Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
3 /ііста да Карчомкіна: «Зараз у жывапісе назіраецца прыкметны паварот да старых майстроў у сувязі з сацрэалізмам, вядома, я гэты паварот не вітаю. Натура/іьна, што ўсе пачынаюць апантана капіяваць старых майстроў, не шкадуючы на гэта найкаштоўнейшы час, і ве/іьмі шмат запазычаюць у іх, чаму і ствараецца такі падманны к/іасіцызм. Нядобра па-з/юдзейску запазычаць у старых майстроў многім мастакам, якія не ўмеюць ісці да рэа/іізму іншым ш/іяхам (чым проста нас/іедаваць — С.Г.), старыя майстры напсуюць шмат.Тут можна выйсці з гэтага становішча, то/іькі калі паставіць сябе ў межы і дак/іадна азначыць задачу жывапісу, што да чаго і навошта. Творчасці ж, наадварот, трэба даць поўную во/ію. Творчасці ж не/іьга
мець ніякіх межаў і праві/іаў, умоваў, і то/іькі тады можна абысціся без старых майстроў, а пако/іькі ў мастакоў не будзе накіраванасці, то ве/іьмі /іагічна, мастак будзе скарыстоўваць эпоху Адраджэння як самы праўдзівы жывапіс». А/іе, відаць, думаў Семашкевіч не то/іькі пра жывапіс. У 1933 годзе ў Маскве з’явіўся вызва/іены з по/іьскай турмы /іідэр Бе/іарускай Ся/іянска-Работніцкай Грамады і Старшыня КПЗБ, навуковец, пуб/ііцыст і перак/іадчык, аўтар Першай бе/іарускай граматыкі — Браніс/іаў Тарашкевіч. «Пэўна ж, яны кантактава/іі», /іічыць Міхась Каз/юўскі. Жонка мастака Надзея Міронаўна не аднаго разу чу/іа: Тарашкевіч, Тарашкевіч, Тарашкевіч, а мо і бачыла (вось і зб/іытаўся Браніс/іаў з Язэпам, а адсюль і ўпартая памы/іка — «мастацкая шко/іа Тарашкевіча»). У 1935-м Рамана Семашкевіча арыштоўваюць першы раз. А/іе «пранес/іа».
Выпусцілі.
Паспець, паспець -— пу/іьсава/іа кроў у скронях. Сам нацягваў па/ютны, сам грунтаваў, сам габ/іяваў рэйкі, сам збіваў падрамнікі... I пісаў.
Па ўспамінах жонкі, пісаў ён шмат. Хутка і /іёгка. Пісаў усё. Пісаў заўжды. У /іюбы час. Семашкевіч не /іюбіў бяхііхіаў. Увесь час га/іеча і безграшоўе. Калі не става/іа матэрыя/іу, а яго трэба бы/іо шмат, у працу іш/іо ўсё. He вык/іючаючы прасціны, насоўкі, кардоны і кава/ікі фанеры. Іншым часам пісаў на папярэдніх працах. Здара/іася, па нека/іькі прац у дзень. I шчодра раздорваў свае творы. «Яго самабытны геній ішоў сваім ш/іяхам. Нагодай для гэтага бы/іі не гонар, не пыха, або нета/іерантнасць. Наадварот, ён быў чуллівым, шчырым і нават гарэз/іівым... Яго агром-
ністы, неўтаймоўны дар не пад/іягаў ні пад адну з тых праграмаў, што прапаноўваў час. Творчасць яго была бязмежнай, во/іьнай і непрадказальнай. Шко/іа не ціснула на яго, самабытны, бурны тэмперамент выплёскваўся вонкі ў самых нечаканых формах і вобразах, у той жа час, ён заўсёды заставаўся самім сабой. Ён працаваў запоем, працаваў апантана, не ведаў адпачынку, не пакладаў рук. Майстэрня яго была запоўнена тысячамі па/ютнаў і кардонаў. «Ка/іі мяне пытаюцца, як я пішу, я адказваю — як Рафаэль!» — весела смеючыся /іюбіў казаць Семашкевіч. Так. Ён пісаў прыгожа, лёгка, вольна, з бясконцай замі/іаванасцю да жыцця — успамінаў /Іеў Карчомкін.
Потым паехаў у камандзіроўку на Залатавустаўскі металургічны завод, дзе (у Залатавусце) на/іадзіў сваю чарговую персана/іьную выставу. Падчас падрыхтоўкі да выставы «Індустрыялізацыя сацыялізму» ў 1936-м, вандраваў па Алтаі, пісаў панараму г. Рыдзера (зараз /Іенінагорск) і, зразуме/іа, тут жа на/іадзіў персана/іьную выставу, працаваў у якасці ілюстратара ў часопісе «30 дзён». За шэсць гадоў, з 1931 па 1936 (ук/іючна), ён удзе/іьнічаў у дзесяці выставах, у дадатак наладзіў пяць персана/іьных экспазіцыяў.
