Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
цвердзіў асобныя здагадкі... Жонка трошкі перабо/іьшва/іа навуковую вартасць рукапісу. Але вывучэнне шматлікіх грамат і пісцовых кніг міну/іых стагоддзяў, якія і зараз ма/іа вядомыя дас/іедчыкам, назіранні за вынікамі археа/іагічных раскопак дазволілі ўзнавіць п/іан Пінска XVI стагоддзя. Наогул, /Іазіцкі шмат зрабіў д/ія адраджэння ку/іьтуры Бе/іарусі. Перакінуў масток у міну/іае, каб абараніць нас ад варварства ды дзікунства, уратаваць ад бяс-
памяцтва.
Вось, бадай, і ўсё. Хоць тоіцца яшчэ спадзеў, што неспазнаная спадчына (ці хоць бы тыя яе рэшткі, што захаваў нелітасьцівы час) дададуць да партрэта MacTaka значна бо/іьш, чым гэтая публікацыя.
Адны дас/іедчыкі вызначаюць прына/іежнасць Мсціслава Дабужынскага як «літоўска-рускую», другія як «руска-літоўскую». Бе/іарус Сяргей Харэўскі сцвярджае, што ў радаводзе Дабужынскага бы/іі і полацкія князі. У спадчыне, што пакінуў па сабе MacTan, ёсць ка/ііва бе/іарускага даробку.
Відавочна, што Мсціс/іаў Дабужынскі (18751957) — фігура сусветнай ку/іьтуры. Дух яго во/іьна лунаў у першай па/іове XX стагоддзя па-над усёй Еўропай насуперак геапа/іітычнай ваенна-рэва/іюцыйнай завірусе. Ма/іа знойдзецца еўрапейскіх гарадоў на кантыненце, дзе б ён ні бываў, ні працаваў. Выдатны графік-станкавіст і жывапісец, Дабужынскі, быў б/ііскучым і/іюстратарам, педагогам, тэатра/іьным мастаком, дас/іедчыкам, паэтам і эсэістам, заснава/іьнікам аб’яднання «Мнр Нскусств». Мастак высокай гуманістычнай культуры, са светлым, інтэлектуальна-засяроджаным тварам, з трошкі прыхаванай «іншасветнай», паводле выразу С. Макоўскага, усмешкай, быў спадчыннікам ш/іяхецкага роду, што паходзіў з мястэчка Дабуж у Вілкаморскім павеце. 3 дзяцінства Мсціслаў змушаны быў шмат вандраваць. Новыя ўражанні не то/іькі спрыя/іі сталенню характару, але і ўзмацнялі цікаўнасць да наваколля.
Набытыя ў 2-й Ві/іенскай гімназіі (1889-1895) веды бы/іі сціп/іыя, а/іе ратава/іа прага да чытання і самаадукацыя, звычка працаваць, жаданне і здольнасць быць карысным. Па ўрачыстасцях з нагоды заканчэння гімназіі аднакашнікі гуртам выйш/іі за браму і першым чынам паздзіра/іі з форменных фуражак срэбныя значкі ў вымядзе /іаўровых /іістоў і /іітараў «В. 2. Г», і без уся/іякіх шкадаванняў пашпурлялі іх у канаву ля ходнікаў. He маючы сумневу ў за/іічэнні ва ўніверсітэт, «учарашні» гімназіст пераўвасобіўся ў ма/іадога ча/іавека...
Малады ча/іавек насуперак спакусам узросту скіраваўся на сцяжыну адукацыі. Ко/іа яго «цікаўнасцяў» бы/іо значна шырэйшае за мастацтва. Да прык/іаду, ад 1902 года разам з Іванам /Іуцкевічам быў во/іьным слухачом Археа/іагічнага інстытута. Шмат захапленняў зведаў ён у прафесійным жыцці. Зазнаў «смак» неў/іасцівых яму кубізму, футурызму, шукаў сябе ў імпрэсіянізме. Але пры ўсёй шырыні творчага дыяпазону здо/іеў захаваць свой «уласны» голас, годнасць і цэльнасць асобы, у фармаванні якой значную ро/ію адыгрыва/іі рознага/ііновыя веды ку/іьтур свету, праз якія ён успрымаў рэчаіснасць.
Адзін час (1918-1919 гады) па запрашэнні бы/юга вучня, камісара Шагала, ачо/іьваў Народную мастацкую вучэ/іьню ў Віцебску. А/іе /іеварадыка/іьныя эстэтычныя захады ка/іегаў не ўспрыняў і мусіў быў з імі развітацца. Там жа, у Віцебску, ён быў сябрам і адным з заснавальнікаў Калегіі выяў/іенчага мастацтва, удзе/іьнічаў у арганізацыі мастацкага музея, а таксама музея абразоў горада.
