Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Першы варыянт твора быў напісаны па замове МЗС /Іітвы ў сакавіку-красавіку 1926 года для літоўскай амбасады ў Берліне (захоўваецца ў фондах Віленскага мастацкага музея). Дзяржаўна-ідэалагічная сутнасць такой замовы ў часы станаўлення нацыі не патрабуе тлумачэнняў. «Княжанне Вітаўта лічаць усе
/іетапісцы росквітам Княства /Іітоўскага, нашага краю, і называюцьтой век за/іатым...» — дэк/іамаваў Міко/іа Гусоўскі ў «Песні пра зубра».
У вя/іікакняскай мантыі чырвонага ат/іасу, падбітай гарнастаямі, з сімва/іамі ў/іады, на фоне горада і прывідным «Верхнім Замкам» водда/іь, годна і ве/іічна высіцца Вітаўт. Перадусім ча/іавек, а не скамяне/іы іда/і. 3 «літаратурным прачытаннем» Дабужынскім вобраза Вітаўта — па/іітыка і ваяра, усё «бо/іьшменш» зразуме/іа. Пытанні вык/іікае ака/іяючая яго мастацкая прастора. На першым п/іане, до/іу, з правага боку — сімва/іічны шчыт з выявай коннага рыцара ў брані з паднятым мячом — «Пагоня», скіраваная на «Усход». Каб «Пагоня» адпаведна традыцыі бы/іа арыентаваная на «Захад», кампазіцыя мела б бо/іьш «замкнёны» і завершаны характар. Выява ўзброенага вершніка — знака роду Вітаўта — бярэ свой пачатак ад славянскага Яры/іы ці хрысціянскіх святых, /іічаць адмыслоўцы. Аднак пад «Пагоняй», юрыдычна замацаванай пазней на гербе ВК/І, мы бачым дадатак у выглядзе «Калюмнаў» — радавы знак Гедыміна. Гэта ўтварае шматварыянтнасці прачытання:адуказаннянапаганскуюасновународадагеаграфічнага, паўночна-заходняга, вызначэння яго паходжання. Правая частка «люстэркава» ўраўнаважана выявай пергаментнага скрутку. Дэта/іь вымагае інтэрпрэтацыі. Эрудыт Дабужынскі, хутчэй за ўсё, даў тут «адсылку» да «Мемарыя/іа Вітаўта». Ці не адзінага аўтабіяграфічнага дакумента, насычанага бе/іарусізмамі, які створаны «пад го/іас князя» нямецкім рыцарам-храністам у XIV-XV стагоддзі. Мастак, відаць, быў знаёмы з «нямецкай» публікацыяй яго
1863 года а/іьбо з по/іьскім варыянтам, выдадзеным у 1924-м. (/Іітоўскі варыянт пад назвай «Скарга Вітаўта» быў выдадзены ў 1939). Без сумнення, вя/іікі ўп/іыў на разуменне Дабужынскім вобраза князя зрабіў /Іастоўскі.
Нерукатворны краявід, музычная ме/іодыя яго пагоркаў падаецца ўмоўна-абагу/іьнена. Суседняя выява месца бо/іьш канкрэтная і прапрацаваная. Горад за спіной князя, апрануты ў камень, мае ўяўныя прыкметы рэнесанснай (еўрапейскай) забудовы, Haro не маг/ю быць у часы Вітаўта. He быў каменным адво/іьна «рэканструяваны» мастаком (зноў жа не з-за адсутнасці «дакументаў» ці па недасведчанасці) Верхні Замак з бел-чырвона-бе/іым сцягам. «...Во времена Вмтовта, башня н замок бы/ш деревяннымн», — адзначаў Дабужынскі ў сваёй друкаванай працы, адмыслова прысвечанай гісторыі архітэктуры і «пошукам сты/ію». У дадатак някідкае, а/іе выразнае мудраге/ііста-карункаванае наверша адной з вежаў «Ніжняга Замка» — успрымаецца як самастойны, аўтаномны твор мастацкага кава/іьства, што спа/іучае ў сабе сімво/ііку паганскага Сонца, хрысціянскага Крыжа і мусульманскага Паўмесяца. «Цьмяныя» мясціны скіроўваюць да думкі, што сканструяваны «краявід і яго насычэнне» змяшчаюць у сабе канцэптуа/іьнае разуменне Дабужынскім зместу гісторыі і будучыні гэтай зям/іі. Найперш, ураўнаважанасці бе/іарускай і /іітоўскай га/іінаў у дзяржаўным утварэнні і наканаванасці агу/іьнай будучыні народаў.
Невядома, як быў успрыняты твор замоўцам — МЗСам /Іітвы. А вось рэцэнзія сучасніка Сяргея Горнага — эмацыйна цёп/іая і ў той жа час цвяроза
аналітычная: «Экспрэсія, насычанасць, мыбіня, пераадоленне наіўнага натура/іізму і юнацкага сімвалізму, і разам з гэтым высакароднасць сапраўднай традыцыі». Добразыч/іівыя рэцэнзіі з’явіліся ў выданнях рускіх эмігрантаў «Ру/іь», «Наше эхо».
