КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
«НОВАГА ЧАСУ» ДА ПАРТРЭТАУ МАСТАКОЎ 3 ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Бібліятэчка Бібліятэчка «НОВАГА ЧАСУ» Сяргей Гваздзёў КРЭСКІ ДА ПАРТРЭТАЎ МАСТАКОЎ 3 ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Нарысы Мінск «Галіяфы» 2013 УДК 7.03(476+438)(081) ББК 85(4Бем) Г25 Серыя заснаваная ў 2013 годзе Куратар Аляксей Кароль Гваздзёў С. Г25 Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі /Сяргей Гваздзёў. — Мінск : Галіяфы, 2013. — 338 с. : іл. — (Бібліятэчка «Новага часу»). ISBN 978-985-6906-98-8. Мастацтвазнаўчыя замалёўкі прысвечаны як вядомым жывапісцам Заходняй Беларусі (Рушчыц, Сергіевіч), так і тым, чые імёны ў наш час аказаліся напаўзабытымі ці зусім невядомымі, што належалі да розных школ, нацыянальнасцяў, светапоглядаў, светаадчуванняў. Гэта, бадай што, адна з першых спробаў вярнуць у сённяшні дзень цікавыя постаці, якія істотна дапаўняюць (а ў нечым і змяняюць) наша ўяўленне пра выяўленчае мастацтва беларускага краю XX ст. УДК7.03(476+438)(081) ББК 85(4Бен) ISBN 978-985-6906-98-8 © Гваздзёў С„ 2013 © Афармленне. ПВУП «Галіяфы», 2013 Перадусім аўтар шчыра ўдзячны рэдакцыі тыднёвіка «Новы Час» (галоўны рэдактар — А. Кароль), з ініцыятывы якога з’явілася гэтая сціплая праца, і рупнасці выдавецтва «Галіяфы» (дырэктар — Зм. Вішнёў) Апрача таго, аўтар выказвае падзяку: Нацыянальнаму Мастацкаму Музею РБ (Генеральны дырэктар — Ул. Пракапцоў), Дзяржаўнаму Мастацкаму музею Літвы (Генеральны дырэктар — Э. Будрыс), Слонімскаму раённаму краязнаўчаму музею, Смаргонскаму гісторыкакраязнаўчаму музею, Музею беларускага Палесся ў г. Пінск, а таксама прыватным калекцыянерам Беларусі, Літвы, Помшчы — за дазвол выкарыстання рэпрадукцый твораў, усім асобам і ўстановам, якія спрычыніліся да падрыхтоўкі гэтага зборніка тэкстаў ЗАМЕСТ УСТУПУ Гэтая кніжка прысвечана як вядомым, так і не ве/іьмі, а іншым часам і зусім невядомым творцам мастацтва з Заходняй Бе/іарусі. Яе старонкі па бо/іьшасці друкава/ііся раней у газеце «Новы Час». Аб’яднаныя адной тэмай, нарысы гэтыя і іншыя матэрыя/іы не прэтэндуюць ні на звышпадрабязную дэта/іёвасць разг/іяду, ні тым бо/іьш на вычарпа/іьную ўсеахопнасць. Па-за межамі падборкі паку/іь што заста/ііся матэрыя/іы, прысвечаныя тытанам-пачына/іьнікам новага Беларускага мастацтва, якія, безумоўна, вартыя асобных манаграфіяў— Фердынанду Рушчыцу і Язэпу Драздовічу. Няма тут і нават накіду партрэтаў выдатных мастакоў Станіс/іава Жукоўскага і Ядвігі Раздзя/юўскай, а Васі/іь Сідаровіч са Смаргоншчыны ды Пётра Мірановіч прадстаў/іены сціп/іымі біяграмамі. Шмат /іёсаў па-ранейшаму застаюцца нявысвет/іенымі. Аца/іе/іы ж п/іён творчасці мастакоў з Заходняй Бе/іарусі расцярушаны па ўсім свеце і зусім невядомы на Радзіме. У кагосьці, маж/ііва, выкліча здзіў/іенне суседства пад дахам вок/іадкі мастакоў не-бе/іарусаў. Часта з гонарам і годнасцю прамаў/іяем мы, што зоркі парыжскай шко/іы Хаім Суцін, Паве/і Крэмень, Оскар Мешчанінаў паходзі/іі з Беларусі. А/іе, на нашую думку, краёвы па/іяк Мар’ян Богуш-Шышка, по/іьскі ві- /іенчук Браніс/іаў Ямант з /Іідчыны, амерыканскі мастак, бе/іарус з Пінска — Міка/іай Цыкоўскі, зас/іугоўваюць пашаны і памяці, не менш як бе/іарус парыжскай шко/іы. He іх віна ў тым, што мы іх не ведаем. Хутчэй, гэта адказ на пытанне — «якія мы?» Вяртанне нацыяна/іьнай свядомасці і абжыванне занядбанай спадчыны ідуць поруч. He надта шпарка, але рухаюцца. Тэрытарыя/іьна-па/іітычнае