Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
вызначаюцца мастацкасцю тэхнікі, беззаганнасцю кампазіцыі і г/іыбокім унутраным зместам. Кожны партрэт з’яўляецца псіха/іагічнай характарыстыкай арыгіна/іа, з якога ён пісаны... (мастачка — С.Г.) старанна вывучае беларускую гісторыю і этнаграфію, падрыхтоўваючыся да працы над гістарычнымі па/іотнамі на тэмы слаўнага мінулага Бе/іарусі».
У паваенныя часы с/іяды мастачкі Аляксандры Мітрафанаўны Бяльцовай губляюцца, але заўсёды застаецца надзея...
ФЕНОМЕН МАСТАКА
ФЕРДЫНАНДА РУШЧЫЦА
Бліжэн да Калядаў выставан аднон карціны ў Доме Ваньковічаў будуць адзначаць 140-я ўгодкі з дня народзінаў Фердынанда Рушчыца (10.12.187030.10.1936). Нацыяна/іьны мастацкі музей Бе/іарусі і Інстытут По/іьскі ў Мінску збіраюцца правесці мерапрыемства больш грунтоўнае, з адведзінамі магі/іы мастака ў вёсцы Багданава перад Вя/іікаднём. «Новы час» згадвае мастака сёння, у дзень яго народзінаў, тым больш, што беларускія знаўцы не часта пішуць
Ф. Рушчыц
Фота 30-х гадоў.
Дзяржаўны мастацкі музей Літоўскай Рэспублікі
пра яго. Хаця феномен Рушчыца так і не разгаданы.
Паходзіў Фердынанд Рушчыц з Рошчыцаў, з правас/іаўнага бе/іарускага старажытнага ш/іяхецкага роду (герб /Ііс), які праз веру «грэцкую» (уніяцтва) і кальвінізм у часы Рэчы Паспалітай прыйшоў да ката/ііцызму. Па сведчанні дачкі Яніны, «элін па натуры», Рушчыц уважаў сябе за «ту-
тэйшага». У гэтым ментальным самавызначэнні, апра ча прыхаванага каліўца га
ротнай жыццёвай хітрынкі «бездзяржаўных» правас/іаўных і ката/іікоў, адбі/іася імкненне адасобіцца ад «старэйшых» суродзічаў. Сын с/іужачага /1ібава-Роменскай чыгункі скончыў гімназію ў Мінску ў 1890 годзе з за/іатым меда/іём і тут жа атрымаў досвед ма/іявання ў выхаванца Пецярбургскай акадэміі мастацтваў Кузьмы Ермакова. Пра Мінск Фердынанд у сваім дзённіку пазней зазначыць: «Пас/ія ўсяго таго, што прыходзі/іася перажываць у сваёй прафесійнай дзейнасці ў мастацкім цэнтры, тут мара/іьна адпачываю. Думаю пра будучыню».
Самым актуальным д/ія ўзнёс/іага выхадца з Паўночна-Заходняга краю быў пошук настаўніка. Прымераўшы форму студэнта-юрыста Пецярбургскага ўніверсітэта і ўпэўніўшыся, што «гэта не тое», у 1891 годзе Фердынанд падаў прашэнне ў Акадэмію мастацтваў аб за/іічэнні во/іьным с/іухачом. Кіраўнік майстэрні мастак Іван Шышкін адчуў неардынарнасць юнака і быў з ім уваж/іівы і да/іікатны, скіроўваў яго талент у рэчышча марынізму, імкнуўся зрабіць з яго другога Айвазоўскага. Па намаў/іенні прафесара Рушчыц двойчы ездзіў у Крым, наведаў выспы Руга і Барнго/іьм на Ба/ітыцы. He веда/іі мэтры, што апрача эстэтычных уражанняў, якія фіксава/ііся ў таропкіх эскізах ды закончаных эцюдах, з наведваннем кожнай мясціны, ад новых, ба/іюча-рэа/іістычных назіранняў і роздумаў стыхійны, неўсвядом/іены яшчэ неспакой душы мацнеў і гартаваўся ў светапог/іяд асобы.
Ён занатоўваў у дзённіку: «Ба/іак/іава. I тут русіфікуюць ко/іькі могуць. Тры храмы — і адзін святар, які толькі па-руску правіць набажэнства. У шко/іе
таксама то/іькі руская мова. Здабыткі з гэтага будзе мець адно Расійская дзяржава, але для гісторыі, этнаграфіі, нарэшце, і мастацтва, гэткая скіраванасць будзе страхат/ііва нуднай. Тут, дзе сто/іькі бы/іо народаў, дзе сто/іькі захавалася традыцый!» Рэчаіснасць ірвала і крывавіла сэрца, «а/іе з ранай паглыблялася і любоў — адно-адзінае вя/іікае, святое і вечнае». Бракава/іа Рушчыцу кантактаў з маэстра, у якога ён ава/іодваў малюнкам — «арыфметыкай» мастацтва. Сцюжай павявае ад с/іоваў у дзённіку: «Адчуваю сябе ў прафесіі поўным сіратой. Шышкін сімпатызаваць мне не можа, а калегі заўжды застануцца калегамі». Пасля аднаго з візітаў да прафесара, які ўхваліў ягоныя /іетнія працы, Рушчыц запісаў: «Няўжо яны ніко/іі не зразумеюць, што я магу быць не толькі прылежным адэптам мастацтва, а/іе і нешта сваё, новае магу даць! Няўжо ў мяне столькі памылак, што музычнасць, якую я ў сабе адчуваю, не заўважная ў маіх карцінах? Я адчуваю, што ў мяне ёсць дар Божы...»
