Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Але так было раней, у класічныя эпохі. Цяпер ужо быційна ніхто не жыве на роднай зямлі, у роднай краіне. Што сёння азначаюць словы “роднае”, “чужое”, “далёкае”, “блізкае”, калі англійскую прынцэсу Дзіяну (пакуль яна была жывая) я бачыў часцей, чым сваю адзінакроўную сястру, калі пра інтымныя стасункі Клінтана з Левінскі я ведаю куды бо- лей, чым пра гэткія ж стасункі лепшага сябра, калі розныя дабрачынныя фундацыі, якія пра мяне нават ніколі не чулі, уклалі ў мяне грошай болей, чым мае нішчымныя бацькі. Зрэшты, рэч не ў асобных прыкладах, якія можна доўжыць бясконца. Рэч у тым, што не пакідаючы родных сялібаў, кож- ны з нас незаўважна апынуўся раскіданым па ўсім свеце.
У бязгучнага выбуху, які гэтак далёка параскідаў чала- века па розных прасторах зямной кулі, што яму бадай ніколі
не сабрацца ў адно цэлае дома, дзе ён толькі працуе і на- чуе,— шмат назоваў. Мы скарыстаемся толькі адным з іх, вынесеным на вокладку кнігі французскіх даследнікаў Філіпа Брэтона і Сержа Пру, а менавіта — “Выбух камунікацыяў”...
Прастора — гэта адлегласць, якая аддзяляе чалавека ад чалавека, народ ад народу. У першую чаргу дзякуючы гэтай прасторавай адлегласці і магчымыя былі розныя тыпы культураў, як апрычоныя формы засваення таго ці іншага фрагменту прасторы.
Але прастора — гэта не толькі тое, што адсланяе чала- века ад чалавека, народ ад народу, але і тое, што праз сродкі камунікацыі лучыць іх між сабой, набліжае адно да аднаго. Чым больш развітыя сродкі камунікацыі, тым менш становіцца прасторы — і тады чалавек пачынае насоўвац- ца на чалавека, народ на народ, культура на культуру... Усё гэтае вялікае мноства грувасціцца адно на адно, шчыміцца, сціскаецца...
У другой палове XX стагоддзя сродкаў камунікацыі назапасілася ў такой колькасці, што яны стварылі крытыч- ную масу, якая спарадзіла неверагоднай магутнасці выбух. Гэтым выбухам камунікацый прастора, як падставовы фе- номен быцця, была амаль цалкам зніштожаная, з чаго ад- разу згубілі сэнс такія паняткі, як “цэнтр”, “перыферыя”, “ад- легласць” і да іх падобныя. Цэнтр свету сёння ўсюды, дзе стаіць тэлевізар са спадарожнікавай антэнай і кампутар, падключаны да Інтэрнэту.
Знікненне прасторы (яе згортванне яшчэ ў XIX стагоддзі распачалі чыгунка і тэлеграф) уласна і спарадзіла прабле- му, якая атрымала назву татальны крызіс культуры.
Культура — гэта падзеі часу, трывала зафіксаваныя ў прасторы. Калі прастора адсутнічае, дык знакам і падзеям
культуры няма дзе статычна зафіксавацца, бо ўсялякая пра- ява культуры жыццядайна выяўляецца толькі ў значэнні пэўнай сумы статыкі, пазасталай ад дынамічных перарухаў часу. 3 чаго вынікае, што жыццядайнасць культурнага зна- ку палягае найперш на яго трывалай зафіксаванасці ў пра- сторы нацыянальнай ці сусветнай культуры. А ў сітуацыі адсутнасці прасторы знакі і атрыбуты ўсіх культураў страч- ваюць укарэненую прыналежнасць да пэўнага месца і скоч- ваюцца ў яміну аднаго кантыныуму, дзе ў калейдаскапічным рушэнні няспынна засланяюць сябе іншымі. Да таго ж (і гэта, бадай, галоўнае), у сітуацыі адсутнасці прасторы знакі і ат- рыбуты ўсіх іншых культураў апынаюцца ля чалавека гэтак- сама блізка, як знакі і атрыбуты — уласнай. На экране тэлевізару Вавельскі замак, Кітайская сцяна і праспект Францішка Скарыны ў Менску знаходзяцца на адной дыстанцыі ад гледача, нават калі ён глядзіць тэлевізар у доме, які стаіць на праспекце Францішка Скарыны. 3 чаго атрымліваецца, што знікае ці становіцца амаль незаўваж- най, розніца паміж роднай і іншымі культурамі. А што яшчэ, як не адлегласць рабіла блізкую культуру роднай, а далё- кую — чужой? I калі на працягу ўсяго жыцця на адной далечыні ад чалавека пачнуць прысутнічаць знакі і атрыбу- ты розных культураў, да таго ж яшчэ ў няспынным калей- даскапічным рушэнні, дзе знакі роднай культуры будуць толькі асобнымі фрагментамі стракатага мноства, дык з якой культурай зможа тады з’ідэнтыфікаваць сябе чалавек? На- туральна — ні з якой. Зрэшты, у адсутнасці прасторы ўсе размовы пра культурную ідэнтыфікацыю становяцца ўвогу- ле гранічна праблематычнымі.
