Код адсутнасці
Асновы беларускай ментальнасці
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 196с.
Мінск 2007
I што мы з гэтага маем? Як з майго гледзішча, дык у сітуацыі адсутнасці прасторы месца знакам і падзеям куль
туры засталося адно ў часе. Але культура, якая існуе адно ў часе, ёсць ужо нішто іншае, як спрэс інфармацыя, бо інфармацыя не патрабуе трывалай фіксацыі ў рэальнасці, падмацаванай апрычоным кантэкстам. Усё, што існуе вы ключна ў часе, можа існаваць адно ў форме інфармацыйнага паведамлення, нават калі гэтае паведамленне разгорнутае да памераў філасофскай сістэмы. 3 чаго вынікае, што цяпер, у пару татальнага разгортвання прасторы, ін фармацыя заняла тое месца, якое раней займала культура. Хаця тут неабходна адразу заўважыць, што знакі і падзеі культуры не зніклі разам са знікненнем прасторы яны засталіся, але засталіся ў якасці сыравіны, падручнага матэрыялу, з якога мас-медыя бясконца прадукуюць інфар мацыйныя паведамленні. Таму ўжо не зусім зразумела: раман, музычны твор, карціна цяпер ствараюцца дзеля кан крэтнага чытача, слухача, гледача ці дзеля таго, каб запаўняць інфармацыйны дыскурс. I ці не ёсць нешматлікі рэальны чытач, глядач, слухач, што бярэ ў рукі раман, прыходзіць на канцэрт альбо мастацкую выставу па сутнасці той самай “масоўкай”, якую збіраюць на сваю перадачу вядучыя папулярных тэлешоў, каб было каму задаваць пытанні, пляскацьуладкі і тым стварацьзначнасць інфармацыйнай падзеі?
Наўрад ці я моцна памылюся, калі скажу, што пераважная большасць з таго, што цяпер робіцца ў літаратуры і мастацтве, не проста становіцца вядомым толькі праз журналісцкія паведамленні, рэцэнзіі, агляды ды інтэрв’ю, але і існуе для шырокай публікі адно ў тым аб’ёме і ў тых формах, якія гэтаму творчаму наробку прадстаўляюць сродкі масавай інфармацыі.
Напісаць раман у тысячу старонак адно дзеля таго, каб пра яго ў некалькі радкоў распавялі праз газэту — вось ён лёс літаратуры ў грамадстве татальнай інфармацыі. I гэта рэальнасць.
Але з гэтай рэальнасцю ніяк не жадае пагадзіцца той,
хто выхаваны ў досведзе, што культура — пасля жыцця — ёсць найвялікшая каштоўнасць. Наша нязгода з рэальным станам рэчаў цалкам зразумелая. У грамадстве татальнай інфармацыі суб’ект перастае ідэнтыфікаваць сябе хоць з якім культурным кодам і з гэтага быційна апынаецца не толькі ў сітуацыі Нідзе, але і ў сітуацыі Ніхто, гэта значыць, у сітуацыі анталагічнага вакууму, які наўрад ці можна кам пенсаваць адным фактам экзістэнцыйнай прысутнасці.
Зрэшты, зусім верагодна, што мы адно з апошніх пакаленняў, якому яшчэ патрэбна нагружаць сваё экзістэнцыйнае “Я” анталагічнай семантыкай, што толькі і магчыма праз імператыў культуры. I хаця большасць з нас, калі не разумее, дык ужо прадчувае, што культура, як падставовае цэлае ўсіх ранейшых цывілізацыяў, на вачах маргіналізуецца, распадаецца на фрагменты, лакальныя падзеі, прыватныя ініцыятывы, але нават усведамляючы ўсё гэта, мы не жадаем, і не можам адбываць быццё інакш, чым адбывалі да гэтага ўсведамлення. Што і натуральна. Чалавеку толькі здаецца, што ён шукае ісціну, насамрэч ён прагне адно ўтульнасці. А якая там утульнасць у голай экзістэнцыі, высунутай на скразнякі часу?
Бадай, вось гэтай прагай утульнасці найперш і абумоўлены наш супраціў сітуацыі татальнага Нідзе і Ніхто, якую стварыў выбух камунікацый. Прадчуваючы, што культура, як цэлае, ужо не можа быць нашым гарантам у захаванні за намі месца ў прасторы быцця, мы, кожны на свой капыл, спрабуем уладкавацца на яе ацалелых фрагментах. Адзін са спосабаў такога ўладкавання яшчэ напярэдадні інфармацыйнага нашэсця сфармуляваў Герман Гесэ, калі ў рамане “Гульня шкляных перлаў” высунуў ідэю Касталіі, замкнёнай на самой сабе Правінцыі, дзе духоўныя эліты хаваюцца ад “эпохі фельетонаў”.
