Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
На праблемнае пытанне: мова ці каўбаса, звычайны шараговец цалкам слушна адказвае — каўбаса. Бо мова створаная дзеля жыцця, а не наадварот. I калі нейкая мова не паляпшае жыццё чалавека, дык навошта яму такая мова? I ўсе самыя палымяныя і пераканаўчыя аргументы рамантыкаў ад нацыяналізму будуць заставацца для пас- палітага чалавека пустой балбатнёй, калі з мовы нельга жыць — і жыць добра.
Сітуацыю з паўсюдным адраджэннем беларускай мовы ўскладняе той факт, што сёння чалавецтва на злом галавы кінулася ў глабалізацыю, якая канцэптуальна мяняе ролі і значэнні нацыянальных моваў у камунікатыўным алгарыт- ме сучаснага жыцця — натуральна не на іхнюю карысць. Тут даволі праблемаў і для моваў-лідэраў, а што тады ка- заць пра мовы-аўтсайдэры?..
На гэтым кароткі экскурс у сітуацыю беларускай мовы можна было б і запыніць, каб не муляла яшчэ адна, фар- мальна нібыта лакальная праблема, але якая даўно пера- расла свой натуральны вымер і цяпер як нейкая пачвара знутры выгрызае і без таго здрабнелае данельга цела бе- ларускай мовы... Я маю на ўвазе зацятае супрацьстаянне дзвюх граматык: “тарашкевіцы” і “наркамаўкі” ці, інакш,— “класічнай” і “нармальнай”.
У 1918 годзе Браніслаў Тарашкевіч у “Беларускай гра- матыцы для школ” упершыню сфармуляваў правапісныя нормы літаратурнай беларускай мовы. Натуральна, перса- нальны граматычны канон, хай сабе змайстраваны, безу- моўна, таленавітым філолагам, шмат у каго выклікаў шэраг пытанняў і пярэчанняў, тым болей, што Тарашкевіч у сваіх падыходах пераважна абапіраўся на маўленне віленска- ашмянскага рэгіёну. Таму калі ў 20-я гады пачалася таталь- ная “беларусізацыя” ўсяго беларускага абшару, дык зусім заканамерна паўстала пытанне аб рэформе правапісу. Да- рэчы, і сам аўтар “граматыкі” не адмаўляў гэтай патрэбы. У прадмове да пашыранага і перапрацаванага выдання 1929 году ён пісаў, што “сам цяпер бачыць дужа выразна цэлую чараду яшчэ спрэчных пытанняў (у аканні, у правапісе чу- жаземных слоў і інш.), бачыць патрэбу і магчымасць спра- шчэння правапісу, але не бярэцца праводзіць якія-кольве- чы паважнейшыя змены такім індывідуальна-партызанскім спосабам, накідаючы свой праект праз падручнік. Гэта па- вяло б толькі да шкоднага хаосу.
Бо тутака поспех, запраўды, можа быць людзям на смех. Горш за тое: непавязаныя паасобныя змены на леп- шае “могуць заграмаздзіць і загарадзіць дарогу да запраў- ды добрай рэформы”.
У 1926 годзе на міжнароднай канферэнцыі ў Менску (з удзелам самога Макса Фасмера) быў зацверджаны новы правапіс.
Дарэчы, падчас папярэдніх абмеркаванняў і падрых- тоўкі канферэнцыі Якуб Колас і Язэп Лёсік сярод іншага прапанавалі скасаваць мяккі знак паміж зычнымі ва ўсіх пазіцыях. Супраць гэтага актыўна выступілі Янка Купала і Вацлаў Ластоўскі.
