Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Кантактаваў Горыд і з такімі яркімі асобамі, чые прозвішчы не патрабуюць ніякіх каментараў: Ігнатам Дварчаніным, Сымонам Рак-Міхайлоўскім, мастакамі Язэпам Драздовічам, Міколам Васілеўскім, Васілём Сідаровічам. Першы біёграф і даследчык творчасці Горыда, Арсень /Ііс сцвярджае, што Сымон Рак-Міхайлоўскі, тады дэпутат Польскага Сойму, замовіў перспектыўнаму мастаку партрэты Якуба Коласа і Янкі Купалы. /Іёс твораў, ды і ці здзейсніліся яны, невядомы, але ў Мінскім музеі Купалы (як і шмат дзе па /Іітве і Беларусі) захоўваецца графічны адбітак партрэта песняра аўтарства Сасноўскай і Го-
рыда. Спадарыня Ніна, якая да ўніверсітэта паспела павучыцца ў адной з вйенскіх рысава/іьных шко/іаў, зрабі/іа а/юўкавы ма/іюнак, а ма/іады і гожы Язэп перавёў яго на /іітаграфскі камень.
He настойваем, што ў палон «бе/іарушчыны» і пошукаў сацыя/іьнай праўды юнак трапіў не без спрыяння рамантычных студэнтак факу/іьтэта выяў/іенчага мастацтва ВУСБ, а/іе і не абвяргаем... Хоць, зразуме/іа, бы/іі для гэтага важкія ўнутраныя прычыны.
Спрадвеку смех спадарожнічае жыццю ча/іавека і народа ўвогуле. Беларусы тут не вык/іючэнне. С/іоўнік эпітэтаў фіксуе 121 вызначэнне, у той час як «П/іач», «С/іёзы» ама/іь у два разы меней. Мо і не паказчык, а/іе... Нямедзячы на тое, што смехавыя традыцыі трыва/іі яшчэ з часоў паганскай абраднасці, перадава/ііся вуснапаэтычнай традыцыяй, жылі ў народным тэатры, знаходзілі ўвасаб/іенне ў пазнейшых, прафесійна-творчых праявах душы, беларусаў наўрад ці назавеш нацыяй вясё/іа-смяш/іівай. He было ні «сіестаў», ні шматтысячных карнавалаў, ні якой іншай агу/іьнанароднай праявы веся/юсці. He спрыя/іі гэтаму ні зоры, ні гісторыя...
На Гецьманскую № 4, у рэдакцыю часопіса «Ма/іанка», вядомасць якога ў 2О-я гады можна параўнаць хіба з узлётам папу/іярнасці газет «Свабода» ці «Народная Во/ія» напрыканцы XX ст., няб/іага знаны беларускай грамадой студэнт Горыд прыйшоў увосень 1926 г. Прыйшоў у сатырычны часопіс не таму, што быў ад прыроды «жартуном» па жыцці, гэткім «запісным веся/іуном». Высілкаў Горыда, разгортвання яго та/іенту на ніве Бе/іарускага Адраджэння вымагаў сам час. Яго рамантыка-рэвалюцыйны подых.
У рэпрэсіўных варунках Заходняй Беларусі смех заставаўся, бадай, адзіным легальным і дзейсным сродкам абароны годнасці ды пашырэння ідэяў змагання. Горыд востра бачыў і балюча перажываў хібы сацыяльнатрамадскай рэчаіснасці і таму быў не толькі і/іюстратарам, але і аўтарам актуа/іьных тэмаў часопіса. Хтось заўважыў, што саборныя роспісы — эмацыйная «біблія, для тых, што не ўмеюць чытаць». Перафразуючы гэта, можна сказаць, што энергічныя і прафесійныя, сацыяльна і псіхалагічна трапныя вобразы Горыда сталіся ка/іі не ўніверсітэтам, то сапраўднай асветна-па/іітычнай шко/іай для значнай часткі народа.
Ідэйна-мастацкі даробак яго на гэтай ніве досыць поўна і рупліва праана/іізаваў A. /Ііс у эцюдзе да партрэта мастака «Пякучай ма/іанкі след» Мн.: Маст. /Ііт., 1981., які на жаль, ўжо стаў бібліяграфічным рарытэтам.
Усё мацней ад вясны 1928 г. падціскалі грамадска-палітычныя зазімкі. 1928 год — год умацавання аўтарытарнай улады маршала і жорсткага зацугляння ўсяго жывога. Чарадой ішлі палітычныя суды... Подых сцюжы беларускі (ды і польскі) дэмакратычны рух даводзіў да здранцвення. Мастацкая публіцыстыка, гэтая свядома ці не працягнутая Горыдам традыцыя сатырычнага рэалізму, запачаткаванага яшчэ Карусём Каганцом, адна з палітычных прыладаў будоўлі нацыі, не давала мастаку поўнага творчага задавальнення. Ды і беларускія выданні, якія ледзь трымаліся на плаву, не забяспечвалі элементарнага заробку, як кажуць, «на падтрыманне штаноў». Так склалася, што жнівеньскі нумар «Маланкі» за 1928 г. быў апошнім для Горыда.
