Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Зрэшты, апошняе запытанне было звычайнай рыторы кай. Крызіс ідэі нацыянальнай Беларусі (у моўнаэтнаграфічнай перспектыве) навідавоку, як навідавоку і спробы пераадолець яго праз замену адной збанкрутаванай логацэнтрычнай уявы на такую самую, але іншую. Сярод “іншых” сёння найперш міжсобку канкуруюць за лідэрства канцэпты крываў і ліцвінаў. Малаверагодна, што адзін з гэтых двух канцэпцтаў ці нейкі яшчэ трэці хоць у якой аддаленай віртуальнасці пераможа хай сабе ўжо і збанкру-
таваную ідэю нацыянальнай Беларусі ды зойме цэнтрапалеглае месца ў ідэалагемнай кампазіцыі нашага бытнавання. Аднак калі падобнае і здарыцца, дык з гэтага вялікага гармідару мы будзем мець раўнютка тое самае, што маем і цяпер. Усяго толькі і будзе навіны, што на месцы ўжо звыклых з’явяцца занатаваныя раней адно на маргіналіях альбо тады ўвогуле адсутныя на нацыянальных скрыжалях гістарычныя фігуры і падзеі. Бо паводле сваёй логацэнтрычнай сутвы нацыянальная ідэя Крываў (як і Ліцвінаў) нічым не розніцца ад ідэі нацыянальнай Беларусі і гэтаксама як апошняя ахоплівае толькі адно з вымярэнняў дыскурсу Беларусі, адсякаючы і марнуючы ўсе шматлікія іншыя.
I што з усяго гэтага вынікае? Ды тое, што як па-добраму, дык ужо пара было б нам неяк пакрысе пераставаць займацца марнатраўствам уласных энергіі і часу. Сэнс не зробленага — заставацца не зробленым. I паколькі ў свой час нам не было наканавана выштукаваць на гістарычным подзе ўсялякія цэнтрапалеглыя канструкцыі і абстракцыі, у тым ліку і такія, як, скажам, нацыянальная ідэя і нацыянальная дзяржава, то і не трэба сёння жыць прамінулым днём, згодна прымаўкі: лепей позна, чым ніколі... Ніяк не лепей позна, хаця часам і вельмі карціць, каб у нас усё хоць калі было, як у суседзяў было некалі. Тае бяды. He станем лішне нурыцца з таго, што ў нашай гісторыі адсутнічае колькі там эпохаў сацыяльнай фармалізацыі ідэальных універсаліяў. Бо праблема палягае зусім у іншым, а менавіта ў тым, што і цяпер мы ўсё яшчэ глядзім на свет праз бельмы сімулякру гамагеннай нацыі і таму не бачым Беларусь як дыскурс шматлікіх і разнастайных сусветаў, якія без калецтва кожнага з іх не могуць быць паяднаныя ў нейкую агульнасць нічым яшчэ, апрача як дыскурсам Беларусі.
* Літаральна тое самае турбуе і Б.Андэрсана: “Але чаму нацыі праслаўляюць сваю старажытнасць, а не сваю маладосць?" (“Уяўныя супольнасці").
2. РЭЛІГІННАЕ I НАЦЫЯНАЛЬНАЕ
Як ужо казалася ў зачыне, “нацыянальны чалавек паўстаў з крызісу рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызісу цыві лізацыі рэлігійнага тыпу. Калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі”... Але такое зда рыцца не хутка, да гэтага еўрапейскаму чалавецтву будзе наканавана больш як на паўтары тысячы гадоў схавацца ў татальна рэлігійнае жыццё.
Рэлігійная канцэпцыя бытавання чалавека ў гранічна аголенай і максімальна спрошчанай схеме выглядае прык ладна так: ёсць Бог і ёсць адзін, сам-насам, чалавек. I больш нікога і нічога няма, прынамсі, усё астатняе неістотнае... Бог і чалавек звязаныя між сабою верай чала века ў Бога і любоўю (хаця гэта часам і выклікае сумнеў) Бога да чалавека.