Прыняты варыянт правапісу мала каго задаволіў і яго- ная дапрацоўка цягнулася да 1930 году, калі быў падрых- таваны наступны праект, які, па сутнасці, і лёг у аснову “сум- на знакамітай” правапіснай рэформы 1933 году. Нядобрая слава гэтай падзеі наўпрост звязаная з палітычным гвал- там над ’’нацдэмамі", які ў тую пару ўжо ўвабраўся ў сілу і паўплываў на некаторыя пазіцыі рэформы, заклаўшы ў пра- вапіс тэндэнцыі да русіфікацыі беларускай мовы. 3 гэтага надалей палітычная складовая рэформы сталася даміную- чай у выбары варыянту правапісу як у вольнай ад бальша- вікоў Заходняй Беларусі, так і пазней у паваеннай эмігра- цыі. Тут падыход быў гранічна просты: абы не як у бальша- вікоў,— і з гэткім падыходам мусілі змірыцца і тыя, што ра- ней самахоць падтрымлівалі прапанову Коласа ды Лёсіка, і тыя, што да нямецкай акупацыі (якая для многіх скончыла- ся эміграцыяй) паспелі прызвычаіцца да “балыдавіцкай” рэ- формы і нават зацаніць яе мэтазгоднасць у канцэптуаль- ным плане. Ускосна гэтую “канцэптуальную мэтазгоднасць” падтрымаў і Янка Купала: “Стары правапіс, у якім ня мала было засмечанасці, нацдэмаўскай “самабытнай” архаічнасці, трымаў беларускую мову ў палоне правінцыяналізму, у рам- ках нацыяналістычнай абмежаванасці”. Паперадзе было ўжытае азначэнне “ўскосна”, хаця цытаваны тэкст наўпрост адмаўляе старому правапісу ў хоць якіх вартасцях, але не забудземся, што Янка Купала ствараў допіс пад ідэалагіч- ным прымусам, за што выразна сведчыць зневажальная лексіка. Аднак жа ніхто не замінаў Янку Купалу ў ганьба- ванні “нацдэмаўшчыны" зрабіць акцэнт на чым заўгодна іншым, а не на засмечанасці, “самабытнай” архаічнасці ды правінцыяналізме.
На мой погляд, правапісная рэформа 1933 году, за выняткам палітычна абумоўленых дурноццяў (часткова ска-
саваных у 1957 годзе з ініцыятывы Якуба Коласа), і нават нягледзячы на закладзеную ў ёй тэндэнцыю да русіфіка- цыі, плённа мадэрнізавала беларускую мову, надала ёй дынамізму, так неабходнага ў пару індустрыялізацыі ды ур- банізацыі, і годна падрыхтавала яе да “выбуху камуніка- цыяў”. Зразумела, не абышлося і без не малых стратаў. Аса- біста мне найбольш шкада пэўнай метафізічнасці, нейкай цьмянай трансцэндэнтнасці, якія захоўваў у беларускай мове правапіс Тарашкевіча і тым самым абяцаў іх будучае разгортванне ў актуальных рэфлексіях. Але ж галоўная за- дача літаратурнай мовы — быць прыстасаванай да жыцця, а не да рэфлексавання над жыццём. I такой яна сталася праз рэформу. I ўжо на гэтай мове была створаная вялікая беларуская літаратура... Дарэчы ці не з засмечанасці, “сама- бытнай” архаічнасці ды правінцыяналізму “тарашкевіцы” па- ходзіць той, асабіста для мяне вельмі дзіўны факт, што ні ў Заходняй Беларусі за палякамі, ні на пасляваеннай эміг- рацыі як у літаратуры, так і ў мысленні нічога асабліва вар- тага, за асобнымі выняткамі, не было здзейснена. I гэта пры тым, што нашыя эмігранты ўжо не мелі над сабой ні рэпрэ- сіяў, ні цэнзуры і да таго ж многія з іх знаходзіліся ў цэнтрах сусветных эстэтычных ды інтэлектуальных інавацыяў, гэта значыць, наўпрост маглі пераймацца дынамікай мастацка- га і мысліўнага рухаў. Аднак нічога падобнага не адбылося — у сваёй абсалютна пераважнай бальшыні тэксты эміг- рантаў так і засталіся ў палоне глыбока перыферыйнай бе- ларускай местачковасці, да таго ж заніжанай архаікай ад- раджэнскай ідэалогіі, як абавязковага атрыбуту, што літа- ратурнага, што філасофскага твору.
Ужо ж, напэўна, прычыны ўдзірванелай правінцыйнасці творчага сегменту беларускай эміграцыі палягаюць не толькі ў абсягу праблемы “тарашкевіцы”, але мы гэтую надзвычай
цікавую тэму пакінем для адмысловага тэксту, а тут вернем- ся ў дзевяностыя гады XX стагоддзя, калі на хвалі антыка- мунізму паўстала ідэя звароту да рэпрэсаванага бальшаві- камі (рэформа 1933 году) правапісу.