1937 год. Творчая паездка ў/іепель. Апошняя камандзіроўка. Ён спяшаецца жыць і працаваць. Рыхтуецца да новай персана/іьнай выставы.
Уначы з 1 на 2 /іістапада 1937 годзе ў дзверы ма/іенькага пакоя іх «камуна/ікі» пагрука/іі. Яго забралі ад мастацтва, ад жонкі, ад яшчэ ненароджанага дзіцяці. Чорная «Эмка», якая адвозі/іа мастака, растварылася ў ночы і неўзабаве прашмыгнула праз браму турмы на Таганцы. Ён знік назаўжды. He адразу, недзе праз тыдзень, пача/ііся допыты.
— Я ні ў чым не вінаваты! — цвердзіў мастак.
— У камеру!
(Праз ноч яго зноў выкліка/іі.)
— На міну/іым допыце Вы паказа/іі...
— Х/іусня! Я нічога не «паказваў». Я ўвогу/іе нічога не казаў...Які шпіянаж на карысць По/іьшчы?
— У камеру!
(Наступны допыт — праз ноч. «Сістэмны падыход».)
— У міну/іы раз Вы казалі, што...
— Х/іусня! Я нічога не «паказваў». Я ўвогу/іе нічога не казаў. Якое шкодніцтва?
— У камеру!
Чарада начных допытаў бы/іа безвыніковай, тады с/іедчыя шчы/іьна ўзя/ііся за «сведкаў». Галоўным з іх быў/іюбімы прафесар Рамана Семашкевіча — нема/іады ўжо мастак і педагог— А/іяксандр Дрэвін.
Дрэвін А/іяксандар (Рудо/іьф А/іяксандр Дрэвіньш). Нарадзіўся ў 1889 годзе ў Венедзе /Ііф/іяндскай губерні. Хутка сям’я пераеха/іа ў Рыгу. Пачынае вучыцца ў мараходнай вучэльні. Неўзабаве кідае яе, бо аддае перавагу творчасці, паступае ў рыжскую мастацкую шко/іу. 31911 года ўдзельнічаў у гарадскіх выставах. Сябра мастацкай супо/ікі «Зя/іёная кветка». Па юнацтве арыштоўваецца за рэва/іюцыйную дзейнасць. У Маскве апынуўся разам з бацькамі ў час эвакуацыі. 3 1920 годзе вык/іадае на Першых свабодных дзяржаўных майстэрнях, прафесар.
Па закрыцці ВХУТЭІНа ён вандруе па Краіне і займаецца жывапісам. «Творчая самаізаляцыя» будзе інкрымінавацца яму ў віну с/іедчымі НКУС.
Ад прафесара Дрэвіна патрабава/іі паказанні супраць Семашкевіча. Якім чынам яны бы/іі атрыманыя, зразуме/іа. «Семашкевіч казаў, — сведчыў прафесар, — што ў СССР немажліва свабодная творчасць, усё робіцца па сацыя/іьным заказе, яркія рэчы і буйныя мастакі ігнаруюцца і замоўчваюцца то/іькі таму, што яны не адлюстроўваюць сучасную рэчаіснасць». Пазней, з 17 па 21 студзеня А. Дрэвін сам прызнаецца, што вёў «шкодніцкую працу на фронце выяў/іенчага мастацтва, падтрым/ііваў фарма/іістычныя плы ні ў мастацтве і супрацьдзейнічаў сацыя/іістычнаму рэа/іізму замест ад/іюстравання радаснага ка/ігаснага жыцця». «Я пісаў цяжкую і сумную ка/ігасную рэчаіснасць, збіраў /іатышскія нацыянальныя арнаменты». (ГА РФ. Ф.10035. Оп. 1. Д. П-52875). 20 снежня 1937 года «тройка» прыгавары/іа мастака да расстрэлу.
На паўднёвым ускрайку Масквы, у раёне станцыі Бутава, існаваў стра/іковы па/іігон НКУС — КДБ. Са жніўня 1937 па кастрычнік 1938 года тут бы/іо расстра/іяна 20 765 ча/іавек. Агу/іьная ж колькасць знішчаных і пахаваныхтут невядомая дагэту/іь. He чужыя і беларусам гэтыя падмаскоўныя Курапаты. (Удаведніку «Расстра/іяныя ў Маскве і /Іенінградзе», ук/іадзеным і выдадзеным мінскім дас/іедчыкам Рыгорам Карпі/іавым у 2002 годзе, на/іічваецца 2460 выхадцаў з Бе/іарусі.) Сярод расстра/іяных прадстаўнікі розных нацыяна/іьнасцяў, розных сацыяльных с/іаёў — рабочыя, ся/іяне, вайскоўцы, тэхнічная інтэ/іігенцыя, дзяржаўныя і грамадскія дзеячы, святары і шараговыя вернікі розных канфесяў. 3 тысячы Пакутнікаў Веры, пакараных у Бутаве, 230 асобаў далучаны да ліку святых. Разам з імі ў брацкай магіле пахавана
бо/іьш за сотню мастакоў. У агу/іьным рове-магі/іе на Бутаўскім па/іігоне 22 снежня 1937 года закончыўся зямны шлях беларускага мастака Рамана Мацвеевіча Семашкевіча. (індэкс ураджэнцаў Бе/іарусі, расстраляных у Маскве і /Іенінградзе № 996.)