Праўда, з цягам часу выявілася, што лучва Бог-чалавек функцыянуе куды больш прадуктыўна, калі мае пася рэдніка — інстытут Бога. У нашым выпадку ім сталася Цар ква. Яна мацуе веру чалавека і тлумачыць прынцыпова невытлумачальную трансцэндэнцыю Бога. Вось і ўсё. Гэтым у схеме і вычэрпваецца рэлігійны тып цывілізацыі. I для такога спосабу існавання не патрэбныя ні Францішак Ска рына, ні Леў Сапега, ні Сімяон Полацкі. Нават і Лазар Богша не патрэбны, бо ў дачыненнях паміж Богам і чалавекам дзве змацаваныя накрыж трэскі маюць аднолькавую каштоўнасць з крыжам Ефрасінні Полацкай. А, верагодна, трэскі — нават і большую. Бо эстэтычна самакаштоўная аздоба ўраўноўвае знак трансцэндэнтнага з творчым актам чалавека і ў пэўным сэнсе нават супрацьпастаўляе людскае боскаму — спакушае веру культурай. У той час, як ідэал рэлігійнагаладу жыцця найлепей выяўляе наступ ная трыяда: пячора, аскеза, пустэльнік. Век апошняга на-
лежыць віртуальнаму дыялогу з Богам і чаканню персанальнай сустрэчы з Ім...
Ідэальны вернік не лучыць сябе ні з мінулым, ні з будучым, ён па-за людствам, па-за гісторыяй, па-за быційнасцю. Ён адразу і назаўжды — суб’ект вечнасці, для якога іманентнае зямное жыццё — толькі прыкрая недарэчнасць, на якую пажадана як мага хутчэй забыцца.
Калі б не зацятая апазіцыйнасць быційнай культуры, дык зусім верагодна, што рэлігійная артадаксальнасць была б даведзеная да лагічнага абсалюту, і ў скутку хрысціянскі варыянт цывілізацыі нагадваў бы глухое напаўдзікунскае мястэчка Назарэт, уся акраса жыцця якога згор нутая да відовішчаў містычнага экстазу вандроўных месіяў. Зрэшты, Еўропа ў прамежку ад сканання Рымскай імперыі і да пярэдадня Рэнесансу была амаль што гэткім самым Назарэтам.
Усталяванне хрысціянства — гэта магутная па машта бах акцыя з мэтай перавесці цывілізацыю з інтэлектуальнага спосабу быцця на інтуітыўны, з рацыянальнага на ірацыянальны. Як казаў Тэртуаліан: “Пасля Ісуса Хрыста нам не патрэбнае веданне, а пасля Святога Дабравесця — пошукі”.
На рацыянальным антычным ладзе жыцця быў пастаўлены ірацыянальны хрысціянскі крыж. Больш за тысячагоддзе еўрапейскія народы існавалі ў межах рэлігійнага закону, сфармуляванага Нікейскім саборам. Без перабольшвання можна сцвярджаць, што царква зрабілася фор май і мерай свету. Паводле словаў Іаана Салсберыйскага, яна стаяла “над усімі царамі, царствамі, дзеямі, чалавекамі і народамі”.
Эпоху першай буйной паразы Рэлігіі мы называем Рэнесансам. Менавіта з гэтай эпохі ірацыянальная сутва светагляду зноў пачынае саступаць рацыянальнай. На нашай зямлі канец ірацыянальнага абсалютызму быў зафіксаваны фактам стварэння Статута Вялікага Княства Літоўскага. Статут — быційная альтэрнатыва рэлігійнаму закону,
ён — сведчанне расколу цэльнага вобразу існавання на два складнікі: зямны і нябесны; надалей яны яшчэ доўга будуць існаваць у агульным ладзе, але ўжо кожны паасобку. Аднак праз пэўны час “зямны” чыннік станецца спрэс дамінуючым, калі ўнутры самога сябе вынайдзе альтэрнатыву Рэлігійнаму. Імя гэтай альтэрнатывы — Нацыя.
Феномен нацыі і па сёння застаецца толькі названым, але не вытлумачаным. Скуль гэтая патрэбаў чалавеку быць належным да пэўнай супольнасці людзей, адчуваць ад казнасць за яе гістарычны лёс і нават ахвяраваць дзеля яе жыццём? Чаму чалавеку не стае быць чалавекам, а патрэбна яшчэ беларусам звацца? 3 чаго гэта яму замала самога сябе, сваёй сям’і, сябрыны, суседзяў, чалавецтва ўрэшце? Тым болей, што Нацыя — не гарант бяспекі, як Дзяржава, не надзея на па-за існае векаванне, як Рэлігія. У прагматычным сэнсе чалавеку з Нацыі аніякай карысці. I ўвогуле, з пэўнага гледзішча Нацыя — гэта толькі слова, агульнае найменне — “номен”. (Універсаліі рэальна не існуюць, сцвярджалі схаласты сярэднявечча — ёсць толькі адзінкавае, “рэс сінгулярэс”.)
