Колас расказвае пра сябе
Максім Лужанін
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 429с.
Мінск 2019
— Нічога... Сядзеў ціхенька. Я бачыў, ты спіш. А здавалася, ты побач, нешта гаворыш са мною, ма...
Але перарваў на палавіне мілы, абыклы дзіцячы зваротак і першы раз сказаў: «Маці».
He паспеў я спарадкаваць думкі і давесці да ладу чарнавікі, як зазваніў тэлефон.
— Ты нікуды не збіраешся? — пачуўся здалёк голас Канстанціна Міхайлавіча.— To я заеду...
Халодныя і непрытульныя дамы на Палярнай, дзе жыло некалькі пісьменнікаў, у тым ліку і я, чамусьці падабаліся яму. Прыехаўшы, пастаяў каля ганка, паглядзеў на нашы сціплыя агародчыкі. Пасля наківаў пальцам, што мала пасаджана дрэў. Пра маю работу — ні гуку, хоць па ўсім відаць — прыехаў дзеля яе.
— Ці вы гультаі, ці зямлі не любіце,— напаўжартам кажа ён.— Маладыя людзі, а не ўткнулі ў глебу па дзясятку дрэў. Што гэта за работа!
— He такая ўжо благая работа,— спрабую бараніцца я,— у вашым садзе араліі не цвітуць, а ў мяне — бачыце...
— Што аралія? Hi куст, ні дрэва. Галін няма. Лісты выганяе па сажню, а ўвосень усё абваліцца і тырчыць голая жардзіна. Дрэвы трэба садзіць добрыя. Каб чалавека перажывалі...
Мімаволі адчуваю дакор у нетрываласці напісанага мною і запрашаю зайсці. Няхай ужо хутчэй скажа ўсё проста!
У той вечар ён не спяшаўся, не папярэдзіў нават, як звычайна, глянуўшы на гадзіннік: «Я не буду бавіцца». Гэта і супакойвала, і нервавала.
Канстанцін Міхайлавіч сядзеў пры адчыненым акне. Адшчыкнуў лісток з зазіраўшай у пакой маладое чарэшні, разгладзіў на руцэ.
— Вось,— ён пакруціў у пальцах лісток,— Здаецца, дробязь. А прыгледзішся — наймагутнейшая лабараторыя. Яна нас на свеце трымае. Усё мэтазгодна ў прыродзе, нічога лішняга, выпадковага.
I спыніўся, заўважыў, што я хапіўся за новую папяросу.
— Да цябе сягоння нельга ні з чым абазвацца. Усё да сэрца прымаеш. Хацеў быў пісаць табе ліст. Але гэта адабрала б некалькі дзён, ты перадумаў бы ліха ведае што. Дый рэч твая не скончана, не ацэнкі патрабуе, а парады.
Крыху адлягае ад сэрца. Ен дастае з жоўтага партфеля мой рукапіс.
— Прызнацца, я думаў — не стане ў цябе вытрываласці для прозы. Бо аргыкулы твае, як вершы — напісаны за адзін дых, не ўстаючы з-за стала.
Сапраўды, у той час, прадумаўшы і падрыхтаваўшы загадзя матэрыялы, я пісаў газетны «падвал» за дзве-тры гадзіны.
Канстанцін Міхайлавіч гартае рукапіс.
— Чорны хваліў твае юнацкія апавяданні. Дый мне самому сустракаліся яны ва «Узвышшы». I ў «Чырвоным сейбіце» былі. Добры дадатак, Кузьмовым клопатам трымаўся, я любіў друкавацца там. Вы з Глебкам прысвяцілі мне аднойчы вершы. Я прачытаў «Сейбіт» і хацеў пакрыўдзіцца. He помню, каторы з вас пісаў штосьці пра маю згорбленую постаць. A я, брат, яшчэ малады быў, мог кіламетраў тры добрай рыссю прабегчы.
Няўдалыя радкі якраз належалі мне. Пакуль разважаю, ці варта прызнавацца, Канстанцін Міхайлавіч здагадваецца сам.
— Вам жа тады, мусіць, і па дваццаць гадоў не было. А ў такім узросце ўсе, апрача самога сябе, старымі здаюцца.
Зрабіўшы мне палёгку, вызваліўшы ад непрыемнага прызнання, ён усё ж бязлітасна дадае:
— Чэхаў расказвае... Нібыта яму гэтак жа брыдка ўспамінаць пра свае першыя рэчы, як пра цётку, што забаўляла яго, трымаючы на руках, а ён у падзяку ўзяў ды сапсаваў ёй новую сукенку...