Сум/іенную асобу мастака Дабужынскага ба/іюча рані/іа «недаскана/іасць» рэчаіснасці, яе сацыя/іьныя і нацыяна/іьныя супярэчнасці. Хоць па натуры ён не быў ні барыкадным барацьбітом, ні «гар/іанамзавадатарам», а/іе першы ў Расіі зрабіў па/іітычную сатыру на цара Міка/іая, а за ўдзе/і у студэнцкіх хваляваннях быў ад/іічаны з універсітэта. Зразуме/іая тая жарсць і энергія душы, што спарадзілі выбух яго грамадзянскай і творчай актыўнасці: ад 1917 года Дабужынскі — ча/іец і сябра процьмы культурніцкіх камісіяў, камітэтаў і падкамітэтаў. Зразуме/іы зараз і той г/іаба/іьны зман кастрычніцкага перавароту, які рэхам ска/іануў свет. Тады ж, мяркуючы па ко/іькасці і «значнасці» сацзамоваў, што натура/іьна ўпісва/ііся ў рэва/іюцыйную рэчаіснасць, з новай у/іадай у MacTana ўсё і ск/іада/іася не горшым чынам. Але нечакана ён робіць радыка/іьны крок.
Яму бы/іо пад пяцьдзесят, калі ў 1923 годзе па ш/іяху ў Бер/іін ён завітаў у Коўна. Суразмерны і сугучны ча/іавечай асобе гарадок еўрапейскага кшталту ў гатычна-рэнесансным убранні заінтрыгаваў. Цёп/іы прыём /іітоўскай творчай і палітычнай э/іітай, набыццё Ковенскім музеем сарака ягоных твораў, запрашэнне пераехаць у /Іітву — усё змуша/іа да роздуму. Намер і падставы з’ехаць з радзімы маці, дарэчы, сваячкі /Іьва Та/істога, ме/ііся даўно. А/іе «ўверцюра» атрыма/іа свой працяг то/іькі ў красавіку 1924 года. Пры спрыянні ўп/іывовага дып/іамата, паэта, «містыфікатара па жыцці», сябра юнацтва Юргіса Ба/ітрушайціса, Дабужынскі перамяніў месца жыхарства. У Коўна Мсціс/іава сардэчна віта/іа сябрына бе/іарускіх эмігрантаў (па бо/іьшасці з «па/іі-
тычных»), з якімі ён сябраваў з пецярбургска-ві/іенскіх часоў.
Ста/ііца тагачаснай /Іітвы ў 20-я гады бы/іа заўважнай выспай «бе/іарушчыны». Невялікая, параўна/іьна з карэннымі жыхарамі, прысутнасць беларусаў-эмігрантаў падтрым/ііва/іа цяпе/іьца арганізаванага нацыяна/іьнага жыцця. На хвалі перавароту 1917 года ў Коўна бы/іа ўтворана «Бе/іаруская грамада», паўстала вайсковая адзінка, падпарадкаваная, праўда, літоўскаму камандаванню, дзейніча/іа выдавецтва імя Францішака Скарыны, выходзі/іа газета «Варта Бацькаўшчыны», часопісы «Наша зям/ія» і «Часопісь». Няб/іага працава/іа «Бе/іарускае таварыства Чырвонага крыжа» і інш. Урад /Іітвы да пэўнага часу спачува/іьна ставіўся да пытання неза/іежнасці беларусаў, аказваў рэа/іьную дапамогу. Тут, да ад’езду ў Прагу ў /іістападзе 1923-га, месці/іася Рада і ўрад БНР.
Душой бе/іарускага асяродку бы/іа вык/іючная постаць пап/іечніка Купа/іы, бы/юга прэм’ера БНР, пазней аднаго з першых акадэмікаў Беларусі — Вац/іава /Іастоўскага (1883-1938), даўняга знаёмца MacTana. Пэўна невядома, ён а/іьбо Клаўдзій ДушДушэўскі, які па самапрызнанні быў «аўтарам беларускага нацыянальнага сцяга», яшчэ да афіцыйнага пераезду Дабужынскага, прапанава/іі яму стварыць вок/іадку д/ія часопіса «Крывіч». Часопіс літаратурнамастацкай скіраванасці шмат увагі надаваў мове, гісторыі. Раз/іічаны на ма/іадую бе/іарускую інтэ/іігенцыю, ставіў за мэту мацаванне яе духу і дапамогу ў «адшуканні ш/іяхоў к самавызначэнню Бе/іарусі ў сферы духовасці, бо... у час рэва/іюцыі ўсе сілы бы/іі скіраваны ў старану абароны па/іітычных пазі-