Яшчэ адзін цьмяны бок феномену Нацыі — гэта яе вызначальная роля ў стварэнні новаеўрапейскіх дзяржаваў, a пазней — і на іншых кантынентах свету. Новы час прадэманстраваў выразна акрэсленую тэндэнцыю згортвання Дзяржавы ў памер, вызначаны нацыянальнымі межамі. Найлепшым сведчаннем таму — сістэмны распад вялікіх і малых імперыяў. Натуральна, Дзяржава не мела ніякай ах воты ўціскацца ў памер Нацыі, але іншага выйсця ў яе не было. Нечакана для самой сябе некалі самадастатковая і пыхлівая Дзяржава неўпрыкмет ператварылася ўсяго толькі ў вартаўніка нацыянальнага саду, што адначасна падпрацоўвае ў ім садоўнікам. Але ўзаемадачыненні Нацыі і Дзяржавы — іншая тэма, і мы яе пакуль пакінем.
Як і Дзяржава, Рэлігія таксама не імкнулася ісці ў па служкі да Нацыі, аднак у сітуацыі крызісу рэлігійнага света-
ўладкавання, каб заставацца, быць — яна, з перыяду Рэ фармацыі, мусіла падладжвацца спачатку пад патрэбы Дзяржавы, а затым — Нацыі. Дарэчы, кальвінізм, лютэранства, уніяцтва і да таго падобнае — гэта не што іншае, як выдзяленне з універсальнай прасторы рэлігійнага тых лакальных дыскурсаў, якія ў большай меры тоесніліся з сугестыяй нацыянальнага...
Агульную тэндэнцыю да нацыяналізацыі Рэлігіі выразна акрэсліў пераклад Бібліі на нацыянальныя мовы,— у друку распачаты немцам Марцінам Лютэрам і неўзабаве працягнуты беларусам Францішкам Скарынам.
Працэс нацыяналізацыі рэлігійнага ахоплівае стагоддзі, і, натуральна, у розных краінах ён складваўся па-рознаму. У звязку з вылучанай праблемай мы звернем увагу толькі на нашых бліжэйшых суседзяў. Спачатку цытата з Мікалая Бярдзяева: “Расейская гісторыя прадэманстравала выключна ўнікальнае відовішча — абсалютную нацыяналізацыю царквы Хрыстовай, якая вызначае сябе як сусветную. Царкоўны нацыяналізм — уласцівая расейская з’ява, ім наскрозь прасякнута стараверства. Але той самы нацыя налізм уладарыць і ў пануючай царкве”.
He станем засяроджвацца на сцвярджэнні выключнасці нацыяналізму ў расейскай царкве. Расейскай ментальнасці ўласціва надаваць статус выключнасці ўсяму, што дзеецца ў Расеі. Спынім увагу адно на характарыстыцы сітуацыі, якая наўпрост аргументуе нашыя папярэднія развагі... (Праўда, тут, бадай, не лішне будзе яшчэ раз нагадаць агульнавядомае: у Візантыі, у адрозненне ад Свяшчэннай Рымскай імперыі, Царква ад пачатку была адзяржаўленай і ў такой якасці перайшлада спадчыннікаў. ТамуўРасеі Царкваніколі не працавала непасрэдна на ідэю Рэлігіі. Наперадзе заўсёды былі альбо патрэбы Дзяржавы, альбо, пазней, Нацыі, а ўжо потым, пры магчымасці, патрэбы самой веры.)
Трохі інакш азначаная сітуацыя складвалася ў Польшчы. Надоўга пазбаўленая дзяржаўнасці, польская нацыя аба-
піралася на Касцёл і гуртавалася Касцёлам (як у зусім іншую эпоху маскоўцы гуртаваліся Царквой супраць Арды). У выпадку з Польшчай уяўляе цікавасць той факт, што нават у адсутнасці Дзяржавы, Нацыя можа ператварыць Рэлігію ў магутны сродак свайго фармавання.
Цяпер колькі словаў пра нашу Бацькаўшчыну. Мы вы спелі як Нацыя без непасрэднага ўдзелу Царквы. Калі на абшарах нашай краіны адбывалася адзяржаўленне Рэлігіі (ВКЛ, Рэч Паспалітая), Нацыя яшчэ не выспела. Калі На цыя выспела, ужо не было ні сваёй Дзяржавы, ні сваёй Царквы.
КНІГІ ОНЛАЙН
