Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
яў, у пошуках тыпажоў зноў і зноў звяртаецца да вобразу свайго сябра — Станіс/іава Г/іякоўскага.
Вобраз Станіс/іава Г/іякоўскага мы сустракаем у гістарычных карцінах Пятра Сергіевіча, прысвечаных тэме паўстання 1863 года, то ў вопратцы шараговага паўстанца, то ў выг/іядзе камандзіра інсургентаў. Вяртаючыся да цытаваных ужо ўспамінаў, звернем увагу на радок «сы/іьвета духоўная з Еванге/і/іем у руцэ».
Аднак на партрэце, які захоўваецца ў НММ, у Г/іякоўскага няма Еванге/і/ія ў руцэ, а гэта падштурхоўвае да думкі, што твор у НММ з’яўляецца варыятыўным паўторам кампазіцыйнага партрэта, пра які іш/іа гаворка вышэй і напісаны ён адмыс/іова д/ія сябрасвятара. Сутнасна, трактоўка вобраза ксяндза Станіс/іава Глякоўскага і ў карціне 1932 года (яе паўторы таго ж часу), прататып герояў у па/іотнах на гістарычную тэму, і ў камерным партрэце 1937 года, не ўваходзіць ні ў якія супярэчнасці. Болыв таго, яны не то/іькі б/іізкія, а/іе ама/іь тоесныя. А/іе існуюць пэўныя адметнасці ў псіха/іагічнай характарыстыцы вобраза, якая хутчэй за ўсё абумоў/іена творчай эва/іюцыяй мастака, грамадска-па/іітычнай атмасферай таго часу. Зменена трактоўка вобраза: ад чыста рамантычнага, тэатралізавана-«байранічнага» ў 1932 годзе да цвяроза-рэа/іістычнага і псіха/іагічнага ў бо/іьш познія часы.
Партрэт ксяндза Станіс/іава Г/іякоўскага работы Сергіевіча (вось то/іькі які?) згадваў у сваіх успамінах і старэйшы бе/іарускі мастак Яўген Ціхановіч: «... Мы разг/іяда/іі партрэты дзеячаў бе/іарускай ку/іьтуры. Яны мне ўвогу/іе падабаліся... адно/іькавыя фарма-
ты стваралі ўражанне царкоўных абразоў... тыпажы былі розныя, кантрастныя. Гэта і вылучала партрэты міжсобку, каб іх параўноўваць... Запомні/іася вялікае па/іатно — партрэт ксяндза Станіс/іава Глякоўскага. На развітанне Сергіевіч даў мне фотастужку з тымі партрэтамі, а я, у сваю чаргу, перадаў яе старшыні Саюза мастакоў БССР Рубінштэйну. Давялося яму яшчэ і на словах патлумачыць, хто такі Пётра Сергіевіч. У газеце «/ІіМ» Рубінштэйн (да ўсяго ён /іічыўся і журналістам) змясціў колькі здымкаў тых партрэтаў з кароткімі анатацыямі да іх. А/іе партрэта ксяндза Глякоўскага спаміж іх не бы/іо». Сяброўскія і дзелавыя стасункі верніка-мастака з каталіцкім духоўнікам не перапыніла ні Другая сусветная вайна, ні савецкая і нямецкая навалы.
3 пачаткам акупацыі Мінска ксёндз Станіслаў Глякоўскі прыехаў у горад для аднаўлення пастырскай дзейнасці. Бо, нягледзячы на ваяўніча-атэістычную традыцыю, што панавала чвэрць стагоддзя, у Мінску было больш за 18 працэнтаў католікаў. Відаць, не без спрыяння ксяндза Глякоўскага пасля жніўня 1941 года ў Мінск з Вільні прыехаў і Пётр Сергіевіч, каб прыводзіць да ладу занядбаны інтэр’ер Чырвонага касцёла. He без цяжкасцяў, але праца пайшла: катэхізацыя першай групы моладзі, укараненне ў касцельную абраднасць беларускай мовы, выданне «Кароткага малітоўніка» ў двух варыянтах — лацініцай і кірыліцай (для Усходняй Беларусі). 15 снежня 1941 года ў Гарадскім тэатры (памяшканне тэатра Янкі Купалы) праходзіла канферэнцыя школьных інспектараў, на якой прысутнічалі прадстаўнікі беларускага духавенства. «Ксяндзы (Глякоўскі і Малец)
сядзе/іі ў першым радзе разам з правас/іаўным духавенствам... Ка/іі ігра/іі нямецкія гімны, усе ўста/іі і выцягну/іі рукі ў арыйскае прывітанне направа ўскос. То/іькі ксяндзы ўста/іі, але рук не паднялі, і гэта бы/іо ве/іьмі відаць, і дзе-хто мог т/іумачыць дэманстрацыяй... Ка/іі мы выйш/іі з тэатру... да нас падбеглі /іюдзі з камітэту (касце/іьнага —С. Г.) і паведамілі пра арышт ксяндзоў нямецкай па/ііцыяй СД»,— згадваў пазней прадстаўнік бе/іарускай па/іітычнай эміграцыі Антон Шукелойц. (Версіі арышту ксяндзоўпатрыётаў падрабязна разг/іядае гісторык-дас/іедчык Юрка Туронак.) Свет/іай памяці ксёндз Г/іякоўскі знік.