Марцін Гайдэгер, вялікі знаўца праблемаў быцця, пра- сторы і часу, некалі пісаў: “Цяпер пад пагрозай знаходзіцца самаўкарэненасць (у глебу — B.AJ сучаснага чалавека”.
Але бяда прыйшла не адтуль, скуль яе чакаў Гайдэгер, і была яна больш татальнай, чым прагноз. Неўкарэненасць ас- лабла — аслабла і неўпрыкмет знікла тое, ува што можна ўкарэньвацца — раптам невядома куды падзелася сама прастора...
I што мы з гэтага маем? Як з майго гледзішча, дык у сітуацыі адсутнасці прасторы месца знакам і падзеям куль- туры засталося адно ў часе. Але культура, якая існуе адно ў часе, ёсць ужо нішто іншае, як спрэс інфармацыя, бо інфармацыя не патрабуе трывалай фіксацыі ў рэальнасці, падмацаванай апрычоным кантэкстам. Усё, што існуе вы- ключна ў часе, можа існаваць адно ў форме інфармацыйнага паведамлення, нават калі гэтае паведамленне разгорну- тае да памераў філасофскай сістэмы. 3 чаго вынікае, што цяпер, у пару татальнага разгортвання прасторы, інфармацыя заняла тое месца, якое раней займала культу- ра. Хаця тут неабходна адразу заўважыць, што знакі і падзеі культуры не зніклі разам са знікненнем прасторы — яны засталіся, але засталіся ў якасці сыравіны, падручнага ма- тэрыялу, з якога мас-медыя бясконца прадукуюць інфармацыйныя паведамленні. Таму ўжо не зусім зразуме- ла: раман, музычны твор, карціна цяпер ствараюцца дзеля канкрэтнага чытача, слухача, гледача ці дзеля таго, каб за- паўняць інфармацыйны дыскурс. I ці не ёсць нешматлікі рэ- альны чытач, глядач, слухач, што бярэ ў рукі раман, прыходзіць на канцэрт альбо мастацкую выставу па сутнасці той самай “масоўкай”, якую збіраюць на сваю перадачу вя- дучыя папулярных тэлешоў, каб было каму задаваць пытанні, пляскаць у ладкі і тым ствараць значнасць інфармацыйнай падзеі?
Наўрад ці я моцна памылюся, калі скажу, што пераваж- ная большасць з таго, што цяпер робіцца ў літаратуры і мас-
тацтве, не проста становіцца вядомым толькі праз журналісцкія паведамленні, рэцэнзіі, агляды ды інтэрв’ю, але і існуе для шырокай публікі адно ў тым аб’ёме і ў тых фор- мах, якія гэтаму творчаму наробку прадстаўляюць сродкі масавай інфармацыі.
Напісаць раман у тысячу старонак адно дзеля таго, каб пра яго ў некалькі радкоў распавялі праз газэту — вось ён лёс літаратуры ў грамадстве татальнай інфармацыі. I гэта рэальнасць.
Але з гэтай рэальнасцю ніяк не жадае пагадзіцца той, хто выхаваны ў досведзе, што культура — пасля жыцця — ёсць найвялікшая каштоўнасць. Наша нязгода з рэальным станам рэчаў цалкам зразумелая. У грамадстве татальнай інфармацыі суб’ект перастае ідэнтыфікаваць сябе хоць з якім культурным кодам і з гэтага быційна апынаецца не толькі ў сітуацыі Нідзе, але і ў сітуацыі Ніхто, гэта значыць, у сітуацыі анталагічнага вакууму, які наўрад ці можна кампен- саваць адным фактам экзістэнцыйнай прысутнасці.