вызначэнне — «Заходняя Бе/іарусь у храна/іагічных межах 1921-1939 гг.» спакваля набывае даўжэйшы, шырэйшы і глыбейшы сэнс мала спазнанага сацыя-ку/іьтурнага феномена. Цяжка не пагадзіцца з Сяргеем Харэўскім, які ў выданні «Гісторыя мастацтва і дой/іідства Бе/іарусі» адзначае, што заходнебе/іарускую мастацкую адметнасць храна/іагічна варта разг/іядаць не ад Рыжскай дамовы 1921 г., а з 1915 г., года першай нямецкай акупацыі. (Хоць, па шчырасці кажучы, падва/ііны гэтай адметнасці былі зак/іадзеныя мастакамі XIX ст. — Хруцкім, Ромерам, Рушчыцам і нават даўней). Падзеі верасня 1939 г. перакроі/іі карту Еўропы. 3-пад По/іьскай юрысдыкцыі фактычна палова бе/іарускіх зем/іяў падпа/іа пад Савецкі пратэктарат. Ад пачатку другой нямецкай акупацыі зменаў у мастацкаэстэтычнай свядомасці творцаў, узгадаваных на грунце класічна-гуманістычных каштоўнасцяў, не адбы/іося. He адбы/іося іх і падчас вайны. Яна не зрабі/іа іх бяздумна савецкімі ні па светаўспрыманні, ні па сродках увасаб/іення вобразаў. Бо/іьш за тое, трагічна няпэўная сітуацыя «між мо/іатам і кавад/іам» у часіны навалы, якім бы парадакса/іьным гэта не пада/юся, пэўным чынам стыму/іява/іа ўсплёск творчай актыўнасці ў бы/іых заходнебеларускіх рэгіёнах. Г этыя ака/іічнасці змушаюць ссунуць ніжнюю мяжу да вясны 1945 г., а крытэрый «непадсавецкасці» робіць маж/іівым пашырыць і тэрытарыя/іьна-геаграфічныя межы. (У/іучаючы бе/іарускіх творцаў /Іатга/ііі, а таксама мастакоў-бе/іарусаў, што вучы/ііся і працава/іі ў Бе/іастоцкім ды Пражскім асяродках). За 30 гадоў (1915-1945) існавання заходнебе/іарускае выяўленчае мастацтва хоць і не аформі/іася ў асобную, графічна акрэс/іеную і агу/іьна прызнаную шко/іу, але сцвердзі/іа сябе як шырокую, абапёртую на мастацкую спадчыну Вя/іікага Княства, п/іынь. Хоць і развіва/іася яно ў межах розных Еўрапейскіх мастацкіх шко/і (Ві/іьня, Рыга, Варшава, Кракаў, Прага і інш.), але ў праявах яго назіраюцца тыпа/іагічна агу/іьныя рысы, што дазва/іяюць меркаваць пра бо/іьшае. А/іе аб гэтым потым, калі Бог дасць... Дэфіцыт праўды, падзел грамадства, у тым ліку творцаў, на «нашых» і «не нашых» — адно з наступстваў панавання тата/іітарнага мыслення. Гісторыя беларускага мастацтва блізкага нам XX стагоддзя не з’яўляецца выключэннем. Што ж азначае гэтая своеасаблівая формула амаль сакральнага прысабечвання «нашы»? Ці наш «руска-літоўскі мастак» Мсціслаў Дабужынскі, які выдатна аздобіў фундаментальную працу Вацлава /Іастоўскага «Гісторыя крэўскай (беларускай) кнігі» і супрацоўнічаў з беларускім ковеньскім часопісам «Крывіч»? Ці наш, запісаны ва ўніверсітэцкіх дакументах як паляк, буйнейшы графік заходнебеларускага друку Язэп Горыд? Ці наш літовец Уладас Дрэма, які ілюстраваў беларускія выданні? Ці нашы палякі Ежы Гапен і Фердынанд Рушчыц, якія, апрача неацэннай уласнай мастацкай творчасці, зрабілі для развіцця беларускай культуры больш за іншыя інстытуцыі? Упэўнены: усе яны — нашы! Супраціў мастацтва таталітарнаму ціску мацней, чым палітычны, што ніяк не могуць зразумець дыктатары ўсіх часоў і народаў. I таму так важна ажывіць памяць, вярнуць з нябыту спадчыну выдатных творцаў. I па меры аднаў/іення мы ўбачым, як на даляглядзе міну/іага паступова праступае цэ/іае сузор’е с/іаўных імён, свет творчасці якіх не сас/іабеў да гэтага часу. Відавочна зман/іівым падаецца меркаванне, што «за па/іякамі» адсутніча/іа «мастацкая шко/іа». Сапраўды, у Заходняй Бе/іарусі не бы/ю нацыянальнай мастацкай шко/іы. Але нако/іькі