Колас расказвае пра сябе
Максім Лужанін
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 429с.
Мінск 2019
Альбо так здаралася. Уяўлю, што я дома, наўкол мяне стаяць хатнія і мікалаўцы. I давай гаварыць уголас. Пытаюся нешта ў іх, сам адказваю.
Прыводзіў да прытомнасці смех. Сянкевіч ці Самахвал згорталі далонь у трубку і раўлі над самым вухам: «Костусь! Агу-у! Дзе ты? Вярніся...»
Выпраўляла мяне ў такія сны песня жаўранка. Пэўней сказаць, спачатку птушка чуць ціўкала ўвушшу. Потым песня снавалася ўсё гучней, і пад шчабятанне я адлятаў у вандроўку.
Жаўранак і дасюль больш гаворыць майму сэрцу, чым іншыя птушкі. Салаўя ж першы раз пачуў і спалохаўся, слёзы паліліся. Так гэта было хораша. Як маланка, якую я любіў і ў той жа час баяўся.
Сядзеў я, неяк перад сканчэннем школы каля нашай альбуцкай хаты. Нас адпусцілі дамоў перад Вялікаднем. Вясна ў той год пазнілася ці Вялікдзень быў ранні. Адно лес стаяў голы, у кустах лапінкі чорнага снегу ляжалі. Над дваром заспяваў жаўранак. Я заслухаўся. Пасля нешта абазвалася ў нутрах. I словы выразна вымаўляюцца. Я пачаў іх запісваць. Гляджу, выйшаў верш.
За байкі я і раней браўся, але каштавалі яны многа поту і мазалёў. Атрымлівалася нязграбная пераніцоўка вычытанага ў Крылова. Усё ж вынікамі быў давольны, хоць браты начыста высмеялі мяне. Ведаючы крылоўскую «Варону і Лісіцу», гэта зрабіць было няцяжка. А я так і назваў свой твор ды яшчэ вывеў абедзвюх гераінь чулымі і добрымі. Як тут не кпіць! Сялянскі хлопец добра ведае, што варона дурная, а ліс хітры.
Мы з братам моцна паспрачаліся, ледзь біцца не счапіліся. Я затаіўся, пісаў хаваючыся, а калі што-небудзь не ўдавалася, не адступаўся і падахвочваў сам сябе: «А ў Крылова ж выходзіла».
Напісаны вершык усцешыў мяне. Відаць, і я паэт! Я ўжо не раз запыняўся над гэтым іменем, чытаючы кнігі. Думаў — паэт стаіць над усімі чыста людзьмі, як пушкінскі прарок. Сціплы жаўранак здаўся мне не менш як «шасцікрылым серафімам», і я пачаў паўтараць:
Монх ушей коснулся он,
Н нх наполннл шум н звон...
Канстанцін Міхайлавіч устае.
— Ну, а чаму верш лёгка напісаўся, ты ўжо здагадаўся сам. Матчына мова за руку павяла. Да гэтага я па-беларуску не пісаў.
Мы едзем на Нарач. Там яшчэ не было дамоў адпачынку, возера не збірала на свае берагі мноства турыстаў, дачнікаў і курортнікаў.
Трое нашых сяброў з’явіліся піянерамі асваення гэтай цудоўнай мясціны. Максім Танк, галоўны агітатар і прапагандыст нарачанскай прыгажосці, пасяліўся ў канцавой хаце
прыазёрнай вёсачкі Купа. Ён угаварыў Аркадзя Куляшова і Міхася Лынькова развітацца з Каралішчавічамі і вырвацца на сапраўдны прастор, лесавы і вадзяны.
Здаўся на ўгаворы наваяўленых нарачанцаў і Канстанцін Міхайлавіч, выбраўся паглядзець...
Ён прыкметна ўзбуджаны недалёкай сустрэчай. Яму хочацца скараціць дарогу, хутчэй апынуцца ў людзей, якіх заўсёды рад бачыць, чыіх кніг чакае з нецярплівасцю і адразу ж бярэцца за чытанне.
Некалькі разоў успамінае Танка. У Радашковічах я прыгадваю, што Максім расказваў, як вучыўся тут у беларускай гімназіі. Часта галадаваў, браў напавер селядца ў краме. А пад свята дыбаў пешкі сотню кіламетраў дамоў, амаль пад самую Нарач.
— Максім, Максім,— нібыта сам сабе кажа Канстанцін Міхайлавіч,— Моцна ён сядзіць каранямі ў зямлі. Такіх бура не вырывае. Цяжка яму было прабівацца. Вы ўсе па вольнай зямлі хадзілі, а ён спрабаваў голас у такой жа бядзе, як і я калісьці. Толькі на нейкіх трыццаць гадоў пазней. I ў турме таксама пасядзеў. Як толькі ні жартуе час: Максім — чалавек у самай сіле, а я ў дол гляджу, а лёс змушаў яго грызці гэтакі ж чэрствы сухар. Нават у такой самай занядбанай школе вучыўся. Усё гэта вельмі хіне да яго маё сэрца.
