісторыкі скажуць, што гэтым ён Беларусь адначасова і адратаваў. Падчас Грунвальдскае бойкі невядома хто каго здраджваў — Ягайла Вітаўта або Вітаўт Ягайлу. Польскія храністы цвердзілі, што з беларусамі атрымаўся канфуз, і яны на чале з Вітаўтам уцякалі ажно да Вільні.
Нехта невядомы здрадзіў Вітаўтаву карону.
Апанас Філіповіч здрадзіў уласнага вучня Яна Лубу. Вучыў, выхоўваў чарговага Ілжэдзімітрыя, каб пасля здаць маскоўскаму пасольству. Яшчэ Апанас Філіповіч клікаў Міхаіла Раманава, каб ішоў з вайною на родную Апанасу Літву, дзяліўся з маскоўскім царом дзяржаўнымі таямніцамі, павучаў караля Ўладзіслава IV, канцлера Льва Сапегу. Кароль ды канц- лер глядзелі на гэтыя штукі паблажліва. Апантаны Апанас вырабляў у гэтай дзяржаве што хацеў — і ўрэшце даскакаўся. Царква зрабіла са здрад- ніка святога.
Аднойчы ў беларускай Акадэміі навук збіраліся ўшанаваць памяць са- мых знакамітых дзеячаў старажытнасці — паставіць Стэлы. Абмерка- ванне кандыдатураў было, па дэмакратычным часе, адкрытае. Павесілі на дошцы даўгі спіс кандыдатаў на стэлу, і кожны з навукоўцаў вольны быў паставіць “плюс” альбо “мінус”.
Насупраць прозвішча Сімяона Полацкага якісь максімаліст напісаў: “Здраднік. Перакінуўся на бок цара маскоўскага”.
Небарака Сімяон Полацкі заблукаў на мяжы канфесіі ды Радзімы, не ведаў, што галоўнае, але і ў сваёй “здрадзе” імкнуўся захаваць сумлен- насць. Спрабаваў перарабіць маскоўскага Навухаданосара на цывіліза- ванага еўрапейскага манарха, але не ўдалося. Сімяон Полацкі стаўся для Масковіі культуртрэгэрам, навучыў маскоўцаў складаць вершы, падара- ваў ім першы літаратурны стыль (барока), але ягоных высілкаў не ацанілі як след ані тутэйшыя, ані тамтэйшыя. Добра, што яшчэ на палю не па- садзілі.
Падчас кампаніі Напалеона Банапарта ў Беларусі пачалася суцэльная здрада — мяшчане віталі супастата хлебам ды соллю, а шляхта запісва- лася ў напалеонаўскія харугвы, каб разам ваяваць Маскву. Як быццам вярнуліся часы Альгерда.
Кастусь Каліноўскі вызваляў “дзецюкоў”, “братоў сваіх, мужыкоў родных” ад няволі, а тыя браты адлоўлівалі ды здавалі каліноўцаў царскім жанда- рам за тое, што “хаваюць ад народу царскую волю”.
XX стагоддзе было росквітам здрады, тут і кветачкі цвілі, “зялёны ліст, чырвоны цвет”, і ягадкі крывавыя спелі. На нашым матэрыяле можна складаць анталогію здрадніцтва”.
24. ІДЭАЛОГІЯ I ТЭХНАЛОГІЯ
Жыць нацыянальнай ідэяй — гэта ідэалогія.
Жыць з нацыянальнай ідэі — гэта тэхналогія.
У эпоху краху ўсіх ідэалогіяў, калі быццё цалкам згар- нулася да памераў тэхналагічнага бытавання.нацыяналізм марна аналізаваць, шанаваць і берагчы з гледзішча яго- най ідэалагічнасці...
Уласна, у звязку з праблемай нацыяналізму ў тэхна- кратычным грамадстве, ёсць, бадай, толькі адно сапраўды істотнае запытанне: наколькі нацыяналізм тэхналагічны? Гэта значыць, наколькі ён вартасны не як ідэалогія адбы- вання быцця, а як тэхналогія адбывання быцця?..