цый... Ніва ж ку/іьтурнай працы бы/іа пакінутая... У выніку атрыма/іася значнае папярэджанне працы палітычнай перад ку/іьтурнаю». Дабужынскаму імпанава/іа разваж/ііва-неза/іежніцкая пазіцыя Вац/іава /Іастоўскага, пільнага даследчыка і далікатнага рэдактара, здольнага адрозніваць «палітыку ад культуры», і таму ён адгукнуўся на яго прапанову ахвотна і аператыўна. Датычнасць мастака да бе/іарускіх спраў тым не абмяжоўвалася. Паміж клопатамі над тэатральнымі пастаноўкамі ў розных краінах, работай па аздабленню кніг, выставамі і шматлікімі паездкамі за мяжу ён знаходзіў час і на іншыя беларускія праекты. Поспехам сталася выдадзеная коштам Беларускага цэнтру ў /Іітве «адціснутая ў друкарні Сакалоўскага і /Іана» ў 1926 годзе «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі». «Спроба паясніцельнай кнігопісі» — фундаментальная праца, праробленая цягам некалькіх дзесяцігоддзяў у найскладанейшых варунках волатам духу Вацлавам /Іастоўскім. Здзей-
е-Аяетойвкт оетомй
ББАЯР^КЛЙ
<КРЫ$СЮІЙ>
КНІГі
Ulf
сніць яе было хіба пад сілу акадэмічнай установе. I па сёння яна не мае сабе роўных. Калі што ставіць побач з ёю, дык гэта Біблію Францішка Скарыны ці Статут ВК/1 —лічаць даследчыкі. Фаліянту (776 стар. фармату большага за «А4», 29.5 х 31.5), у якім у храналагічнай паслядоўнасці — ад X
да пачатку XIX стагоддзя — размеркавана выяў/іеная аўтарам вя/іізная ко/іькасць старабе/іарускіх тэкстаў (фрагментаў) і каментараў, Дабужынскі мусіў надаць адметны, векапомны твар. Пергаментны абшар вок/іадкі (по/ія), праштэмле/іяваны кутнімі віньеткамі-застаўкамі («ліст з гронкамі жалудоў»), акрэс/іены падвоенай графічнай рамкай, нараджае адчуванне глыбіні і ўтварае кінематаграфічны эфект «нап/іыву» кампазіцыі. Прозвішча аўтара, перададзенае кірылічным шрыфтам, сты/іізаваным пад графічны стыль, сцверджаны Скарынам. Ніжэй адбіўкі — фрагмента арнаментальнай кампазіцыі — прапіснымі літарамі чырвона-цаглянага ко/іеру «таго ж шрыфту» пададзена частка назвы працы. Цэнтральная частка акцэнтуецца ўпэўненымі, бо/іьш буйнымі па памеру антрацыдна-чорнымі радковымі літарамі. Падсумоўвае графічна-шрыфтавую кампазіцыю сэнсавая дамінанта. Мяркуем, спрычыніўся мастак і да ўнутранага ўбрання: адбору і размеркавання заставак, фрагментаў старадрукаў, гравюраў з выданняў, нумізматычнага, сфрагістычнага і іншага матэрыялу. За зроб/іеную «не мімаходзь» працу, пра што сведчаць працоўныя матэрыялы ў рукапісным фондзе бібліятэкі Мажвідаса, яму бы/іо не сорамна. He здарма ж у завяршэнні кампазіцыі, у перабіўцы, паміж месцам і годам выдання, мастак змясціў у/іасны «знак якасці» — манаграму «МД». Закампанаваная ў разамкнёнае кольца, яна ўспрымаецца натуральна і асацыюецца са Скарынавым знакам «Сонца з квадрай», змушае ў спалучэнні з сімволікай лістоў з гронкай жа/іудоўда бо/іьшых рэфлексій.
На досвітку «эміграцыйна-рэпатрыяцыйных» часінаў Дабужынскі пакут/ііва шукаў уласныя вытокі, сваё нацыянальнае апірышча. Вя/іікае Княства /Iітоўскае з адзінай геапа/іітычнай, этнаі сацыякультурнай прасторай на той час існава/іа хіба ў свядомасці мастака і ўяўлялася той метафізічнай Айчынай, па якой нудзілася душа. Выразна ўвасоб/іена гэта ў карціне «Князь Вітаўт».
Твор з гісторыі ВК/1 пісаў майстар, узгадаваны ў XX стагоддзі, ва ўлонні «срэбранага веку». Атмасфера сімвалізму з яе паэтыкай недагаворанасці, прыхаванымі аналогіямі, супастаўленнямі, якія часам парушалі рэа/іістычна-вонкавую цэльнасць вобраза, была натуральнай і блізкай мастаку інтуітыўна-лірычнага светаўспрымання. Вялікае Княства позняга сярэднявечча з агульнаеўрапейскімі ідэаламі — культам Чароўнай Пані, рыцарствам, абаронай Айчыны, служэннем кара/ію і г. д. — чымсьці перагука/іася з мадэрновымі этыка-эстэтычнымі павевамі пачатку XX стагоддзя і індывідуальнымі пошукамі многіх пагодкаў Дабужынскага. Рэпрэзентатыўны партрэткарціна, прапанаваны творцам, нязвыклы па стылістыцы і пабудаваны (у чым няма выпадковасці) на зваротах да розных традыцыяў — «парсуны», «сармацкага», рэалістычна-псіхалагічнага партрэта, неапрымітывізму...
КНІГІ ОНЛАЙН