Ну, а цяпер трымайся: герой пачынае крытыкаваць пісьменніка. Кепска мець справу з такімі героямі. Я некалі не паверыў, што Талаш раскідаў пяцёх легіянераў, вырваўся ад
іх і ўцёк. Думаю, прыманьвае стары. I напісаў у аповесці, што легіянераў было тры. Аж завальваецца да мяне ў Акадэмію дужы дзед і кажа:
«Гэта ты Колас?»
«Я».
«Дык што гэта ты пра мяне набрахаў? Хіба я ад трох палякоў уцякаў, га?»
У мяне будуць меншыя прэтэнзіі. Мне заўсёды было шкада, што ты забыўся на прозу. Хацелася як-небудзь нахінуць да яе пісання. Толькі меркаваў загаварыць пра гэта, а ты сам прыйшоў і абвясціў свае намеры. Мне здаецца, на правільную дарогу становішся...
I, не даючы апомніцца, учыніў форменны разнос за непаслядоўнасць пісання.
— Калі б ты на зборнік апавяданняў нацэльваўся, я б і слова не сказаў. А гэта ж — кніга. Як расце паступова чалавек, так і яна. Дадаеш сабе работы. Пасля галаву скруціш. У адным месцы пачнеш лапіць для сувязі, а ў другім крэсліць. Бо нагаварыў лішняга, што павінна быць вядома з папярэдняга, а ты ў свой час не напісаў гэтай часткі, пераскочыў, пабег далей. Вось і перарвалася нітачка. А трэба, каб яна цягнулася з раздзела ў раздзел. Тады глянеш назад — відно, што сказаў, глянеш наперад — выкладай усё недаказанае. Іначай і за героем не ўсочыш, прыпішаш яму няпэўныя думкі, прымусіш рабіць тое, на што ён яшчэ не здолен...
Чорны расказваў, як у яго адзін празаік пытаўся: «Чытаў ты, браце, мой раман?» А раман той быў доўгі, друкаваўся з працягамі многа год. Кузьма прызнаўся, што не браўся яшчэ. «I я ж не браўся,— кажа празаік,— і вось не ведаю, ці ўмёр адзін мой герой, ці жыве. Дык ты пачытай, калі ласка, бо ў мяне часу няма, пісаць далей трэба».
Канстанцін Міхайлавіч уважліва глядзіць на мяне, можа, пакрыўдзіў новаспечанага празаіка параўнаннем.
— Так ці не?
Пачынаю пярэчыць. А як жа архітэктар? Плануе адразу цэлы горад: вуліцы, плошчы, праспекты. А дамы растуць дзе папала, сёння ў адным канцы, заўтра — у другім. На першы погляд — бязладдзе, калі ж забудуецца ўся вуліца, людзі ўбачаць задуму, што да чаго.
— Хіба мала бывае ў іх пралікаў? — круціць галавою Канстанцін Міхайлавіч і дадае зусім катэгарычна: — Проза не прызнае такой методыкі. I цябе нішто не змушае да яе: ні сродкі, ні матэрыялы, ні ўмовы будаўніцтва — што пачынаць у першую чаргу.
— А вам, дзядзька Якуб, не здаралася забягаць наперад? Часамі пішучы ўпрэшся ў што-небудзь, не ўдаецца. А далейшае ўжо выразна малюецца, думка думку падказвае. Адкладзеш, а потым гэтак ярка не ўбачыш.
— Можа, і было. Хіба што, як паэмы пісаў. Дый то накідаю дзясятак радкоў, каб не забыцца. Бо ўжо як выведзеш далейшую частку ў людзі канчаткова, дык на тую, што засталася, і глядзець не хочацца. Ад цяжкасцей не ўцячэш. А пачні абмінаць — яны вырастуць, страшна потым прысіупіцца.
— Вось гэтаму, я не даю браку. Перапішаш разок ці два — і з Богам, Параска...
Ен перадае мне дзясятак старонак і гаворыць далей.
— Найболей удаўся табе салаўіны спеў. Там, бадай, нічога чапаць не трэба. Як паэта і твайго героя гэта мясцінка мяне здавальняе. А як празаік магу параіць, калі захочаш паслухаць. Вось ты пішаш, што салавей крануў дзюбкаю скрыпічную струну. Я абавязкова дадаў бы, каму належала скрыпка, у чыіх руках бачылі яе хлопцы. Тады ўвесь малюнак прымацуецца да дзяцей. Толькі зрабі гэта коратка, каб не парушыць мелодыі.
Канстанцін Міхайлавіч задумваецца, пасля пытае:
— А колькі кален можа выспеваць салавей? Кажуць, дванаццаць, а курскі, здаецца, яшчэ больш. He ведаў я, што ты звернешся да гэтага спевака, а то б расказаў тое-сёе.