Сваю сардэчную схільнасць Канстанцін Міхайлавіч неаднойчы выказваў Танку ў вочы. Вярнуўшыся з пахавання жонкі, Колас сядзеў за жалобным сталом, нібы яшчэ не верачы ўсяму, што адбылося, што яго спадарожніца больш не ступіць з ім ні на адзін з далейшых шляхоў. Калі мы пачалі падымацца, каб пакінуць яго ў коле сваякоў, Канстанцін Міхайлавіч устаў і нечакана цвёрдым голасам, а ў гэты дзень яго мы зусім не чулі, затрымаў нас:
— He спяшайцеся. Дзякуй, што не пакінулі сёння мяне аднаго. Спадзяюся, што не кінеце і надалей адзінокім. Многа я страціў, і душа просіць, каб сям’я мая не меншала.
I звярнуўся да Танка:
— Мне хацелася б, каб Максім дазволіў лічыць яго маім сынам.
Больш гаварыць не здолеў, толькі прыцягнуў для пацалунка Максімаву галаву.
Бяжыць дарога...
За Маладзечнам спыняемся на папаску. Пакуль мы з жонкай даставалі дарожны падмацунак, Канстанцін Міхайлавіч зрабіў некалькі крокаў па хвойніку і вывалак з моху крамянага баравіка.
— На Якуба і грыб глядзіць,— весела паведаміў ён, на хаду перарабіўшы прыказку.
Знаходка разважыла яго ненадоўга. Прасілі выйсця думкі, што апанавалі яго пры параўнанні двух падобных у цяжкасці сваёй юнацтваў. Загаварыў. Словы гучалі глухавата і адцягнута, аднак нібы невідочнай ніткай змацоўваліся з нашай папярэдняй размовай аб пачатковых кроках у літаратуры.
— Такою парою, як зараз, можа, крыху раней, але паказвала ўжо на восень, я ехаў чыгункаю. Хутчэй за ўсё — у Люсіна, на сваё першае настаўніцкае месца. Я пасадзіў там дрэвы каля школы, пэўна, яны адны засталіся па мне ў той мясціне.
Дык вось, стаяў я каля акна ў вагоне, гартаў сшытак з семінарскімі творамі. Збіралася навальніца, секанулі па шыбах кроплі. Хачу падняць акно — яно не паддаецца, недзе заела. Я ўзяўся за рамяні абедзвюма рукамі і зусім забыўся, што трымаю сшытак. А тут віхор, вырваў з рук той сшытак і пагнаў немаведама куды. Толькі старонкі мільгнулі...
Страта сама па сабе не вельмі засмуціла мяне. Спадзяваўся на памяць: будзе час, засяду і аднаўлю патрохі. Але ў грудзі падкаціла трывога, ці не чакае такі лёс усё маё пісанне наогул. Наляціць бура, выхапіць самае дарожшае, выб’е мяне з каляіны. Будзе вось так жа бегчы машына, будуць гаварыць пра сваё чужыя людзі... А ты бяссільны — ні спыніць, ні пабегчы ўслед. Хоць недзе топчацца ў гразь тое, над чым праводзіў бяссонныя ночы.
Прадчуванне паглыбілася. Быў ужо такі выпадак са мною ў лесе. Вецер выхапіў з рук паперы, падняў вышэй хвоі, і ў момант яны зніклі з вачэй. Але там было ўсяго некалькі старонак з вершамі.
Што ж, думалася, прарочыць гэты выпадак? He спраўлюся з работай, зволяць са школы? Ну і дармо! Я ж крэпкі, малады, знайду куды прыстроіць рукі. Аднак міналі гады, нічога кепскага не здаралася. А сталася, калі я забыўся пра свае трывогі... Турма...
— Зараз паедзем,— Канстанцін Міхайлавіч зірнуў на гадзіннік.— Можа, і добра, што тая пісаніна не захавалася. Лёс Лабановіча ўвабраў у сябе задуму «Аднаго з сотні». Гэта мусіў быць празаічны твор. Я вёў героя Сошкіна ад семінарыі і далей у жыццё. Увайшло ў «палескія аповесці» адно апавяданне, раней напісанае ў вершах. Помніш, дзядзька Раман расказвае Лабановічу пра Яшукову гару?
Нейкі час шкадаваў я паэмы аб настаўніцкім з’ездзе. Але аповесць мая якраз перапаўзае гэтыя падзеі. Калі я пісаў аб іх, дык увесь час рукою нібы кіравала тая паэма.
