Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
Бясконца цытуючы Францішка Скарыну (“чалавек дзе нарадзіўся... да таго месца вялікую ласку мае”, “мяне літас цівы Бог з гэтае мовы на свет пусціў”), Васіля Цяпінскага (“з любоўю да маёй Айчыны”, “занядбанне сваёй слаўнай рускай мовы”) ці Льва Сапегу (“законы нашыя выдадзе ныя не на нейкай чужыннай мове, а на сваёй роднай”), мы зазвычай пакідаем абапал межы як тады дэкляраванай “Айчыны”, так і “роднай мовы”.
А каб не праміналі ўвагай гэтае пытанне (ці то спехам, ці то наўмысна), дык адразу б зацемілі, што для Васіля Цяпінскага “Айчына” — гэта абстрактная “Слаўная славянская манархія”, для Францішка Скарыны — усяго толькі ягоны “родны кут” Полацк, а для Льва Сапегі зусім наадварот — хай сабе і не заканстытуяваная, але вялізная імперыя ад Балтыйскага да Чорнага мора, у аблогах якой та барыўся гурт народаў, сярод якіх яшчэ не было і знаку
таго, які потым з узгляду на свой этнонім, назаве і тую краіну, і тую мову беларускімі.
Падкрэслім, пытанне не ў тым, што “беларусы” тады сістэмна не згадваліся ні ў якасці этноніму, ні, на худы канец, палітоніму (хаця для этнаі нацыяўтваральных працэсаў гэта надзвычай істотны момант), а ў тым, што для пары ВКЛ і “Айчына”, і “мова” — гэта пакуль усяго толькі тапаграфічны патрыятызм і лінгвістычная прагматыка (узмоцненыя красамоўнай рыторыкай і паэтычнымі тропамі).
Любоў да места, дзе ты “ўскормлены суть по Бозе” (Скарына) — абсалютна натуральнае пачуццё ддя кожнага чалавека ў якіх заўгодна геаграфічных каардынатах і ў якую заўгодна эпоху. Але калі пэўны “местачковы” ці “дзяржаўны” патрыятызм мы праз стагоддзі таясамім з нашай любоўю да “ўяўнай супольнасці”, дык паводзім сябе, далікатна кажучы, не зусім карэктна. Бо хаця з фармальна-выяўленчага боку “любоў да маёй Айчыны” Васіля Цяпінскага і “О, Літва, Айчына мая!” Адама Міцкевіча нічым асабліва не розняцца, але, па сутнасці, гэта дзве канцэптуальна іншыя любові, амаль ні ў чым не сумерныя адна адной.
Да з’яўлення Нацыі калектыўна-салідарнай любові грамадства падлягала толькі адна ўніверсалія — Бог. Што да “Айчыны”, дык яе, у нашым разуменні, не ведалі не толькі паспалітыя, але і самыя “прасунутыя” героі тых эпохаў. Той жа Скарына за межамі ВКЛ у адных дакументах называе сябе “ліцвінам”, у другіх — “русінам”, а ў трэціх — “палачанінам”. Этнанімічная дыферынцыяцыя насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага была неверагодна размаітай і разбэрсанай. У тагачасных дакументах на роўных пералічваюцца так званыя экзаэтнонімы (літва, татарва, ляхі, немцы, жамойты, угры, латыгове, ліфлянты, славакі, чэхі) з зямляцкімі этніконамі (палачане, віцябляне, смаляне, случане, дручане, валыняне, бранцы, кіяне). У гэтым шэрагу на парытэтных умовах былі і поліэтнонімы, і тое, што можна, з пэўнай доляй умоўнасці, ужо залічыць у эт-
нонімы: “...а послу пз нашее землн мз Лнтовскоь, н гостю — млн Ляхь, нлн Лмтвмнь, нлн Русннь, нлн Полочанннь, нлн Внтеблянннь, нлн Смолянннь...” (“Этнаграфія Беларусі”). Ці яшчэ адтуль жа прыклад: “...родом он лнт вмн латыш белорусец Оршанского повету”.
Як бы мы сказалі сёння, у тую пару ў кожнага чалавека была свая “малая радзіма”, а вось “Вялікай Радзімы” на зямлі ніхто не меў, бо для ўсіх агулам яна знаходзілася “на нябёсах”. I гэта нам уявіць бывае настолькі цяжка, што нават такі ўдумлівы даследчык як Янка Запруднік, зусім слушна заўважыўшы, што магнаты і шляхта ВКЛ “не мыслілі ў нацыяналістычных катэгорыях”, праз некалькі старонак піша: на Беларусі XVI стагоддзя “...і вясковыя жыхары, і значная большасць месцічаў заставаліся праваслаўнымі. Прычына гэтага супраціву рэфармацыйным плыням ляжала ў спольшчанасці большай часткі магнатаў, так што адданасць веры продкаў была для большасці беларусаў справаю нацыянальнага выжывання (курсіў мой — В.А.).