Я жыў на Куршчыне, праўда, тамтэйшых салаўёў не слухаў — хварэў, галадоўля ціснула, Дзянікін падпіраў. Але быў там адзін ахвотнік да салаўінай музыкі. Ён мяне адукаваў. Усе калены ведаў на памяць, нават высвістваў крыху. Я так не пасвішчу, а назвы, вельмі ж удалыя яны, успомню.
Спачатку салавей заводзіць зачын. Потым, памаўчаўшы, робіцца «от т о л ч к а». Як гэта перакласці па-беларуску? Ну, так, як вершы пішучы — атрымліваеш пачатковы штуршок ад чаго-небудзь. Можна сказаць — зачэпка.
Далей ідуць: пульканне, плёнканне, клыканне. Тут ужо цяжка зразумець значэнне. Мусіць, проста гукапераймальныя словы. Затое назвы наступных кален — само хараство: раскат, зязюлін пералёт, лешава дудка. Так што дудачку ты да месца ўставіў. А чаму «лешава»? Можа, гэта вымаўляецца «лешева», а пісаць трэба «лешего»? Тады па-нашаму будзе «лесунова дудка». Ёсць сэнс.
I яшчэ адно калена: юліная стукатня. Гэта ўжо ад слова «юла» — ваўчок. Калі яго моцна пусціць, ваўчок гудзе, бегае па падлозе, стукаецца аб ножкі стала і яшчэ мацней завывае.
Наогул жа, калі салавей пяе — гэта цуд. I чалавеку дасюль не ўдалося ні толкам перадаць, ні падрабіць яго.
А што цяжэй апісаць: справы, якія б’юць у вока сваёй цудоўнасцю, ці звычайныя, якія мы без увагі абмінаем, нават часамі наступаем нагою?
Спрабую адказваць: дасканаласць убачанага, вядома ж, вымагае самай дасканалай перадачы, адпаведнага ўмельства.
— Так і не так,— кажа Канстанцін Міхайлавіч і пытае: — Гогаль у цябе далёка?
Дастаю том з паліцы. Ен чытае павольна, адставіўшы ўбок руку, нібы прыкідвае, колькі цягне кожнае з гэтых бясконца важкіх слоў:
«...Чем предмет обыкновеннее, тем выше нужно быть поэту, чтобы нзвлечь нз него необыкновенное н чтобы это необыкновенное было, между прочнм, совершенная нстана».
Прачытаў і, відаць, паўтарае сам сабе, запамінаючы: вочы спыпяюцца на нейкай кропцы процілеглай сцяны, крыху паварушваюцца сцятыя вусны. Потым доўга здзіўляецца вастрыні гогалеўскай думкі, называе яе звышлюдскай.
Як гэта атрымліваецца? Гогаль тут гаварыў пра сябе: як ён уяўляў, як ён пісаў сам. А выходзіць — запавет! На многа год, для ўсіх, хто ўзяўся за пяро. Навука адмаўляцца ад першапачатковай праўды — таго, што было ў сапраўднасці, і выклікаць на свет новую праўду — тое, што ўбачыў мастак. I каб усе прымалі створаную ім нраўду, нібыта ніколі не існавала той першай, праўды рэчаіснасці.
Аднак, разважае Канстанцін Міхайлавіч, калі неўсмокчаш у кожную клетачку праўды жыцця, ці можна ўзняцца да мастацкай? Хочаш узлятаць — мацней абапірайся на зямлю. Толькі не дазваляй ёй спутваць крылле вымыслу.
— Думаючы так,— тут ужо гаворыць Колас — першы і найстражэйшы суддзя самому сабе,— мяне больш задавальняе «У палескай глушы». У апошніх частках, бывае, я дакладней, чым трэба, пільнуюся матэрыялу, а памяць падкладвае ўсё новы і новы.
Ен расказвае, як часта даводзілася яму адмаўляцца ад таго, што назіраў і перажываў, змяняць адносіны Лабановіча і Ядвісі на супрацьлеглыя. Жывыя людзі, стаўшы літаратурнымі персанажамі, атрымалі новыя рысы, пачалі паводзіцца іначай, як вымагае характар кожнага з іх. Зусім не Ядвіся пацалавала Лабановічавага прататыпа ў настаўнікавай кватэры, як расказваецца ў аповесці, а Людміла. Затое прататып, застаўшы Ядвісю адну дома, пачаў размову адразу з пацалунка. I яго абразілі, а потым пачалі перапрашаць, кідаючы праз акно букецікі кветак. I пісулька «Мілы дурань» была ад Людмілы. Толькі знайшоў яе ў кнізе не прататып, а Ядвісін бацька і забараніў ім сустракацца, а потым прымусіў дачку выехаць адтуль.
КНІГІ ОНЛАЙН