Пас/ія «Ма/іанкі» і «Асвы» мы ама/іь зусім развучыліся смяяцца, — зазначыць у сваім дзённіку і Максім Танк, які ве/іьмі цаніў яго мастацкі та/іент.
У чэрвені 1928 г. Горыду прапанавлі паўдзельнічаць у Выставе, што мусіла адбыцца ў памяшканні рэстарацыі Урублеўскіх (на рагу Міцкевіча і Арэшкоўскага). Быццам бы нічога надзвычайнага д/ія сябра WTAP узяць удзел у справаздачнай імпрэзе суполкі. А/іе, апрача добра вядомых удзельнікаў Г апэна, Яманта, Карнея, Кулешы, Германовіча, Яўхімовіча і інш., даслаў у склад выставы тры жывапісныя абразы /1юдамір Сляндзінскі. Відаць, быў усцешаны Горыд сваім статусам «адмыслова запрошанага». А/іе гэта быў толькі пачатак... У тым жа 1928 годзе быў запрошаны паказаць свае творы ў парыжскай Галерэі Жак.
Хто б з мастакоў адмовіўся? Умацоўвалася вера, што ён будзе «першым сярод роўных».
Як і раней, у яго душы жы/іа Беларусь. Ужо не супрацоўнічаючы з парэшткамі бе/іарускіх выданняў, Горыд, як бы ні касавуры/ііся ў прафесійным асяродку на яго палітызаванасць ды схі/іьнасць да беларускасці, калі дарма, калі за сімва/іічную плату, ахвяраваў на карысць ідэалаў юнацтва праменьчыкі таленту. Інакш і не вызначыш шчымліва-лірычную нізку лінарытаў-заставак, гэты горыдаўскі краявід настрояў, стану бе/іарускай прыроды ў «Беларускім Календары» за 1928 г.
У кастрычніку 1928 г. Горыд піша сваім трошкі фарсістым, з юнацтва адпрацаваным почыркам прашэнне да пана дэкана Рушчыца, «для маяго ад’езду на да/іейшае навучэнне ў Парыж». Імклівая ка/ііграфія зграбных ма/іых /іітараў з вытанчанымі завіткамі
прапісных і карункамі вя/іікіх (загалоўных), характарызавала яго як адкрытага, энергічнага і мо задужа шчырага і трохі не ўраўнаважанага інтэлігента ў першым пакаленні. Просьба ўчарашняга студэнта бы/іа задаволена. Атрымаўшы памяшканне пад часовую майстэрню ў бернардзінскіх мурах, ён выканаў сваю першую манументальную замову, што істотна падмацавала фінансавы стан. Падчас выканання гэтай працы ён паўдзе/іьнічаў сваімі станковымі творамі яшчэ ў 1929 г. у дзвюх выставах: у Ві/іьні і Познані.
Дабрацца да магнетычна-прыцяга/іьнай «штабкватэры еўрапейскага і сусветнага мастацтва» бы/іо і нескладана, але і няпроста. Скарыстоўваючы ўсе мажлівыя нагоды і падставы, з усёй Еўропы імкнулася туды мастацкая мо/іадзь. Хто дзяржаўным коштам на якую стажыроўку, хто сваім, хто на грамадскія ск/іадкі. Як с/іед, ехалі «павучыцца» на час, а заставаліся на доўгія гады ці назаўжды. Сваекоштных (да іх належыў і Горыд) на ўсе часы бы/іа большасць.
Мара не аднаго пака/іення творцаў: /Іуўр да і іншыя музеі вабі/іі і спакушалі. Спакуша/іі традыцыямі ды разнастайнасцю творчых шко/і, сты/іяў, найноўшымі мастацкімі павевамі, спакуша/іі разняво/іенабагемным жыццём і во/іьным паветрам.
Невядома, лёгка ці не бы/ю асвойвацца Горыду ў горадзе, куды ён выправіўся пад канец 1929 г., стаць «не чужым» сярод масгакоў Манпарнаса, судакрануцца з колам адзінотных заўсёднікаў — фйосафаў «Ратонды».
Цягам ама/іь года (наведаў тады ён і Іта/іію) спасцігаў іншае жыццё, набываў новыя веды і дасканаліў сваё майстэрства. А/іе пэўна гэтага «не чу-
жога» мастака, так і не стаўшага для парыжскай багемы «сваім», ка/іаўрот буйнога мегаполіса, разпораз падштурхоўваў да роздумаў.
