КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Бачыш — першыя чатыры радкі могуць спакойна знікнуць. А вось тут пачынаецца нібыта нішто сабе: Тапельніцы ўжо нечага тапіць, I труп яе на нітачцы ліпіць. Яго нам і не шкода: Расія новая павінна быць. Усё гэта моцна рупіла Канстанціну Міхайлавічу і змушала да падвойных турбот у пазбаўленні ад выпадковага, недагледжанага. Вернемся да таго, з чаго пачалі. Скончыўшы складаць кніжку артыкулаў, мы сядзелі на беразе Нарачы, наглядаючы, як упальваецца касцёр. Колас дастаў жоўценькую запісную кніжку: Ды йдзі ўпярод усім на зло, I будзе час твайго світання. Ён прачытаў заключныя радкі знаёмага мне апошняга раздзела паэмы. — Далей падганяць майго героя, мусіць, не трэба — там пачынаецца новая кніга. 3 Лабановічам мы датупалі да вайны амаль, з Барысам — да Кастрычніцкага перавалу. I хопіць. Я ўсё абдумаў, што і дзе падціснуць усярэдзіне. Ды рукі баляць, асадка не трымаецца, нават крэсліць не магу. Вось хіба як вернемся ў горад, тады завінёмся. На агеньчык падыходзіў Танк. — А што, Максім, як па-твойму? Кожны твор канчаецца на рубяжы свайго часу. Мінула эпоха, скончыўся і твор. I здаволены, што Танк падтрымаў яго і падмацаваў прыкладамі думку, добра і хітравата прамовіў: — Ну, гэта, вядома, тычыцца выдатных твораў. Усе гэтыя намеры засталіся без здзяйснення... Але расло жыта, смяяліся дзеці, час выслізгваў вастрыню страты: тое, што ўяўлялася немагчымым, рабілася цяжкім, цяжкое пакрысе станавілася горкім... I ўсё ж нельга было прымусіць сябе дакрануцца да папер і кніг, якія, здавалася, яшчэ таілі дотык рук паэта. Нарэшце я ўзяўся — гэта быў абавязак, выкананне апошняга запавету — пачаў перачытваць «На шляхах волі». Твор узнікаў і разгортваўся зусім іначай: мясціны, часам і асуджаныя аўтарам і безуважна абмінутыя чытачом, спынялі глыбінёй і прытоенай сілай, галоўнае ж — уся паэма раптам асвятлілася высокім прызначэннем, якое даў ёй Колас, перад тым як выправіцца ў творчую вандроўку: Злажу я песню той краіне, Што ў свет сваіх дарог шукае, I песня водгулле спаткае, I ў сэрцы след яе не згіне. Радзіма адшуквае пуцявіны ў Кастрычнік і яшчэ далей — у заўтрашні свет чалавецтва, аб гэтым аўтар сказаў пазней болып выразна. Тэма і задача як былі цвёрда пастаўлены, так няўхільна і ажыццяўляліся. Гэта ўжо стала зусім ясна. Заадно вывіднела, куды хілілася думка аўтара, што твор жыве ў пэўным гістарычным абсягу, у пэўных межах прасторы і часу: скончыўся час, дзіцем і творцам якому даводзіцца герой, канчай, нечага, і твор, болып нічога адтуль не ўскураеш. Гэта меркаванне фактычна сцвярджала фінал паэмы ў цяперашнім яго выглядзе. Думка для Коласа не новая. Узнікала яна, відаць, не толькі падчас апошніх размоў пра паэму, а яшчэ ў 1935 годзе, калі надрукаваў раздзелы «На ціхім Доне» і «Зноў у тылу»25. Тэма і задача былі як быццам вычарпаны. Неставала нейкага заключнага штрыха. Пошукі расцягнуліся аж на два гады. Толькі 14 і 18 красавіка 1937 года ў газеце «Літаратура і мастацтва» з’яўляюцца два ўрыўкі: санеты, пазней аб’яднаныя ў зборніку «Мой дом» пад назвай «Наперад», і «Ленін». Калі прачытаць гэтыя рэчы непасрэдна за XXVI, апошнім даваенным раздзелам, зробіцца відавочным, што гэта варыянт фіналу паэмы, калі не сказаць — фінал. Праз усе тры санеты праходзіць зварот да вандроўніка, чытай — Барыса Дзяжы, заклік пазнаць праўду ў змроку, пакаштаваць радасць дабра і