P.S.: Вясновым надвячоркам 1991 года аўтар гэтых радкоў падняў слухаўку іледзь не сам/іеў. На другім баку дроту быў ча/іавек, чый го/іас добра знаёмы і пазнавальны не толькі ў Беларусі а/іе і Еўропе.
— Так, спадар прафесар...
— Ці гаворыць Вам што прозвішча Семашкевіч? — як заўжды няспешна і паважліва пацікавіўся шаноўны прафесар.
— Так! Безумоўна!
—Тады ёсць нагода заўтра сустрэцца...
Дабранач.
На наступны дзень спадар прафесар прадставіў пані шаноўнага ўзросту.
— Знаёмцеся, Надзея Міронаўна Васі/іьева, яна ж — Семашкевіч.
Папрашу Вас апекавацца нашай госцяй, мо вам удасца чым дапамагчы. Зычу поспеху!
Справа палягала ў наступным: пас/ія аднадзённай выставы і вечарыны памяці, прысвечанай Раману Семашкевічу, якая адбы/іася ў Цэнтральным доме мастака (ЦДХ), Саюз мастакоў прыняў рашэнне выдаць а/іьбом рэпрадукцыяў твораў мастака. А/іьбом быў пастаў/іены ў выдавецкі план. Сабраныя работы — сфатаграфаваныя. А/іе незадача... На пачатку гахнуўся СССР, а з ім CM СССР і выдавецтва «Советскнй Художннк». Фатографу, натуральна, ніхто плаціць не збіраўся. Так жа натура/іьна, што задарма
і фатограф слайды не аддаваў. Гатовы быў іх знішчыць, а/іе «за так». (Д/ія тых, хто не ведае. Кошт паліграфічнай выявы на Кодакаўскай пласціне даходзіў да 50 у. а. ЗША) He. Надзея Міронаўна, як самы зацікаўлены чалавек, усведамляла, што яшчэ раз сабраць такую поўную калекцыю атрымаецца хіба што да сотых угодкаў са дня пакарання, у 2037 годзе. Ёй мусіць быць 125. He! He варта марудзіць. Трэба выкупіць слайды зараз. Але дзе ўзяць грошы? Мо землякі дапамогуць. Пакуль блукалі па Мінску, Надзея Міронаўна распавядала, распавядала, распавядала... Пра тое, як у маленстве Семашкевіч рабіў першыя свае фарбы з раслін і кветак, пра тое, як ён любіў купацца, не ўмеў плаваць, але кідаўся ў агромністыя хвалі мора. Надзея Міронаўна шмат распавядала. Слухаў і ўнутрана разважаў пра дзіўны феномен чалавечай памяці. Ці варта казаць, што некалькі дзён блукання па дзяржаўных кабінетах, грамадскіх і камерцыйных структурах нічога не далі? Такі быў час. He было грошай, але была надзея. Усе, ці амаль усе (пачынаючы ад Міністэрства Культуры) абяцалі (абавязкова!) падумаць, паспрыяць.
Зараз прасцей. Няма ні грошай, ні надзеі, толькі абяцанні...
Альбом усё ж такі быў выдадзены. На маскоўскую кватэру Надзеі Міронаўны прыйшоў маладзён. Папытаўся, колькі трэба заплаціць за слайды. Дастаў з партманэ некалькі паперчынаў з выявай прэзідэнта Франкліна, аддаў іх гаспадыні.
Ад Салжаніцынаўскага фонду.
Даруйце нам, землякам.
НА ГЭТЫМ НАШЫЯ КАНТАКТЫ ПАРВАЛІСЯ... (СІДАРОВІЧ ВАСІЛЬ)
Фотапартрэт 8. Сідаровіча 1930-ягг.
Ян Антонавіч Багдановіч, «дзядзька Янка» (19061990) — выдавец часопіса «Ш/іях Моладзі», журна/ііст і настаўнік, адзін з рухавікоў нацыянальнага і грамадска-ку/іьтурнага станаў/іення ў Заходняй Бе/іарусі, па вяртанні з варкуцінскіх /іагераў у 1956 г. у сваіх успамінах («На жыццёвым ш/іяху » Мн. Мастацкая літаратура. 1992 г.), згадваючы мастацкія та/іенты ўтрыманцаў прыту/іку Віленскай Бе/іарускай Пмназіі піша: «Сідаровіч як жывы стаіць перад маімі вачыма й сёньні. Высокі, худы, рысаваў вельмі многа й, здаецца, меў немалы та/іент. Аднак з навукай цяжкавата прыходзі/іася яму. Пераехаў у Менск, і на гэтым нашыя кантакты перарва/ііся».
КНІГІ ОНЛАЙН