Відаць, бянтэжыўяго шматлікі натоўп геніяў, якія шчыльна сядзелі за столікамі, і ён спяшаўся прайсці міма іх сурова-дапыт/іівых позіркаў, падняўшы каўнер. Можна толькі ўяўляць, якія пачуцці і меркаванні роіліся ў яго га/іаве.
«...гэтая публіка думае, што яна «со/іь зям/іі» і «новае с/іова»... заўжды бы/іо, што самы варты жалю «наватар» вядзе за сабой бо/іьш ці менш таленавітых наслядоўнікаў. Напрыканцы стагоддзя імпрэсіяністы ствары/іі шко/іу, Сезан нарадзіў нас/іядоўнікаў, кубісты ствары/іі імітатараў... Сезану патрэбна бы/іа вывучка, праца, прыёмы-штудзіі натуры ... кубізм, угрунтаваны на навуковых тэорыях аго/іенай формулы ...карціна «з’ехала» у дэкарацыйнасць, а арнамент, рэч падкуп/іяючая... пошук стылю — гэта пытанне асобнае, каварнае пытанне ... снабізм, пагоня за модай, гідкая з’ява ў мастацтве, якая разбэшчвае...
... новае мастацтва... у Парыжы крочыць пад знакам гратэску. ...усё простае стала проста сумным, трэба перабольшванне, мы жывем у эпоху новага барока... у нашым жыцці ёсць прынцып сучаснай тэхнічнай культуры!... навуковы прагрэс, выдатныя вынаходніцтвы і адкрыцці, а мастацтва калоціцца быццам у ліхаманцы, а/іьбо магмыча нешта няўкемнае.
Мо гэта гратэск? Своеасаб/іівы рамантызм?
... мастацтва перайшло пэўную мяжу (успрымання і творчасці), здаравяк дэфармаваўся ў хулігана, маньерыст — у штукара і блазна ці проста ў франта, прымітывізм — у самакрасаванне перад дурнямі...»
Але мастацтва не/іьга адасобіць ад духоўнасці, ад паэзіі... у жывапісу ёсць сапраўдная музыка, без якой няма мастацтва...
Вытрымаўшы спакусу Парыжам, і, на адвітанне паказаўшы плён сваёй творчасці ў знаёмай ўжо Галерэі Зак у 193ОГ., Горыд вяртаецца.
Яму было трохі за трыццаць, калі ён зноў ступіў на віленскі брук..., «...смелы, яркі, як стыхія... прывёз з Парыжа манеру пісьма яшчэ больш свабодную, лёгкую, ка/іарыт гранічна праяснены, звонкі» — згадваў Сергіевіч. Прывечаны быў няблага.
3 усёй апантанасцю кінуўся ў прафесійнае і выставачнае жыццё. Можна сказаць «быў нарасхват». Як сябра WTAP, чатырнаццацю працамі (жывапіс, графіка, акварэль) удзе/іьнічае ў адкрытай 14.06.1931 выставе, прымеркаванай да запачаткавання музея сучаснага мастацтва. Разам з іншымі калегамі паказвае свае работы на I Выставе твораў ві/іенскіх мастакоў у Друскеніках.
У тым жа 1931 пераходзіць у WTNASP, сябрамі якога былі Уладзіслаў Дунін-Марцінкевіч, Станіс/іаў Яроцкі, Чэслаў Веруш-Кавальскі, Чэслаў Знамяроўскі, Пётр Жынгель і інш. Суполка «незалежнікаў» у тыя часы была на ўздыме. Першую экспазіцыю «незалежнікі», сярод якіх быў Горыд, не перапыніўшы стасункаў з WTAP, адкрылі 20.09.1931 г. у Бернардзінскіх мурах. У кастрычніку таго ж года у гарнізонным казіно была зладавана яго персанальная выстава. Пэўна грэў розгалас, што ішоў пра яго ў Віленскім і Варшаўскім друку.
З’явіліся прэстыжныя і грашовыя замовы і іншыя спакуслівыя прапановы. Ад пачатку 1932 г., тры гады запар, яго выставы мелі рэзананс у Варшаве.
Меў ён ужо досвед манумента/іьных прац (рэзьба ў капліцы шпіталя Св. Якуба), калі атрымаў вялікую замову на выкананне вітражу і фрэсак у прэзентацыйнай за/іе віленскага гарнізоннага казіно. Праца, якой аддаў год жыцця, зрэалізавалася ў сімвалічныя сцэны Вызва/іення і Адраджэння По/іьшчы. Успрынята замоўцамі яна бы/іа патэтычна. Напрыканцы кастрычніка 1932 г., Язэп Горыд паказаў там жа
КНІГІ ОНЛАЙН
