Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Абараніўшы дып/іомную працу (дэкаратыўнае пано д/ія міністэрства прамысловасці і ганд/ію), у 1936 годзе /Іеў Дабржынскі сцвердзіўся ў якасці дыпламаванага мастака. Да яго на вакацыі, ды і пас/ія заканчэння студыяў, часта наязджа/іі сябры-калегі: Кузьма Чуры/іа, Яўген Бранскі, Міхась Сяўрук, іншыя. Згаджаюся з высновай даследчыцы-беларусісткі з Гданьску А/іены Глагоўскай, якая /іічыць, што г/іебай д/ія паяднання была супо/іьная канфесійная прына/іежнасць, а «не по/іьская нарадовасць». Аднак узгадаю яшчэ і характарыстыку паэта і эстэтыка Томаша Венцловы, дадзеную другому ліцвіну, пазней
Нобелеўскаму лаўрэату — знакамітаму Чэславу Мілашу, погляды якога мелі пэўны розгалас у 30-х гадах ва ўніверсітэцкай, дый у віленскай мо/іадзі ўвогу/іе. У эсэ «Паэт двух народаў» Томаш Венц/іова пісаў, што светасузіральнай г/іебай Мі/іаша быў «антытата/іітарны кансерватызм, адмаў/іенне нігілізму і этнічнага рэ/іятывізму, пошук шка/іы каштоўнасцяў і трыва/іай кропкі адліку, вера ў розум, але і своеасаблівы пантэізм, глыбокая прага аддавацца прыродзе і яе рытмам, разуменне прыроды як згубленага раю, які мажліва вярнуць». Для /Іьва Дабржынскага прыродай была /Іоша, якую ён часта і ахвотна пісаў. Дарэчы, у /Іошы летам 1937 года Міхась Сеўрук напісаў свой знакаміты твор, якому наканавана было стаць класікай беларускага мастацтва.
Маленькі астравок маёй зямлі — Зялёны Астравец над срэбнай /Іошай,
Такі прытульны і такі харошы, Як сонца, бор і родныя палі. Дом друга. He дом тысячы сяброў, He ведаю, што можа звацца раем? Хіба мароз і піва ў Гудагаі.
(Ул. Караткевіч)
Плён першых беларускіх пленэраў уражвае. Трошкі пазней, у кастрычніку-лістападзе 1937-га, разам з віленскімі мэтрамі Гапенам, Ямантам, які паходзіў з /Іідчыны, дэканам Сляндзінскім, пад эгідай Польскага інстытута прапаганды мастацтва маладыя
мастакі Чуры/іа і Дабржынскі паказваюць свае працы ў Варшаве. Творчасць усіх ві/іенскіх мастакоў бы/іа прыхі/іьна сустрэта г/іедачом і станоўча адзначана варшаўскай крытыкай («прафесіяна/іізм», «самабытнасць»). Здавалася б, ніякіх падстаў, каб азмрочыць будучыню. Міну/іі ўсе нягоды. Наперадзе ўз/іёт. Каханне. Творчасць. Наперадзе жыццё.
Аднак, насамрэч, наперадзе бы/іа то/іькі пасмяротная выстава, якую падрыхтава/іі сябры і калегі. Складалася яна з 150 жывапісных і графічных твораў мастака. Быў выдадзены ката/іог з артыку/іам прафесара Гапена. Выстава экспанава/іася не то/іькі ў Ві/іьні, а/іе і ў іншых гарадах По/іьшчы. Напярэдадні вайны ў 1939 годзе ка/іекцыя бы/іа перазахавана ў ві/іенскіх знаёмых Дабржынскіх. Адшукаць яе паку/іь што не ўда/іося.
У самой /Іошы зараз мала што нагадвае пра міну/іае. Дабржынскіх няма тут ад 1940 года. Пад прыход «вызва/ііце/іяў» Марыя Дабржынская сабрала сялян і разда/іа ім зямлю. Але гэта не выратава/іа «эксплуататарку» ад высы/ікі ў Казахстан. Там жа, у казахскіх стэпах, знайшла свой спачын сястра бацькі мастка Вольга. Пашчасціла хіба Надзеі. Па яе прыходзілі, а/іе дома не заспелі. Рэч ў тым, што па закрыцці Віленскага ўніверсітэта, дзе яна вучылася з 1936 rofla, пасля 1939 год,а яна перавя/іася на медычны факультэт у Ковенскі універсітэт. Па атрыманні дыплома (у сакавіку 1943 года) працавала ў Крэве ў шпіталі, пазней з’еха/іа ў Польшчу. Ад сядзібы Дабржынскіх застаўся хіба што /іедзь прыкметны след. Дом іх спалілі, па меркаванні Надзеі Дабржынскай, мясцовыя актывісты братэрства «зя/іенага змія». Ві-
наватага, зразумела, не знайшлі. На тым месцы, дзе быў двор, стомлена пагойдвае галінамі стары к/іён.