Хаця, па вялікім рахунку, на гэтае запытанне адказала само жыццё. Бо, насамрэч, нацыяналізм у сваім цэлым ужо даўно зусім не ідэалогія, а толькі тэхналогія арганізацыі со- цыуму. Да таго ж пакуль гэта самая ўніверсальная і най- болыл эфектыўная тэхналогія, за што сведчыць ягоная пры- сутнасць паўсюль на зямной кулі. (Іншая справа, што фено- мен глабалізацыі ўжо падрыхтаваў нам канцэптуальна но- вую мадэль уладкавання чалавецтва...)
Ці тэхналагічны ў акрэсленым значэнні беларускі этна- нацыяналізм? Гэта лёсавызначальнае пытанне. Бо калі — не, не тэхналагічны, дык колькі б мы не ўлягаліся ў адра- джэнне мовы, гісторыі, культуры, колькі б не ладзілі мітынгаў, пікетаў, шэсцяў, колькі б не ганілі кожную новую ўладу за яе абыякавасць да ўласна беларускай візіі нацыянальнага праекту — усё будзе марна. Сучасная цывілізацыя не бярэ пад увагу не тэхналагічныя ідэі, а тым болей не прымае іх да рэалізацыі.
Відавочна, што сёння ў Беларусі ёсць сферы, дзе этна- нацыянальная ідэя — дастаткова тэхналагічная ідэя. Тут
найперш згадваюцца літаратура, часткова — адукацыя, фрагментарна — культура, у асобных праявах — палітыка, гісторыя, беларускамоўная журналістыкаі да т.п. I хаця гэткіх сфераў вельмі мала, яны лакальна разасобленыя, пера- важна не прэзентатыўныя, аднак іх наяўнасць сведчыць, што пакуль этнанацыянальнай ідэяй можна не толькі жыць (эма- цыйна, духоўна), але што з яе таксама можна і жыць (матэ- рыяльна, прагматычна).
Разам з тым, у беларускага этнанацыяналізму, як сістэм- най і самастойнай падзеі, падобна, няма будучыні. Заста- лося трохі пачакаць, каб убачыць, як яго прыгарне да сябе і ўжо ніколі не адпусціць з абдымкаў паспаліты нацыя- налізм. 3 гэтага можна моцна нурыцца, а можна і хоць трохі ўсцешыцца. Ужо хаця б таму, што паспаліты нацыяналізм ніяк не абыдзецца без складовай этнаграфізму, асабліва тых яго фрагментаў, што забяспечаныя тэхналагічнасцю. A значыць, беларушчына і надалей застанецца ў Беларусі, прынамсі, у тым яе патэнцыяле, які яна рэальна зможа сама з сябе выявіць...
Міне яшчэ колькі часу і пад беларускім нацыяналізмам пачнуць разумець зусім не тое, што разумеюць сёння. У ім мала застанецца ўласна беларушчыны, але затое будзе ўся Беларусь. I ўтой Беларусі аб’явіцца процьма беларускіх на- цыяналістаў, якім не да галавы будзе ні беларуская мова, ні нацыянальная культура...
Так яно станецца. Ужо ж напэўна.
Адно не пытайцеся мяне, ці добра гэта?
He бывае правільных адказаў, правільнымі бываюць толькі пытанні.
25. НААСТАЧУ
Кожны з нас належыць да грамадзянаў нейкай краіны, мае ў гэтай краіне ўласны падворак з домам або кватэру ў гарадскім гмаху, але насамрэч чалавек камунікатыўна ад- крытай цывілізацыі жыве Нідзе. Блытаніна ў арыентацыі паходзіць з таго, што мы ўсё яшчэ карыстаемся моўнымі фігурамі, якія склаліся ў класічныя эпохі, калі быццё чала- века пераважна фармавалася месцам ягонага існавання і таму ў значнай меры было тоесным пэўнаму ландшафту, адпаведным формам працы, апрычоным культурным і куль- тавым рытуалам. I нават кніжная (і шырэй — мэтафізічная) культура, якая ў асноўным сваім масіве складвалася з інтэлектуальных ініцыятываў, што паходзілі з розных прас- тораў і эпохаў, не вымыкала тады чалавека з ягонага “тут” у нейкае “нікуды”, а толькі ўдакладняла каардынаты быцця як універсальнага цэлага і ў дадатак маркіравала транс- цэндэнтную перспектыву.
КНІГІ ОНЛАЙН