Рэшта страчанага забылася. Быў яшчэ «Страх» — кампаноўка чутых ад дзядзькі Антося апавяданняў. Чалавек едзе з кірмашу і на п’яныя вочы ўспамінае розныя страхі. Успамінаў, успамінаў ды прыснуў. I вось што сасніў. Нібы ўз’ехаў ён на свой двор, а там яго нябожчык бацька выпускае з хлявоў жывёлу. Пачыналася рэч нішто сабе:
Ехаў Сёмка цераз грэблю — Плюхата і гразь.
— Трэцяга радка, хоць забі, не ўспомню,— кажа Канстанцін Міхайлавіч.— А далей так:
Чуўся мэрам князь.
Лыкнуў дзядзька паўкватэркі, Вось табе і смел...
Адным словам, добра чуўся, як мы з табою зараз, падмацаваўшыся.
Канстанцін Міхайлавіч забраў баравіка і, уважліва разглядаючыся па баках, ці не прытаіўся дзе-небудзь яго напарнік, пакіраваўся да машыны.
Мы рушылі далей. Сяк-так выехалі з Вілейкі, потым пачалі блытацца па аб’ездах. Дарогу я забыў, дый ведаў яе кепска,
бо ехаў тут аднойчы, адразу ж пасля заканчэння вайны. Канстацін Міхайлавіч спачатку непакоіўся, пасля аддаўся на волю лёсу і махнуў рукою:
— Некуды ж прыедзем!
Гаворка аднавілася.
— У семінарыі я пісаў і па-руску і па беларуску. Нячыста, вядома, трасянка была, а не мова. Аднак напісанае па-беларуску лепш успрымалася маімі слухачамі, дый пісаць так было мне лягчэй.
Дзяліўся я сваімі думкамі з семінарыстам Зяневічам. Ён быў гады на два старэйшы за мяне. Нішто хлопец, але з прэтэнзіямі. Лічыў, што ўсё на свеце ведае і разумее. Гэта мой першы і самы бязлітасны крытык. Надумаўся я падкузьміць яго. Кажу аднаго разу: «Я хачу пачытаць табе свой верш».
Зяневіч важна надзьмуўся, зрабіў сур’ёзную міну. Я прачытаў яму нешта лермантаўскае. Мой сябар учыніў Міхаілу Юравічу такі разнос, што толькі сцеражыся. 3 пісараўскай хваткай выкпіваў няўмельства, кідаў на галаву аўтара гром і маланкі.
Я сабе маўчаў, ціхенька пасмейваючыся. Калі суровыя філіпікі скончыліся, запытаўся: «А ці ведаеш ты гэты верш Лермантава?» I прачытаў яму толькі што напісаны, свой.
Зяневіч слухае, ухвальна ківае галавою: «О, адразу відаць, што паэт напісаў. Сам бачыш розніцу: якая глыбіня, якая музыка!»
Тут я выкрыў сваё ашуканства. Зяневіч не паверыў, прыйшлося тыцнуць яго носам у кніжку. Мы нават крыху пасварыліся, але ненадоўга. I з гэтага часу ён стаў асцярожнейшы, не так выхваляўся сваім усяведаннем.
Крыху пачакаўшы, Канстанцін Міхайлавіч дадае:
— Звычкі крытыкаў амаль не змяніліся. Бяссмертная глухата ў іх. Нішчаць і бэсцяць чалавека, пакуль хто-небудзь высокі не скажа, што гэта выдатнейшая з’ява эпохі. Тады возьмуцца хваліць так, што ад ялею і ладану знудзіць можа.
Канстанцін Міхайлавіч успамінае ўлюбёнае:
— «Где снлой взять нельзя, там надобнаухватка». Рознымі шляхамі прыходзіцца дамагацца прызнання. Я гэтак не толь-
кі Зяневіча, а і роднага бацьку падашукаў. Прачытаў яму свой верш за чужы. А ўжо як бацька ўпадабаў, я прызнаўся, што напісаў сам. Тады ён не паверыў ці прыкінуўся, што не верыць. Напэўна, хацеў памучыць мяне за ману.
У мяне слёзы на вачах, а бацька ўсё адно гаворыць: «Пакажы, адкуль спісаў». Нарэшце адпусціўся. Настрой у яго быў пад градусам, прыйшоў дадому, зрабіўшы візіт у карчму ці ў манагюльку. Прыгарнуў мяне, пацалаваў: «Прабівай, кажа, дарогу, як можаш. На мяне спадзявацца няма чаго. У мяне багацця, як у шляхецкага жаніха: дзяркач лесу і зямля пад кіпцямі. Ды, можа, скора ў дзервяны кажух апрануся».
КНІГІ ОНЛАЙН