Знік, каб застацца прык/іадам высокай, не мітус/іівай годнасці і мара/іьнасці, ахвярнага с/іужэння Богу і Бацькаўшчыне.
ПІЛІГРЫМКА МАСТАКА ЯЗЭПА ГОРЫДА
Захава/іьніца фондаў графікі Мастацкага музея, што на Дзіджой, вытрымаўшы паўзу-інтрыгу, дастала з тэчкі аркуш... вось Вам Ваш Горыд...
...Маўчу, здзіўлены, як ў сапраўднага майстра ўсё пераканаўча проста і выразна...
/1 ітаграфскі адбітак твора, што выкананы ў сярэдзіне 30-х гадоў Язэпам Горыдам, мастаком буйнога і рознабаковага та/іенту, з імем якога знітаваны росквіт заходнебе/іарускага перыядычнага друку, уражвае. Някідкі і немудрагелісты сюжэт, увасоблены ў строгай, /іаканічнай кампазіцыі, надзвычай сэнсава
емісты. Апрача мамстэрства, ён палоніць праўдзівай і гранічна шчырай фі/іасафічнасцю.
«Кальварыя» — не адзіная з ведамых станковых работ мастака, мала кім бачаная на Бе/іарусі ды і ў цяперашняй /Іітве. Жыве яна водда/іь /іюдскіх вачэй і іх мітус/іівапрагматычных клопатаў у музейным сховішчы.
Па-над шатамі дрэваў, што па-гаспадарску апанава/іі
могйкавы ўзгорак, стромка лятуць у неба /іёгкарака/іьныя абрысы бе/іага, двухвежавага Касцё/іу Знайдзення Святога Крыжа з выявай Збаўцы над ім. Паўста/іы ў XVII ст. і разбудаваны ў 1755-1772 гг., ён быў аддадзены пад апякунства айцам-дамініканам. Касцёл утварае кампазіцыйны цэнтр твора. Абапа/і — своеасаб/іівая рама з клеймамі-выявамі чатырнаццаці кап/ііц-мураванак. He знішчаныя за часамі II Сусветнай, яны без прычыны бы/іі ўзарваныя ў «хрушчоўскую ад/іігу» ў 1963 г. Пад 2000 г. асобныя з іх узноў/іены. Кап/ііцы — Стацыі, мясціны прыпынку, ма/іітвы, роздуму на Крыжовым Шляху Бога і чалавека. Кальварыя — Calvariae locus, (лац., месца чэрапа), Галгофа (старагабр.) — пагорак, на якім укрыжавалі Збаўцу. Апошнія беларускія пілігрымкі па адной з даўжэйшых ву/ііц горада — Кальварыйскай у міжваенныя часы ладзіліся, дзякуючы ахвярнасці кс. Адама Станкевіча яшчэ да яго высы/ікі ў С/юнім.
Ш/іях будучага мастака пачаўся, мяркуючы па вядомых дакументах, досыць шарагова для яго часу. (ЦДА /Ііт. Рэсп. Ф.175. воп. 9 Х| В, спр. 22, арк. 1-10). У свет прыйшоў 15 /ііпеня 1896 г. у Адэсе, у шматдзетнай сям’і. Гарадскую шко/іу закончыў у Марыупалі перад І-й Сусветнай.
На Кубані вольнапісаны царскага войска Горыд да/іучыўся да брыгады /Іюцыяна Жэ/іігоўскага. У яе ск/іадзе тройчы паранены стра/іец Язэп праз Бесарабію і Га/ііцыю дайшоў да Вільні. Дакладна невядома, ці ўдзе/іьнічаў ён, ці не у бунце мяцежнага генерала супраць по/іьскага камандавання ў 1921 г., у выніку якога на канфедэратках жаўнераў з’явіўся гістарычны знак «Пагоня».