Зрэшты, зусім верагодна, што мы адно з апошніх пака- ленняў, якому яшчэ патрэбна нагружаць сваё экзістэнцый- нае “Я” анталагічнай семантыкай, што толькі і магчыма праз імператыў культуры. I хаця болыласць з нас, калі не разу- мее, дык ужо прадчувае, што культура, як падставовае цэ- лае ўсіх ранейшых цывілізацыяў, на вачах маргіналізуецца, распадаецца на фрагменты, лакальныя падзеі, прыватныя ініцыятывы, але нават усведамляючы ўсё гэта, мы не жада- ем, і не можам адбываць быццё інакш, чым адбывалі да гэ- тага ўсведамлення. Што і натуральна. Чалавеку толькі зда- ецца, што ён шукае ісціну, насамрэч ён прагне адно ўтульнасці. А якая там утульнасць у голай экзістэнцыі, высу- нутай на скразнякі часу?
Бадай, вось гэтай прагай утульнасці найперш і абумоў- лены наш супраціў сітуацыі татальнага Нідзе і Ніхто, якую стварыў выбух камунікацый. Прадчуваючы, што культура, як цэлае, ужо не можа быць нашым гарантам у захаванні за намі месца ў прасторы быцця, мы, кожны на свой капыл, спрабуем уладкавацца на яе ацалелых фрагментах. Адзін са спосабаў такога ўладкавання яшчэ напярэдадні інфар- мацыйнага нашэсця сфармуляваў Герман Гесэ, калі ў pa- Mane ‘Тульня шкляных перлаў” высунуў ідэю Касталіі, замк- нёнай на самой сабе Правінцыі, дзе духоўныя эліты хава- юцца ад “эпохі фельетонаў”.
Неяк польскі культуролаг Кшыштаф Чыжэўскі на канферэнцыі ў Менску перафармуляваў ідэю Гесэ, прапа- наваўшы замест утапічнай Правінцыі ствараць у кожнай краіне скіты для духоўных элітаў, а пасля злучыць іх між са- бой у нейкую інтэлектуальную гіперсістэму. Магчыма, гэта і слушная думка, хаця ці не з’яўляюцца ўжо сёння такімі скітамі універсітэцкія асяродкі, музеі, літаратурна/культуралагічныя выданні і суполкі, містычныя секты, як і безліч іншых аб’яд- нанняў на грунце традыцыйных культурных каштоўнасцяў.
Ня цяжка зразумець, што ў адсутнасці культуры як цэ- лага, усе нашыя спробы выгарадзіць сабе ў інфармацыйным дыскурсе лапік аўтэнтыкі, традыцыі, класікі, становяцца эфектыўнымі адно праз нашыя ўласныя высілкі. Гэта зна- чыць, што кожная наша лучнасць з традыцыйнымі культурнымі каштоўнасцямі ёсць штучнай у тым сэнсе, што яна арганізаваная праз супраціў пануючай, спрэс інфармацыйнай рэальнасці.
Адным з найбольш цікавых выпадкаў штучнага супраці- ву (зноў жа ў сэнсе не-натуральнага адносна цывілізацыйнага чыну) мне падаецца тое, што раней мы называлі нацыянальным Адраджэннем.
Згодна з традыцыйнай схемай развіцця гістарычных падзеяў, наша жаданне адрадзіць нацыянальную культуру ва ўсіх яе значэннях, каб на гэтым подзе стварыць нацыя- нальную дзяржаву, было і лагічным, і натуральным, і ясным у стратэгіі рэалізацыі... Вызваліўшыся ад расейскага каланіяльнага іга, трэба ачысціць свядомасць паспалітых ад рэшткаў каланіяльнай спадчыны і на калектыўным “tabula rasa” вытлумачыць беларускімі словамі сэнс беларускай ідэі. Якім жа было нашае здзіўленне, калі амаль нічога з пазна- чанага ў мэтах не атрымалася здзейсніць. Цяпер беларускія палітолагі, аналітыкі, культуролагі шукаюць прычыны пара- зы беларускай ідэі ў кволай нацыянальнай свядомасці на- роду, у скрытай інтэрвенцыйнай палітыцы Расеі, у стра- тэгічных праліках палітыкаў і да т.п.
Усё гэта так, і ўсе нашыя тэарэтыкі сапраўды маюць ра- цыю, але як мне здаецца, сутнасная прычына паразы на- цыянальнага руху палягае ў іншым, а менавіта ў тым, аб чым тут казалася вышэй.
КНІГІ ОНЛАЙН