нацыянальнымі можна /іічыць (асаб/ііва ад 30-х гадоў, пас/ія ўдушэння бе/іарусізацыі) адмыс/ювыя мастацкія ўстановы ў Савецкай Бе/іарусі? Гэтае пытанне не ўздыма/іася ніводнага разу. Сцвярджэнні ж кшта/іту: «3 прычыны сацыя/іьнага і нацыянальнага ўціску вучыцца беларусу пры па/іяках бы/ю папросту немаж/ііва», — не вытрым/ііваюць крытыкі. Гэта ка/іі не свядомая мана, дык «добра прадуманая недак/іаднасць», што набыла ўстой/іівасць догмы. Спроба непрадузятых разг/іядаў фактаў прыводзіць да высноваў, што і «за польскім часам» у Бе/іарусі існава/іа шырокая мастацкая п/іынь з натура/іьна ўласцівымі ёй вірамі, быстрынамі і водме/іямі. Паку/іь што заўчасна называць сукупнасць фактаў прафесійнага выяў/іенчага мастацтва «заходнебе/іарускай мастацкай шко/іай». Бо/іьш прыдатна-нейтра/іьным падаецца вызначэнне «мастацкая п/іынь». He выпадкова пас/ія ўключэння Заходняй Бе/іарусі ў ск/іад БССР узнік/іа ідэя стварэння Саюза мастакоў Заходняй Беларусі. Зразуме/іа, што ў/іады найперш кіраваліся ідэа/іагічнымі чыннікамі, але ж быў і рэа/іьны мастацкі рэсурс. Юрыдычнае афармленне адпаведнай структуры мусіла, відаць, адбыцца на грунце мастакоў Бе/іасточчыны. Га/іоўную ро/ію ў фармаванні корпуса мастакоў Заходняй Беларусі адыгрывала Вільня, гістарычная сталіца ВК/І, з адроджаным у ёй у 1919 годзе ўніверсітэтам. У Вільні мастацтву вучыліся каля 40 беларусаў. Была яшчэ і Варшаўская вышэйшая школа мастацтваў, заснаваная ў 1904 годзе намаганнямі гурту энтузіястаў на чале з мастаком і музейшчыкам з Наваградчыны Казімірам Стаброўскім, які і стаў яе першым дырэктарам. У ск/іад заснавальнікаў уваходзіў таксама Фердынанд Рушчыц. Гэтая школа прытуліла каля 20 беларусінаў — «выхадцаў з Крэсаў». Сярод навучэнцаў і во/іьных слухачоў Варшаўскай школы— каталікі Стэфан Пупко і Мар’ян Фаберкевіч, праваслаўныя А/іесь Анкудовіч, Зміцер Дунаеўскі, Яўген Федарчук, Мікола Пашун, Яўген Паляшчук, Пётр Паўлючук і інш. Шмат выхадцаў з Заходняй Беларусі здабывалі майстэрства ў славутай сваім гістарычным ды рэлігійным жывапісам, моцнай класічнай традыцыяй Кракаўскай акадэміі'мастацтваў. Вось некаторыя з імёнаў студэнтаў, чыё паходжанне ўдалося ўстанавіць: А.Чачот (1898 г.н.) — з Наваградка, У. Канстанцінаў (1906 г.н.), К. Карповіч, 3. Канановіч, К. Сідаровіч — з Пінска, Ф. Пекарскі — са Слоніма і яшчэ больш за трыццаць чалавек. Усе — з беларускіх гарадоў і мястэчак, якія, мяркуючы па прозвішчах, месцы нараджэння былі спадчыннікамі земляў былога ВК/1 — «літвінамі», беларусамі-каталікамі, або «краёвымі», этнічнымі, апалячанымі беларусамі. Поруч з дзяржаўнымі акадэміямі мастацтваў у тыя часы ў Еўропе была пашырана практыка навучання ў «прыватных школах». Далёка не заўсёды ў прафесараў вялася дакументацыя, яшчэ менш па- пераў захавалася да нашых дзён. Даводзіцца даць веры меркаванню крытыка і даследчыка гісторыі мастацтваў У/іадзіміра Глыбіннага, што адзін з цікавейшых і перспектыўных мастакоў Заходняй Беларусі А/іесь Трайковіч спачатку навучаўся ў адной з такіх кракаўскіх школ (1938-1940) і потым там жа працаваў. Ёсць падставы меркаваць, што менавіта ў Кракаве, у адной з такіх школаў, а не ў Варшаве, навучаўся і мастак са Слоніма Антон Карніцкі. Бе/іарусы з паўднёва-заходняй часткі краю імкнуліся ў мастацкія ўстановы /Іьвова, дзе ў 30-я гады быў значны цэнтр сакра/іьнага мастацтва, а/іе гэтая з’ява яшчэ менш высвет/іена. He дзеля фанабэрыі заўважым, што няма/іа бе/іарусаў бы/іо і ў іншых ку/іьтурна-асветных центрах Еўропы.