Пэўна, што, наб/іукаўшыся па Вйьні ў пошуках працы, напрыканцы кастрычніка (27.10.1923) падаў прашэнне на мастацкі факу/іьтэт ВУСБ. Разам з дакументамі — аўтабіяграфіяй, трыма фотакарткамі адзначаны і творчыя працы для прамяду камісіі. Што сын Браніс/іавы Янкоўскай, рыма-ката/іік, бы/іы ваяр Горыд прыйшоў туды, маючы жыццёвы гарт і неблагую першапачатковую мастацкую падрыхтоўку, пра гэта гавораць ягоныя першыя з вядомых работ 1924-25 гг. — а/іейныя краявіды «Нёман з рыбакамі на беразе» ды «Узгорак», што зараз зберагаюцца ў Музэі Нарадовым у Варшаве. 3 першых курсаў неаднаразова быў адзначаны на справаздачных выставах факу/іьтэта ў майстэрнях партрэтнага і дэкарацыйнага жывапісу. Пра ягоную «раннюю мастацкую сталасць» сведчыць і партрэт трохі старэйшага прыяце/ія, мастака Рафа/іа Яўхімовіча.
Выява вядомага ў Ві/іьні ску/іьптара і архітэктара, якога можна /іічыць аўтарам першага ві/іенскага перфоманса (выставы-дзеі), захоўваецца ў Мастацкім музэі/іітоўскай Рэспублікі.
Яўхімовіч Рафа/і (1893-1961) па навучанні ў школе Монтвіда (1913-1915) ад 1919 па 1926 вучыўся ва ВУСБ. Стажыраваўся ў Кракаўскай AM, вучыўся ў Парыжы. Аўтар праектаў Стацыя (Дарога на Ка/іьварыю), праектаў помнікаў для Ві/іьні У/іадзіс/іава Сыраком/іі, Адама Міцкевіча, Вітаўта Вялікага.
Кампазіцыйны партрэт Яўхімовіча, зроб/іены Горыдам, захап/іяе і бянтэжыць адначасова. Твор, як заўважаюць спрактыкаваныя вочы мастакоў і іншых абазнаных, не пазбаў/іены пэўных пралікаў, водсвіду інсітнага мастацтва. Як бы і не дзіва, работа піса/іася яшчэ Горыдам-студэнтам.
На фоне шчодрага аблокамі, зменлівага неба, якое займае ледзьве не ўсю п/іошчу палатна, перакрываючы сабою ўмоўна азначаную пяшчотную зеляніну рэ/іьефу, амаль ва ўвесь рост пададзены герой. /Іёгкі артыстычны разварот тулава з як бы раптоўна павернутай галавой успрымаецца досыць натура/іьна. Э/іегантны маладзён, што ўсвядоміў сябе творцам,
пададзены ў стане годна-засяроджанага спакою. У не надта дынамічнай кампазіцыі чуецца стрыманая ўнутраная энергія. Стыхія душы мастака прыцішаецца выхавана-інтэ/іігентнай паставай мадэлі, ураўнаваж-
ваецца спакойным, пранізліва-пільным позіркам вялікіх шэра-блакітных вачэй, пачуццёвымі юнацкімі вуснамі. Правая рука героя, што натуральна ахапі/іа калена — сэнсавы акцэнт твора. Сваёй напрацава-
насцю яна выдае ў ім моц каменячоёа, волата, у той
жа час даўгім і п/іастычным пальцам героя мог бы пазайздросціць і музыкант-віртуоз. Заварожвае і гармо-
Фотапартрэт Я. Горыда
нія ласкава далікатных фарбаў, якія сведчаць пра адзінства героя з наваколлем. Мройліва-досвідкавая нюансіроўка пяшчотных фарбаў .узмацняе агульны рамантыка-сімвалічны акорд
■ твора.
Вобраз вытанчанага да рафінаванасці інтэлігента, думнага і мэтаскіраванага творцы, які ўнутрана саспеў, каб неўзабаве рушыць да запаветнага Парыжа, стварыў
малады Горыд у 1926 г. А «агрэхі» на паверку з’яўляюцца прадуманым і ўдала скарыстаным мастацкім сродкам. Рэалістычныя суадносіны рознамаштабных дэта/іяў і вобразаў неўзабаве ўвогу/іе стануць уласцівым мастаку прыёмам, асабліва ў палітычнай графіцы.
На зямлі дзядоў, Віленшчыне, і ў самім горадзе «рэпатрыянт-вяртанец» Горыд, апрача сяброў-прыяцеляў па ВУСБ меў кола (дакладней — асяродак) знаёмых, сярод якіх было шмат беларусаў розных прафесій і канфесій. Упэўніцца ў гэтым няцяжка. Варта азірнуцца на яго шлях у кніжнай графіцы.
У 1925 г. ён аздобіў выданне фалькларыста і музыказнаўцы Антона Грыневіча «Беларускі дзіцячы спеўнік», у снежні 1926 г. распрацаваў лагатып Грамадоўскай газеты «Narodny zwon», надаў лаканічны і жывы твар песеннаму зборніку Рыгора Шырмы, праілюстраваў зборнік чарадзейных казак, укладзены Янкам Станкевічам, аздобіў другое выданне «Вянка» Максіма Багдановіча і яшчэ шмат іншага.
КНІГІ ОНЛАЙН