Неяк польскі культуролаг Кшыштаф Чыжэўскі на канферэнцыі ў Менску перафармуляваў ідэю Гесэ, прапанаваўшы замест утапічнай Правінцыі ствараць у кожнай
краіне скіты для духоўных элітаў, а пасля злучыць іх між сабой у нейкую інтэлектуальную гіперсістэму. Магчыма, гэта і слушная думка, хаця ці не з’яўляюцца ўжо сёння такімі скітамі універсітэцкія асяродкі, музеі, літаратурна/ культуралагічныя выданні і суполкі, містычныя секты, як і безліч іншых аб’яднанняў на грунце традыцыйных культурных каштоўнасцяў.
Ня цяжка зразумець, што ў адсутнасці культуры як цэла га, усе нашыя спробы выгарадзіць сабе ў інфармацыйным дыскурсе лапік аўтэнтыкі, традыцыі, класікі, становяцца эфектыўнымі адно праз нашыя ўласныя высілкі. Гэта значыць, што кожная наша лучнасць з традыцыйнымі культурнымі каштоўнасцямі ёсць штучнай у тым сэнсе, што яна арганізаваная праз супраціў пануючай, спрэс інфармацыйнай рэальнасці.
Адным з найбольш цікавых выпадкаў штучнага супраціву (зноў жа ў сэнсе не-натуральнага адносна цывілізацыйнага чыну) мне падаецца тое, што раней мы называлі нацыянальным Адраджэннем.
Згодна з традыцыйнай схемай развіцця гістарычных падзеяў, наша жаданне адрадзіць нацыянальную культуру ва ўсіх яе значэннях, каб на гэтым подзе стварыць нацыянальную дзяржаву, было і лагічным, і натуральным, і ясным у стратэгіі рэалізацыі... Вызваліўшыся ад расейскага каланіяльнага іга, трэба ачысціць свядомасць паспалітых ад рэшткаў каланіяльнай спадчыны і на калектыўным “tabu la rasa” вытлумачыць беларускімі словамі сэнс беларускай ідэі. Якім жа было нашае здзіўленне, калі амаль нічога з пазначанага ў мэтах не атрымалася здзейсніць. Цяпер беларускія палітолагі, аналітыкі, культуролагі шукаюць прычыны паразы беларускай ідэі ў кволай нацыянальнай свядомасці народу, у скрытай інтэрвенцыйнай палітыцы Расеі, у стратэгічных праліках палітыкаў і да т.п.
Усё гэта так, і ўсе нашыя тэарэтыкі сапраўды маюць рацыю, але як мне здаецца, сутнасная прычына паразы
нацыянальнага руху палягае ў іншым, а менавіта ў тым, аб чым тут казалася вышэй.
Момант рэалізацыі праекту нацыянальнага адраджэння прыпаў на пару выбуху камунікацый, пасля якога вядзе рэй ужо не падзея культуры, а інфармацыйная падзея. Пераканаць сёння беларускае грамадства — якое ўжо амаль цалкам знаходзіць сябе ў інфармацыйным дыскурсе,— за быцца на рэальную пару існавання і ўлегчыся ў адбудову бастыёнаў нацыянальнай культуры, гэта тое самае, што пераканаць грамадства ў неабходнасці будаўніцтва старажытных замкаў дзеля паспяховай абароны ад нашэсця чужынцаў.
Менавіта з таго, што нацыянальную культуру сёння трэба адваёўваць не ў расейскіх ці якіх там іншых заваёўнікаў, а яе трэба адваёўваць у самога часу, які ўжо не прадугледжвае існавання культуры ўвогуле, ідэя нацыянальнага адраджэння не спарадзіла шырокі народны рух і пасля кароткага перыяду адноснай актыўнасці, згарнулася да паме раў таго, што можна назваць беларускай версіяй Гесэўскай Правінцыі Касталія.