Як на тую пару, дык нічога нахабнага ў гэткай прапано- ве не было, бо то быў час “перабудовы”, калі ўсё зробленае за камуністамі бралася пад радыкальны сумнеў, адмаўля- лася і перайначвалася, каб вярнуцца да “сітуацыі каранёў”, яшчэ не скалечаных бальшавіцкай ідэалогіяй. I хаця адэп- ты “тарашкевіцы” апелявалі да зусім ненадуманых фане- тычных стратаў мовы з прычыны скасавання напіснога мяк- кага знаку паміж зычнымі (і шэрагу іншых стратаў ды ска- жэнняў), але насамрэч контррэфармацыя ў правапісе спа- дыспаду рухалася (як у выпадку з Заходняй Беларуссю пад Польшчай ці паваеннай эміграцыяй) палітычным выбарам, гэта значыць — абы не як за бальшавікамі.
Тыпалагічна падобныя моўныя праблемы былі паўсталі і ў шэрагу многіх дзяржаваў, створаных на подзе распуша- нага СССР, але там яны пазнікалі разам “з пенай на хва- лях перабудовы”, а ў Беларусі засталіся. I перараслі з філа- лагічных у палітычныя.
Гэтак сталася найперш таму, што з “перабудовы” ў ай- чынную палітыку патрапіла ладная сціжма энергічных філо- лагаў, падмацаваная літаратарамі, журналістамі і проста гу- манітарыямі, для якіх лінгвістычныя праблемы выявіліся таксама не чужымі. Але ў адрозненне ад іншых краінаў, дзе падобнага кшталту палітыкі хутка выпетрыліся з палітычна- га жыцця, у нас яны (верагодна, з прычыны задоўжанай папулярнасці “моўна-этнаграфічнай” ідэалагемы) затрыма- ліся на ладны кавалак часу. Адсюль мовазнаўчыя прабле- мы, як натуральна актуальныя для палітыкаў-філолагаў, праз апазіцыйныя СМІ, суполкі і супольнасці перараслі ў палі-
тычныя. I хаця для бальшыні шараговых валанцёраў апазі- цыі і з унармаванай беларускай мовай хапала праблемаў, яны мусілі засвойваць “тарашкевіцу”, каб забяспечыць сябе радыкальнай апазіцыйнасцю. Больш за тое, у пару пад’ёму нацыянал-дэмакратычнага руху, завабленыя паноўнай мо- дай на адраджэнне чаго заўгодна, да “тарашкевіцы” пачалі хіліцца і шэраг дзяржаўных выданняў (“Бярозка”, “Мастацт- ва”, “Культура”...). Здавалася, яшчэтрохі і “тарашкевіца” пе- раможа “наркамаўку” ды запануе спрэс.
He запанавала — бо была спароджаная не патрэбамі самой мовы, а пэўнай палітычнай сітуацыяй. I як толькі сіту- ацыя перамянілася, палітыкі-філолагі, са сваімі філалагіч- нымі праблемамі апынуліся на самым ускрайку грамадска- га жыцця. Праўда, нельга сказаць, што там жа апынулася і “тарашкевіца”. За немалы час актуальнага дамінавання апа- зіцыйнасці, праз яе на беларушчыну навярнулася некалькі генерацыяў маладых людзей, якія ў горадзе іншай роднай мовы, апрача як арганізаванай правапісам Тарашкевіча, ужо не ведалі (найперш — не чулі). Для іх гэткая беларус- кая мова — адзіна правільная, тым болей, што ідэолагі ад- раджэння не ленаваліся раз-пораз падкрэсліваць ейную “ісцінную сапраўднасць”, нагадваючы пра рэпрэсаваную сутву “наркамаўкі”, яе зрусіфікаванасць, засаветазаванасць і да т.п.
Мне няцяжка зразумець пазіцыю заангажаваных “та- рашкевіцай” філолагаў як філолагаў (і нават часткова па- гадзіцца з ёй у дыскурсе ўласна філалогіі), але я не магу зразумець палітыкаў-філолагаў, якія надзвычай вострую і сапраўды складаную палітычную праблему беларускай мовы, як вялікага цэлага, раздрабілі, ускладнілі ды заблыталі сваімі філалагічнымі капрызамі і прыхамацямі.
У сітуацыі, калі мовай апанавала амаль безнадзейная крыза і калі адзіным рацыянальным крокам была апеля- цыя да грамадства на той беларускай мове, якую яно хоць трохі ведала з школьных падручнікаў, кнігаў Караткевіча і Быкава, праграмаў радыё і тэлебачання, дадаткова ўсклад- няць праблему яе канцэптуальнай контррэформай, хоць трохі ўцямнай адно філалагічна адукаванаму чалавеку — да гэтага трэба было яшчэ дадумацца.
КНІГІ ОНЛАЙН