Пакліканне да мастацтва, якое Фердынанд усведам/іяў з дзяцінства, мацава/іася неперарыўнасцю гістарычнай памяці, традыцыямі, трывалым этычным грунтам высакароднай сям’і, «роднага гнязда», шчырай Верай. У Зям/ію. У Касцёл. У Неба. Рушчыц не проста шукаў настаўніка, які б дапамог «перайсці да абагульнення — да а/ігебры — кампазіцыі», а/іе марыў пра настаўніка-сябра, здо/іьнага зразумець яго «ўсім сэрцам», якому можна «даверыцца ўсёй душою».
Аддамо на/іежнае Куінджы, мастаку і педагогу ад Бога, да якога Рушчыц перайшоў у 1895 годзе. Менавіта са школай Куінджы звязваюць аўтарытэты
росквіт творчасці беларускага мастака. Грэк па нацыянальнасці, Архіп Куінджы, у сям’і якога гаварылі па-татарску (па метрыцы Яменджы — у перакладзе «працоўны чалавек»), у мастацкай культуры XIX— XX стагоддзя зацвердзіў новы накірунак пейзажнага жывапісу — «рамантызуюча-намыс/іены». Даследнікі тлумачаць навацыі Куінджы (шко/іа «дзікай прыроды») якасцямі самога педагога, што спагад/ііва ставіўся да пошукаў моладзі, не навязваў сваіх меркаванняў і тэхнічных прыёмаў, не перашкаджаў выяўленню асабістых рысаў натуры, вучыў творчасці, а не капіяванню. Суквецце імёнаў — Рэрых, Рылоў, крымскі мастак Багаеўскі, «пясняр Карпатаў» па/іяк Урублеўскі, каларыст, будучы прэзідэнт /Іатвійскай акадэміі мастацтваў Пурвіт, грэк Хімона, што ўвекапомніў знакі сваёй Радзімы, — пабольшвае годнасць рускай мастацкай шко/іы. Яркія і разнастайныя па сваім мысленні (ад рэалізму, рамантызму і неакласіцызму да сімвалізму), у большасці ўсе яны працавалі ў рэчышчы краявіду. «Не зусім рускія» вучнігадаванцы «не зусім рускага» настаўніка-самавука, былі паяднаныя агу/іьным уяўленнем і разуменнем натуры, прыгажосці яе ўнутранай сутнасці. Еднасць іх мацавалася яшчэ і гэтым эфемерным «не зусім», ценямі пачуцця «іншасці». Для Куінджы сімвалам цуду, містычным адлюстраваннем трансцэндэнтных сілаў былі горы. Індывідуальна пераасэнсаваныя горы прэвалявалі ў творчасці большасці вучняў.
He варта спяшацца пагаджацца з меркаваннямі расійскіх і польскіх мастацтвазнаўцаў пра суцэльнае дамінаванне ў Рушчыца «панпсіхізму» ва ўспрыманні прыроды. Немажліва феномен мастака звесці і да
ўп/іыву бёклінаўскай шко/іы, уп/іыву расійскага сімва/іізму на творчасць мастака-рэа/ііста. Самабытнасць майстра ў бо/іьшай ступені абумоў/іена светапог/іяднай г/іебай.
Узімку 1899 года ў Варшаве з поспехам прайш/іа выстава нядаўняга студэнта Пецярбургскай акадэміі мастацтва. Ку/іьтурны свет схамянуўся: «У друку загу/іо. Скрозь туман с/юваў праступа/іа нейкае дзіва. За адну ноч невядомы мастак становіцца з’явай, імя Рушчыца разнес/іася па ўсёй По/іыйчы», — згадваў мастак Кара/іь Ціхі.