перамог, выйсці па прасторы жыцця, нарэшце, адчуць жаданне мець «новую радзіму» — камуністычны свет, аб ім менавіта гаварыў Колас у першых радках свае паэмы. Герой падводзіцца ўсутыч да тварца гэтага свету, Таго, хто рассуне граніцы зямлі I мудрасцю праўды краіны абдыме. Наступны ўрывак называе яго імя — Ленін. Уласна кажучы, і не ўрывак, а закончаны раздзел, дзе лаканічна і тым больш уражаюча расказана, як Ленін з промня, які каляраваўся вясёлкай у жыцці пад няволяй, з асілка, чыйго прыходу людзі чакалі многія гады, стаў духам непакорнага народу, яго надзеяй і любоўю. Агульны змест і асабліва афарыстычнасць апошніх радкоў пра Леніна, які «час крутога павароту па сцягах піша баявых», амаль не пакідаюць сумнявання, што і санеты і згаданая замалёўка, калі не ставіліся ў якасці фіналу ў паэму, дык у кожным разе прымяраліся для гэтай мэты і могуць завершваць твор. He перашкода таму публікацыя санетаў як самастойных вершаў, некаторыя лірычныя адступленні з «Адплаты» друкаваліся тым самым парадкам. Падчас канчатковага парадкавання паэмы яны, як і ўрывак пра Леніна, маглі знайсці сваё месца, але апошняя публікацыя была не расшукана, Колас не меў яе і не мог улічыць. Тым часам дамагаўся, казаў, што ў яго было больш напісана і надрукавана — вельмі важнае; цяпер мы ведаем, аб чым яму думалася. Пры новым перачытванні паэмы высветлілася яшчэ адно: замнога патрабаваў ад сябе аўтар, зашырокія стаўляў сабе ён вымаганні. He такое ўжо няўклюднае, як яму здавалася, прозвішча ў героя; стылістычныя агрэхі хутчэй характарызуюць стан мовы, чым аўтарскі недагляд; а празаізмы, прызвычаеныя звароты з газет і непаэтычных кніг — не вялікая бяда ў эпічным творы. Асабліва калі яны суседзяць з сакаўным гумарам і цудоўнымі ўзорамі лірыкі: «Гаварыла вольха-маці», «Як пад коўдрай снегавою» і многімі іншымі, да іх мы звярталіся вышэй. I, вядома ж, не было памылкі ў жанры. Колас-эпік і тут выяўляе магутную сілу свае здольнасці. Людзі, якія дагэтуль не паказваліся і не абзываліся ў яго творах, абставіны, у якіх гэтыя людзі дзейнічаюць, дух часу, свежы вецер Кастрычніка не могуць не хваляваць і не цікавіць сягонняшняга чытача. I, на маю думку, гэты чытач прыйдзе да тых жа высноў, успрымаючы паэму як твор арыгінальны, глыбокі і завершаны. «Казкі жыцця» Як яны пісаліся г правіліся. Знікненне рукапісу. Запавет у лгсце. «Казкі жыцця» — гэта кніга была яго заўсёдная рупасць. — Тут не магу паставіць кропку. Дый, відаць, і не пастаўлю,— гаварьгў Канстанцін Міхайлавіч не раз і не мне аднаму. Так яно і было. Пракінуўшыся на самым золку літаратурнай работы, алегарычныя навелы пісаліся і паляпшаліся да апошніх дзён жыцця. Хоць даўно мінула патрэба ў іншасказаннях і сімвалах, каб завесіць думку болып-менш празрыстым вэлюмам. А як жа іначай было сказаць, што чалавека не пускалі ў чалавечы свет, змушалі занядбаць сваё імя, забыць, з чыйго плоду, з якой глебы ідзе яго карэнне. Будучы, у большасці сваёй, напісаны да выпадку і несучы ў сабе зерне сапраўдных жыццёвых праяў, Коласавы казкі з бегам часу трацілі надзённую вастрыню сцвярджэння або асуджэння. Затое прыбывалі ў красе і сіле, як і ўсе казкі, легенды, паданні, складальнікам якіх называюць народ, ператвараліся са смалы жывіцы ў бурштын мудрасці і філасофскага абагульнення і такім чынам рабіліся блізкімі не толькі той зямлі, адкуль былі родам, а ішлі ва ўселюдскі абыходак. Гэты зборнік, як