Спад у бе/іарускім руху, ад’езд /Іастоўскага і шэрагу іншых дзеячаў у БССР, каб паспрыяць там па/іітыцы беларусізацыі, падштурхнулі Мсціс/іава Дабужынскага на /іадныя 5-7 гадоў да працы на ніве /іітоўскага нацыяна/іьнага будаўніцтва. Ён быўактыўным сябрам камісіі па распрацоўцы літоўскай дзяржаўнай сімволікі, адным з мастакоў — ствара/іьнікаў нацыянальнага тэатра, аўтарам шматлікіх дос/іедаў па гісторыі ку/іьтуры і архітэктуры, творцам шэрагу карцін па сюжэтах гісторыі ВК/1. Аднак у 1936 годзе, не абцяжараны валізкамі, мастак пакідае /Іітву. Едзе, здавалася, усяго толькі ў чарговую замежную камандзіроўку. Аказалася — назаўжды.
Другая сусветная вайна перакрэс/іівае, перакройвае /іёсы мільёнаў. «Грамадзянін сусвету» Mojica Дабужынскі, той Гамлет, д/ія якога «/іюбая дзяржава» падалася б турмой, спачывае ад 20 /іістапада 1957 года на Ньюёркскіх гарадскіх могілках.
P.S. У чаканні беларускіх даследчыкаў. У Коўне, напраўду, ён яшчэ неяк быў. Праездам. А/іе асабісты архіў не забраў. Па другой сусветнай вайне Ковенскаму Інстытуту ўжытковага і дэкаратыўнага мастацтва дасталася тэатральная частка спадчыны. Рукапісы ж былі ўлучаны ў калекцыю Рэспуб/ііканскай біб/ііятэкі (зараз /ІНБ імя Мажвідаса) і перавезены ў Ві/іьню. У аддзе/іе рукапісаў /IНБ захоўваецца таксама тая частка архіва, што знаходзілася ва ў/іаснас-
ці сына мастака — Усевалада, які падараваў яе ў 1998 годзе /Іітве. Пры спрыянні літоўскай амбасады ў Францыі ў /Іітву былі перададзены дакументы «нелітоўскага перыяду»: дзённікі і дзённікавыя запісы, малюнкі «ранняга перыяду» (2 сшыткі для замалёвак), больш за 30 альбомаў і каля юоо асобных малюнкаў розных жанраў і тэхнік. Краявіды Рыгі, Пецярбурга, /Іондана і Тарту, Віцебска, Вільні, эскізы народных строяў, замалёўкі арнаментыкі, значная колькасць сцэнаграфічных рашэнняў, а таксама рэпрадукцыі ды негатывы на шкле, аўталітаграфіі.
Скарб, які не мае цаны, па-ранейшаму чакае беларускіх даследчыкаў.
МАЛІТВА У ФАРБАХ, АЛЬБО МАСТАК СТАГОДДЗЯ 3 АСТРАВЕЧЧЫНЫ МАР'ЯН
БОГУШ-ШЫШКА
28 студзеня 1995 года ў /юнданскім хоспісе святога Крыстафера памёр жывапісец, матэматык, аўтар шэрагу кніг Мар’ян Богуш-Шышка, павод/іе вызначэння крытыка Эрыка Ньютана — мастак стагоддзя.
Зо/іак жыцця будучага мастака быў бясхмарна/іагодным. Мар’ян быў народжаны ў сям’і Антона Богуша-Шышкі і Станіс/іавы з Козе/іаў-Пак/іеўскіх 16 /іютага 1901 года ў Тракеніках, у 40 кі/іаметрах ад сталіцы Краю, і ахрышчаны ў Быстрыцкім касцё/іе. Заможныя гаспадары сядзібы, што вя/іі свой род ад старой бе/іарускай ш/іяхты, ату/іялі сына клопатам і пяшчотай. Жыў х/юпчык, нібы ў казцы.
Ма/іенькага Мар’яна выхоўва/іа гувернанткафранцужанка, а/іе, пэўна ж, чуў ён /іегенды ды паданні роднага краю пра зачараваныя скарбы, пра б/іізкае ад іх сядзібы возера з дзіўнай назвай Бык. Хоць дзяржаўнай мовай і бы/іа на той час руская, на Астравеччыне, як амаль і на ўсёй Ві/іеншчыне, паўсюдна гаварылі ды спява/іі па-бе/іаруску.
Сямейныя паходы у касцё/і ў нядзе/ію, прагу/ікі на конях разам з бацькам па а/іеях старога парку, хатнія канцэрты па вечарах, агромністыя (на дзіцячае ўспрыманне) муры бацькоўскай сядзібы, б/іакіт
рачу/ікі ды таямнічая гамана чорнага /іесу, бясконцая сінь нябёсаў, працавіты гу/і чмялёў над кветкамі і сакатанне конікаў у траве, нясцерпная зыркасць па/іаючага зо/іатам сонца — усё чарава/іа моцнымі і чыстымі фарбамі. Свет наваколля перапаўняў прагна-чуйную душу дзіцяці. У чатыры гады Мар’ян спазнаў сапраўднае шчасце — пачаў ма/іяваць.