Тут так і хочацца выгукнуць: якое “нацыянальнае вы жыванне” ў тую пару?! Скуль яно, “нацыянальнае”, тым болей у жыхароў вёсак, якія і праз тры стагоддзі, калі ідэалогія нацыяналізму ахопіць і перафармуе ўсю Еўропу, будуць у Беларусі ўнікаць гэтага “нацыянальнага” як нячысцік ладану.
У метадалагічным плане праблема “межаў мовы” не шмат чым розніцца ад праблемы “межаў Айчыны”. Словы “He пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!” Францішка Багушэвіча (XIX стагоддзе) і “мяне літасцівы Бог з гэтай мовы на свет пусціў” Францішка Скарыны (XVI стагоддзе) пры фармальным падабенстве абапіраюцца на два рознавымерныя ідэалагемныя канцэпты, і таму ў першым выпадку гэта сапраўды фатальная дылема, бо ў межах “моўна-этнаграфічнай” мадэлі нацыянальнага смерць і жыццё Нацыі наўпрост залежаць ад стану мовы. А вось любоў Францішка Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпін
скага... да старабеларускай (рускай, славянскай, русінскай, ліцвінскай — як па рознаму называлі яе тады) мовы, хаця і не пазбаўленая патрыятычных эмоцыяў, не мае (і не можа мець) эсхаталагічнага пафасу, бо яна заснаваная не на ідэаматыцы, а на прагматыцы бытавання.
Як вядома, старабеларуская (руская) мова “выкарыстоўвалася ў княжай канцэлярыі з самага яе заснавання ў XIV стагоддзі, беларускую мову трэба лічыць адной з най даўнейшых дзяржаўных нацыянальных моваў у Еўропе. На прыклад, кастыльскую мову было загадана ўжываць у гішпанскіх урадавых дакументах у XIII стагоддзі, англійская набыла афіцыйнае прызнанне ў 1362 годзе, а парыжскі дыялект французскай дамогся такога статусу ў 1400 годзе” (Янка Запруднік). Тое, што мова княскай канцылярыі была яшчэ і мовай нейкай (хай сабе і вялікай) часткі паспаліта га насельніцтва ВКЛ было на тую пару зусім не істотна ні для каго (ну хіба для некалькіх найбольш празарлівых “асветнікаў”). Істотным выяўлялася адно тое, што гэта была мова ўлады (ад палітычнай і рэлігійнай да фінансавай і культурнай). Таму на ёй, незалежна ад этнічнай ці племянной прыналежнасці, размаўлялі, пісалі (ці хаця бзбольшага яе ведалі) усе, хто быў пры ўладзе альбо імкнуўся заняць пэўнае месца ў яе структурах. Але як толькі мовай Улады стала рабіцца польская, дык старабеларуская адразу і заняпала, бо яна была каштоўнай не сама па сабе (не як тое, што ідэнтыфікуе і суб’ектывізуе пэўную супольнасць),— яна была каштоўнай толькі як камунікатыўны сродак зносінаў паміж рознымі ўладамі і ўнутры кожнай з іх. I выцясненне беларускай мовы польскай не казала ні пра што іншае, апрача як пра змену ўладных элітаў. Апошнім і былі выкліканыя ноткі трагізму ў часткі палітычных, рэлігійных і культурных дзеячаў ВКЛ, якія ў сітуацыі змены палітычных прыярытэтаў апыналіся ў ролі аўтсайдэраў (найперш тыя, што не змаглі — ці не схацелі — ма дэрнізавацца, гэта значыць у патрэбны час “скаталічыц
ца” ды “спольшчыцца”, каб патрапіць, хай сабе і не на першых ролях, ва ўладныя эліты Кароны). Адсюль і палымяныя заклікі да магнатаў не пакідаць “здавна славного языка словенского” (Будны), супрацьстаяць“занядбанню сваёй слаўнай рускай мовы” (Цяпінскі) і да т.п. Пэўна, далёка не ўсе гэтыя красамоўствы былі абумоўленыя толькі персанальным эгаізмам, хапала тут і футурыстычнай тры вогі за заняпад усяго таго сусвету, у якім і шляхта, і паспа літыя жылі сваім звычаем ужо некалькі стагоддзяў. Але як у адным, так і ў другім выпадку не трэба блытаць іхні непакой з сучаснай нам трывогай за”Айчыну”, “мову”, “народ”. Будзем памятаць, што соцыякультурна тады ўся еўрапейская шляхта складала адметную і досыць цэласную супольнасць, якая толькі ўладна і маёмасна тоесніла сябе з пэўнай прасторай, а са сваімі паспалітымі падданымі дык і ўвогуле жыла ў розных сусветах — хаця і на адной зямлі (па сутнасці, уся тагачасная еўрапейская арыстак ратыя ўяўляла з сябе асобную і досыць гамагенную цывілізацыю — Норберт Эліас назваў яе “куртуазнай”).