быццам разасобнены тэматычна, раскіданы па часе, па прасторы, у сапраўднасці — наўздзіў цэльная кніга. Яна знітавана сілай унутранага счаплення, што вынікае з падабенства накіраванасці і сацыяльных задач асобных апавяданняў, змацавана нязменным прыёмам — алегорыя — і стылявым адзінствам. Шматлікія дадаткі розных год, пашыраючы далягляды і тэматыку, не парушылі цэласнасці і сабранасці кнігі. Можа праз гэта самае, што здаецца цяпер іх бясспрэчнай вартасцю, «Казкі жыцця» ў розныя часы сустракалі не адной прыхільнасці водгукі і амаль палярныя ацэнкі. Аднак адносіны аўтара не пахіснуліся: ён любіў сваю кнігу і снаваў яе тканіну далей, папаўняючы новымі навеламі, і ніяк нельга сцвярджаць, нібыта «Я. Колас лічыў іх («Казкі жыцця») адзіным творам»; напэўна, каментатары ўжылі недакладнае слова26. Тым часам пасляваенны чытач не ведаў усіх «Казак» у зборы. Разрабаваныя і папаленыя акупантамі бібліятэкі, аднаўляючыся, не маглі здабыць кнігу ў свае фонды, нават для аўтара расшукалі ў другой рэспубліцы. Да перавыдання таксама не даходзілі рукі і, чаго таіцца, не дазвалялі пасляваенныя выдавецкія магчымасці: у першую чаргу хацелася перавыдаць тамы вершаў, паэм і аповесцей Коласа. Так і далёжалі «Казкі» да падрыхтоўкі збору твораў 1952 года, але не трапілі і туды. Для трэцяга тома — апавяданні — матэрыялу назбіралася больш, чым дазваляў аб’ём. Перад Коласам ляжала напісанае амаль за 35 гадоў. Паспрабуй адбіраць, калі да большасці рэчаў пасля напісання не дакраналася пяро, а некаторыя былі зусім страчаны з вачэй. Канстанцін Міхайлавіч узяўся рэдагаваць, не мінаючы нічога. — Выправіцца ўсё як належыць, тады будзе відно, што кладзецца ў том або не дацягвае. Скончыў работу, а лягчэй не стала: каторую палавіну прагледжаных і папраўленых аркушаў пакінуць для друку? Без вагання былі адкладзены ўбок рэчы фельетоннага парадку: «Трыумф», «Трагізм», «Драматург і лірычны паэт». — Гэта ўсё — на потым, паспеецца,— казаў Канстанцін Міхайлавіч,—А можа наогул ім трэба іншага месца пашукаць, да артыкулаў далучыць, ці што... Следам пайшлі замалёўкі. «У тыле Дзянікіна» ён палічыў эпізодам для апавядання, а над «Старым канакрадам» задумаўся. — Гэты дзядзька, здаецца, спатрэбіцца. Пойдзе ў трылогію, калі Лабановіча асудзяць. Сапраўды, у заключных раздзелах «На ростанях» дзейнічае Касперыч. Канакрад, а сядзіць у адной камеры з палітычнымі, бо... і асуджаны па аднолькавых з імі артыкулах. Ідучы красці коней, ён напіхаў за пазуху пракламацый, ведаючы, што за іх якраз і схопіцца паліцыя, пачне дзьмуць палітычную справу. Злодзею гэта і трэба было: заместа катаргі, паложанай за канакрадства, ён атрымліваў зняволенне ў крэпасці, да таго ж на карацейшы тэрмін. Пакпіўшы з царскіх законаў, якія суровей каралі за крадзеж коней, чым за рэвалюцыйную прапаганду — перад усім ахова прыватнай уласнасці! — Канстанцін Міхайлавіч успамянуў адну гісторыю. Яму неяк расказалі, што ў канцы 1933 года ў пераплётнай майстэрні мінскай турмы працаваў зняволены, чалавек у прыстойных ужо гадах, вучыў фальцоўцы і брашуроўцы маладзейшых. I жаліўся: «Некалі з Якубам Коласам тут разам сядзелі, за палітыку пакутавалі. Але Колас — вунь як у пашане, а на маю заслугу ніякай увагі». За што ён адбывае пакаранне зараз, «пакутнік» не распаўсюджваўся. Колас па інтанацыі адразу ж пазнаў старога знаёмага, каго ён ахрысціў у трылогіі, крыху перайначыўшы прозвішча, Касперычам.