Казка жыцця, казка дзяцінства. А/іе ўсе казкі заканчваюцца... Ка/іі разыш/ііся бацькі, яму бы/іо восем. I хоць дзіця не заста/іося занядбаным і пакінутым без увагі — у Нарачанскім краі, у Верачаце (70 кі/іаметраў ад Тракенікаў) у сядзібе дзядоў ім апекава/ііся Канстанцін і Фі/ііпіна Козе/і-Пак/іеўскія — але ўзнік/іа шчым/іівае адчуванне адзіноты душы. He надта ўту/іьна Мар’яну было ў Рускай гімназіі ў Ві/іьні, куды яны пераеха/іі з дзедавай сядзібы ў 1912 годзе. Падчас германскага наступу 1915 года Мар’ян зноў вярнуўся ў Верачату. Жыццё не пестава/іа юнака, а/іе прыродныя здо/іьнасці і працалюбства, упартасць ратавалі ў няпростых жыццёвых варунках. Маючы на мэце стаць мастаком, ён пас-
Старая сядзіба і а/іея
пяхова засвойваў матэматыку. Падчас Першай сусветнай, па смерці дзеда і па ад’ездзе маці з айчымам, менавіта прыватныя ўрокі па матэматыцы, якія Мар’ян будзе даваць, выратуюць сям’ю бабулі ад голаду.
Час і рэаліі жыцця з усёй непазбежнасцю ўцягнулі яго ў вір пераменаў і адбіліся на /іёсе мастака. Юначая прага сапраўднага дзеяння павяла па колу моладзевых грамадскіх і рэлігійных арганізацыяў. У студзені 1919 года вучань 7-га класа Мар’ян — сябра вайсковай арганізацыі, у складзе групы самааховы, поўны рашучасці бараніць Вільню ад бальшавіцкай навалы. Але, выконваючы загад, мусіў адправіцца ў Варшаву... давучвацца.
У красавіку 1919 адбылася амаль выпадковая сустрэча з бацькам у Варшаве, якая, зрэшты, сталася і апошняй: той неўзабаве памёр.
Улетку 1920 года камандзір харцэраўскага ўзвода, сяржант Богуш-Шышка быў паранены ў баі на Нёмане пад урочышчам Пышкі (зараз раён Гродна). Рана неўзабаве загаілася, і Мар’ян з баямі вярнуўся ў Вільню.
Па заканчэнні вайны з бальшавікамі сяржант запасу Мар’ян Богуш-Шышка з двума баявымі крыжамі на грудзях у студзені 1921 года бліскуча вытрымаў іспыты і зрабіў крок насустрач сваёй мары — паступіў на мастацкі факультэт Віленскага ўніверсітэта імя Стэфана Баторыя. Як Сергіевіч і Жынгель, ён трапіў на навучанне да прафесара жывапісу Фердынанда Рушчыца. А неўзабаве, у 1923 годзе, за акадэмічныя поспехі быў накіраваны ў добра вядомую ў Еўропе Кракаўскую акадэмію мастацтва. Працаваў на той
час у горадзе і брат ягонага бацькі, знаны архітэктар Адольф Богуш-Шышка, творца сімфоній «засты/іай музыкі» ў /Іьвове і Кракаве. Пас/ія Першай сусветнай вайны ў мастакоўскіх колах Польшчы чуўся подых новых пластычна-выяўленчых павеваў, абумоў/іеных узаемнасцю дынамікі ўнутранага развіцця выяў/іенчага мастацтва і эстэтычным водгукам радыка/іьных падзеяўу Расіі і Германіі.
Кракаўская акадэмія, знаная класічнымі традыцыямі — рэлігійным ды гістарычным жывапісам, сцверджаным яшчэ Матэйкам, — вядома, захоўвала свой «твар». А/іе і тут, нават у межах біб/іейскіх тэмаў, што прапаноўваліся студэнтам («П’ета», «Уцёкі да Егіпту», «Пакладанне ў труну», «Адам і Ева») — быў відавочны пошук новых выяўленчых формаў. Маладога мастака, схі/іьнага да эксперыменту і ад самага пачатку зарыентаванага на рэлігійны жывапіс, гэта, відаць, задавальняла. У яго творчасці знаходзілі сабе месца розныя жанры: партрэты сяброў-аднакашнікаў і знаёмых, краявіды, нацюрморты, кампазіцыі. У пошуках уласнай творчай манеры зазнаў БогушШышка і ўплывы вядучых кірункаў тагачаснага еўрапейскага мастацтва. Дамінуючым жа творчым прыёмам Мар’яна наканавана было стаць своеасабліваму, экспрэсіўна-абагульненаму рэалізму. Жанравы абсяг мастака шырокі. Першаасновай, стрыжнем творчасці, цягам усяго жыцця сталіся сюжэтныя кампазіцыі на рэлігійныя тэмы. I няма выпадковасці ў тым, што для выканання дыпломнай працы Мар’ян абраў вечную для хрысціянскіх творцаў эпічную, трагічную і аптымістычную падзею — «Укрыжаванне», якую мусіў увасобіць у шматфігурнай кампазіцыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