Іншае пытанне, наколькі мова княскай канцэлярыі, усіх дзяржаўных і рэлігійна-культурных інстытуцыяў супадала з мовай сялянаў, рамеснікаў, гандляроў? Тут магчымыя розныя прачытанні сітуацыі, але мы абмінем гэтую праб лему, бо істотная для нас выснова ўжо зробленая: з таго, што старабеларуская пісьмовая мова была мовай Улады і толькі ўладай трымалася, дык яна натуральна знікла адначасна са змарненнем апошняй (дакладней, з канцэпту альнай пераменай ейнага фармату)...
I знікла амаль адразу, уся, цалкам, татальна. I ніколі ўжо не адрадзілася. I не магла адрадзіцца, нават калі б Напалеон выканаў свае абяцанкі і аднавіў ВКЛ, бо цывілізацыйна гэта была ўжо іншая пара, якая патрабавала ўжо іншай мовы (і структурна, і лексічна).
Лінгвістычна мы можам колькі заўгодна шукаць і зна ходзіць лакальныя падабенствы паміж старабеларускай і
ўжо ўласна беларускай мовамі. Але хто б колькі не даводзіў пра іхнюю пераемнасць — у прасторы тэксту ніякай пераемнасці паміж імі няма. I нават не таму, што паміж ВКЛ і”нацыянальнай дзяржавай” татальны (без хоць якой лучвы) разрыў у паўтара стагоддзі, а таму, што старабеларуская мова (прынамсі, пісьмова) фармавалася як камунікатыўны ды ўладны інструмент Дзяржавы, а пісьмова ўжо ўласна беларуская мова паўставала як сутнастваральны чыннік Нацыі. Праўда, гістарычная наяўнасць старабеларускай мовы ў паўставанні ўласна беларускай адыграла вельмі істотную ідэалагічную ролю. Абапіраючыся на славутае прамінулае, было значна прасцей і абгрунтоўваць, і даводзіць патрэбу ва ўласнай мове. Але гэтым уся “пераемнасць” і завершвалася. Hi структурна, ні лексічна, ні культуралагічна старабеларуская мова не падтрымала беларускую ў пару яе фармавання. Асноўную ролю тут адыгралі лінгвістычныя канструкты суседзяў, якія, як лякалы, былі пакладзеныя на вербальны дыскурс нашай вясковай цывілізацыі, і па форме якіх выціналіся схемы будучага функцыянавання літаратурнай беларускай мовы.
7. РАСЕНСКАЯ ІМПЕРЫЯ — КАЛЫСКА БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ
Упартае трыманне за ідэю “пераемнасці” (што да праблемаў мовы, што да праблемаў нацыянальнага будаўніцтва ўвогуле) завязанае на ўсё яшчэ дамінуючую эвалюцыйную канцэпцыю лінейна-паслядоўнай хады гісторыі, дзе кожнае паўставанне нацыі тлумачылася праз папярэдні яму працэс этнагенезу.
Але, па-першае, для фармавання нацыянальнай ідэі зусім не абавязковая этнічна скансалідаваная супольнасць. Прыкладаў тут колькі заўгодна — тая ж амерыканская нацыя. А па-другое (працытую трохі ўласных радкоў з эсэ “Горад, якога няма”), “...магчыма, пару нашага існавання было б слушна падзяліць на дзве эры, і другую, якая пача лася пасля татальнага мораку XVII—XVIII стст., чытаць не толькі як новую гісторыю адной і той самай нагоды, але і як гісторыю новага этнасу, бо, пэўна, беларусы — гэта ўжо нешта іншае ад крэваў, русінаў, ліцвінаў... узятых, як кожны паасобку, так і агулам. А Беларусь нешта зусім адрознае ад усяго, што было раней на гэтых абшарах”.
КНІГІ ОНЛАЙН