Ца/ікам сфармаваны творца паказаў свае краявіды. Ужо падзея! У тагачасным по/іьскім мастацтве краявід не дамінаваў у жанравай па/іітры з-за такіх пазамас тацкіх фактараў, як нацыянальна-вызва/іенчыя ідэі і патрыятычная скіраванасць, якія спрыя/іі актуа/іізацыі іншых жанраў. Работы мэтраў — Станіс/іаўскага, Падкавінскага, Камоцкага ды іншых панарамна ахоплівалі натуру, вык/ііка/іі пачуццё шырыні абсягаў, дужага краю і скіроўва/іі да патрыятычных роздумаў. He больш. Зрэдку «партрэты натуры» насыча/ііся немудраге/іістымі жанравымі сцэнамі — воз сена, выбіранне бу/іьбы ці яшчэ нейкімі падкрэслена наста/іьгічнымі этнапрыкметамі. Творы Рушчыца, што не вызначыш як краявіды (хутчэй, карціны), уразі/іі ўсім: новым пог/іядам, новым бачаннем, новым разуменнем. Б/іізкія да камерных, кампазіцыйна разнастайныя, напісаныя са скарыстаннем прамой перспектывы. Уяў/ія/і і яны пог/іяд зб/іізку, без «шырыні ахопу», без пафасна-гераічнага надрыву і зак/іада/іі чысціню тэматычна-музычнага тону бе/іарускіх мастакоў наступных пака/іенняў. Паэтызацыя вы-
яваў не надта значных побытавых аб’ектаў—м/іын, дом, мост, дрэвы, яб/іыні, зям/ія, аб/юкі — паўставалі натура/іьна, проста, сціп/іа і ўвекапомневалі знакі, этнічныя архетыпы быцця Краю. Ка/ііва Сусвету, у якім прысутная Душа. Прызнанне не завіхурыла, не збі/іа з панта/іыку. У 1898 годзе Фердынанд вяртаецца на ста/іае жыццё да ў/іаснага кавалка зям/іі ў багданаўскае «роднае гняздо», дзе «стасункі паміж /іюдзьмі бо/іьш натуральныя, каб у спакоі, нават пэўнай апатыі, аднавіць раўнавагу». У Багданава ды яго вако/ііцах за якія дзесяць гадоў бы/іа створана бо/іывасць ягоных /іепшых твораў.
Б/іукаючы па навако/ілі, займаючыся гаспадарчымі к/іопатамі, робячы а/юўкавыя накіды ці працуючы над эцюдамі, эскізамі, ён асэнсоўвае ш/іях свайго краю. /Іёс сям’і. Прызначэнне ча/іавека. Прагаворвае дзённіку сваю мару: «Быць добрым сынам сваёй Айчыны, д/ія яе працаваць, араць, і ка/іі выспее што-небудзь, аддаць ёй у дар усе здабыткі. Таму што /іюб/ію яе ўсім сэрцам і то/іькі ёй на/іежу це/іам і душой». Імпу/іьсы, што праціна/іі яго на гэтай зям/іі і пад гэтым небам, набыва/іі эстэтыка-фі/іасофскую завершанасць і ўвасаб/ія/ііся на па/іатне...
...ад краю да краю напоўніцу дыхае, дыбіцца гурбамі кам/іюкаватая, апрытомнеўшая ад зімовай сцюжы зямля. Асяза/іьна ўвекапомнены кругаг/іяд Сусвету — ра/іля. Гэты сапраўдны, трыва/іы грунт жыцця ахоп/іівае частку жыццёвай прасторы, па-над якой суцэ/іьна пануе Неба. Бязмежнае і спрадвечнае, сіняе да бо/ію ў вачах і б/іакітна-/іагоднае адначасова, яно перапаўняе прастору і рвецца вонкі. Вірыць «барочнымі» аб/іокамі, адухоў/іеная бя/іют-
касць якіх — супрацьвага рэа/іістычна-матэрыя/іьнай зям/іі. На медача з нетраў небакраю паво/іьна сунуцца магутна-грувасткія істоты, здатныя пераку/ііць зям/ію дагары, — ва/іы. На/іягаючы на п/іуг, следам рушыць па ворыву постаць аратая.
Ча/іавек — масток між Небам і Зям/іёй — сваёй прысутнасцю нябачным чынам нітуе і ўраўнаважвае боскія супрацьлег/іасці. Касмічныя акорды вясны і абуджэння, акорды еднасці ўсяго існага поўняць сэрца пачуццямі шчыра-ма/іітоўнымі, нараджаюць ме/іодыю з простымі с/ювамі народнай песні... Мажорнасвежы твор «Зям/ія» быў напісаны Рушчыцам увосень, напярэдадні зімы 1898 года, і ста/іа экспануецца на асобнай сцяне ў Нацыяна/іьным музеі ў Варшаве.
Удзе/іьнікі мінскай вечарыны памяці ў Доме Ваньковічаў сустрэнуцца з творам, які выразна і эмацыйна перадае ідэю непарушнага адзінства Зямлі і Неба, вызначае ў сімво/ііка-а/іегарычнай форме га/іоўны кірунак ча/іавечага руху. Спадзяемся, госці змогуць пазнаёміцца з забытай старонкай мастацкага жыцця Мінску — адной з першых выставаў у горадзе, з/іаджанай у 1911 годзе, сярод арганізатараў якой быў «неўтаймоўны» Фердынанд, і ўдзе/і у якой узя/іо ка/ія трыццаці мастакоў. Змогуць ск/іасці ўяў/іенне пра жыццё і творчасць мастака, яго вык/іадчыцка-арганізацыйную і грамадскую дзейнасць. Уявіць няпростыя стасункі мастака з бе/іарускім адраджэнскім рухам пачатку XX стагоддзя. Апрача гэтага можна будзе дазнацца шмат цікавага з «музейнай легенды» карціны, пачуць гісторыю Касцёла Міха/іа Арханге/іа, пабудаванага дзякуючы фундацыі Пятра Паца і ўвасоб/іенага на па/іатне Рушчыца.
КНІГІ ОНЛАЙН