Сёння беларускасць, беларуская мова, гісторыя, куль тура ў цэлым — гэта не прастора жыццядзейнасці грамадства, а прытулак для інтэлектуалаў, духоўнай эліты, для ўсіх тых, каму няўтульна без апранахі культуры. У звязку з апошнім цікава адзначыць, што сярод тых, хто сёння актыўна і апантана працуе ў нацыянальнай культуры на карысць беларушчыны, зусім ня шмат этнічна чыстых беларусаў. Гэты факт можна трактаваць па-рознаму, але як з майго меркавання, дык ён найперш сведчыць аб тым, што да беларускай ідэі далучаюцца не столькі з-за этнічнай ідэнтычнасці, колькі дзеля таго, каб быць улучаным у рэальныя справы рэальнай культуры. А калі выславіцца менш далікатна, дык давядзецца прызнаць, што ў беларускую культурную ГІравінцыю ўцякаюць адусюль не столькі дзеля яе самой, колькі дзеля таго, каб тут схавацца ад сітуацыі
татальнага Нідзе і Ніхто, бо раскіданы выбухам камунікацый па ўсім свеце чалавек сёння анталагічна можа сабрацца ў адно цэлае толькі ў дыскурсе ідэнтыфікацыі сябе з тым ці іншым культурным кодам... I нікогаз гэтых уцекачоў асаблі ва не турбуе, што як да эпохі камунікатыўна адкрытай прасторы, замкнёная сама ў сабе Беларуская Касталія, ёсць утварэннем штучным, існуючым насуперак рэальнаму часу і таму з нябачнай, прынамсі, пакуль, уцямнай перспектывай...
Зрэшты, у сэнсе перспектывы мы мала чым адрозніваемся ад іншых. Беларусь сёння гэта Францыя заўтра. Калі культура, як цэлае, перастае быць падставовым апірышчам быцця, дык усіх нас чакае аднолькавы лёс. I, магчыма, адзінае, што нас неўзабаве будзе адрозніваць адзін ад аднаго,— гэта колькасць волі да супраціву сітуацыі Нідзе і Ніхто.
ДАДАТАК
ГУЛЬНЯ У ВІРТУАЛЬНУЮ ДЗЯРЖАВУ
Прэамбула
1995 год. Травеньскі рэферэндум...
Нават беручы пад увагу некарэктнасць (з розных гледзішчаў) прапанаваных на рэферэндум пытанняў і спрэчнасць выніковых лічбаў, немагчыма ўсё ж было пярэчыць відавочнаму: для пераважнай большасці беларусаў (тут дакладней будзе казаць: насельнікаў Беларусі) Беларусь не ёсць каштоўнасцю ні ў выяве мовы, ні ў выяве гісторыі і культуры, ні ў выяве незалежнасці.
Нарэшце “заглянула сонца і ў наша аконца”, і мы ўбачылі тое, пра што, будзем шчырымі, даўно ведалі, але чаму раней, асабліва ў сутонні адраджэнскага ранку, неяк атрымлівалася не даваць веры.
Першыя дні і тыдні пасля рэферэндуму і цяпер ніякавата згадваць. “Нацыянальна свядомыя”, што тыя совы, якіх дзень заспеў на голай выспе, адно разгублена лыпалі вачыма і паныла сноўдаліся з месца на месца, не ведаючы, куды падзецца ад невыноснага святла... He ратавалі ні гарэлка, ні распуста. 3 адчаю хаваліся ў сябе — там была ноч...
Асабіста мне тады марылася толькі пра адно — каб як мага хутчэй прамінулі гэтыя першыя дні, тыдні, месяцы, і “светлая ява” сталася штодзённай звыкласцю, бо трэба ж было неяк жыць далей, прызвычайвацца да новых стандартаў, спакваля асвойтваць іншую рэальнасць і неўпрыкмет стасаваць да яе рэшткі былых ілюзіяў.
Хаця ілюзіяў, здаецца, амаль не засталося, паколькі мяне не гаіла (як, бадай, многіх) адчайная нянавісць да тых, хто зыніцыяваў і зладзіў рэферэндум; я і ў адчаі выразнаўсведамляў, што не яны стварылі тую сітуацыю, якую мы мелі, — яны толькі скарысталі яе ў сваіх мэтах (ці —
што больш верагодна — яны самі, з усімі сваімі ініцыятывамі, былі “плёнам” гэтай сітуацыі). Але тут рэч не пра тых, хто скарыстаў сітуацыю, а пра тых, каго скарысталі, a найперш пра тых, для каго рэферэндум жорстка і бязлі тасна выявіў ды прадэманстраваў, што ў нас ёсць і чаго ў нас няма.
КНІГІ ОНЛАЙН