Першыя крокі па вяртанні мастака былі зробленыя Міжнароднай асацыяцыяй беларусістаў з ініцыятывы яе старшыні ураджэнца Астравеччыны шаноўнага прафесара Адама Мальдзіса. Да справы вяртання творчай спадчыны мастака актыўна спрычынілася грамадска-культурніцкая суполка «Вільняр» (А. Юркойць, Г. Чакур, /1. Кардзіс з Вільні). Да гонару мясцовых выканаўчых уладаў, з іх боку ёсць разуменне значнасці гэтай дзейнасці і мажлівае спрыянне. Чатыры гады таму Яцак Бітэль (сын сястры мастака Надзеі) прыязджаў у /Іошу разам са сваёй дачкой Ганнай. Яго коштам на месцы пахавання мастака ля «навадзелу» сямейнай капліцы быў усталяваны памятны камень мастаку. Яны агледзелі мясціны, дзе быў маёнтак, азнаёміліся з матэрыяламі пра мастака, што сабраныя ў /Іошскай бібліятэцы, і той част-
Віленскія афорты Дзяржаўны мастацкі музей Літоўскай Рэспуб/іікі
кай мемарыяльнай спадчыны, якая экспануецца ў музеі Гудагайскай сярэдняй шко/іы (загадчыца М.К. Васі/іёнак). У знак удзячнасці за ўжо зробленае і, хочацца спадзявацца, як зарука на будучыя п/іённыя кантакты, сп. Яцэк прэзентаваў шэсць рэпрадукцый з жывапісных твораў /Іьва Дабржынскага.
На пачатку лета 2007 года ў /Іошы прайшоў жывапісны п/іенэр, у якім удзе/іьніча/іі мастакі з памежных краінаў. Алесь Суша і Кастусь Качан з Мінска, Эдвард, А/ііна і У/іадзімір Мацюшонкі з Вілейкі, Сяржук Емельяновіч з в. Нягневічы пад Навагрудкам. 3 /Іітвы прыеха/іі віленскія мастакі Бірута Куткайтэ, Крысціна Ба/іаховіч і А/іег Аб/іажэй. За тыдзень пленэру яны зрабі/іі семдзесят маляўнічых прац, якія былі паказаны ў /Іошанскай бібліятэцы. Бе/іарусь, дзякаваць Богу, можа ганарыцца чатырнаццацігадовай традыцыяй п/іенэраў, прысвечаных Язэпу Драздовічу. Будс/іаўскімі п/іенэрамі, канцэптуа/іьнымі пленэрамі, якія /іадзіць ску/іьптар Генік /Іойка. Астатнія, кожны з якіх вымагае асобнай гаворкі, маюць характар спантанны і досыць выпадковы. У найбо/іьшай ступені гэта тычыцца «супрацаў на вольным паветры», арганізаваных аб/іаснымі вертыкалямі, на якіх гасцям настойліва рэкамендуюць, што ад/іюстроўваць пажадана, а што — не. Хто плаціць, той і музыкаў замаўляе...
Запачаткаваныя ў гонар яркага прадстаўніка віленскай мастацкай шко/іы ліцвіна /Іьва Дабржынскага п/іенэры маюць падставы і мажлівасці здзейсніцца ў сістэматычным міжнародным фармаце «Памеж-
жа».
ПРАБЛЕМА 3 КАЗОЙ
(КУЗЬМА ЧУРЫЛА 3 НОВАГА СНОВА)
Здаецца, што я бачу яго, чую ягоныя думкі...
Шараговы, не надта выразны нядаўні выпускнік Віленскага універсітэта Стэфана Баторыя, ма/іады жывапісец і графік Кузьма Чуры/іа нарадзіўся 29 лістапада 1908 года ў Крутым Беразе пад Сновам Мінскага павету, дзе і закончыў пачатковую шко/іу.
Зараз ён мае праб/іему. Вялікую праб/іему! Нявырашаным заста/іося адно пытанне: што рабіць з казой?
У садку, які ату/іяе невя/іічкі драў/іяны дамок на Ма/іой Пагулянцы ды і навока/і вісіць нейкая нежы-. вая цішыня першага мірнага года. Га/іасы птушынага хору надаюць ёй ка/ііва аптымізму і загадковасці. Цішыня Ві/іьні інтрыгуе, але і трошкі страшыць, бо хіба адзін Пан Бог ведае, што там наперадзе...
Кузьма Чурыла сядзіць на невялічкай варэльні пры цьмяным святле " дДГ газнічкі і якую ўжо гадзіну ламае
^^^^ЯБгалаву над сваёй праблемай. Ужо rs а>ДнееПасля пакутнай бяссоннай
ночы ён зусім не падобны на таго фатэватага, нават трошкі самаўпэўненага ма/іадога паніча ў модным на том час шака/іаднаВ * шэраватым гарнітуры і чырвонай
179
камізэ/іьцы, які так імпазантна красуецца з пэндз/іем у /іевай руцэ ў цэнтры па/іатна, напісанага яшчэ ў 30-я гады.
Гэтым партрэтам ён быў задаво/іены. Ама/іь... Яно і не дзіва, бо хто яго /іепей ведае, як ён сам? Відаць, таму і ёсць нешта канструктыўнае ў думцы: напісаць аўтапартрэт, што напісаць у/іасны аўтанекра/іог. He! Заўчасна. Варта пачакаць яшчэ трохі! (Аўтапартрэт Кузьмы Чуры/іы захоўваецца ў Ві/іьні ў Нацыяна/іьным мастацкім музеі). Зараз гэты не стары яшчэ, а/іе змораны, трошкі разгуб/іены ча/іавек, па вопратцы якога ды і па ўнутраным стане немаж/ііва вызначыць, ці то ён з ко/іішніх творчых інтэ/іігентаў, ці проста з майстравых месцічаў. Сям’я, за якую ён адказны. Зусім нешта кво/іы сыну/іька. Няма працы. Да таго ж невядома, што будзе заўтра. Студзіць душу суцэ/іьная няпэўнасць і няўту/іьнасць. Хоць за апошнія ко/іькі ваенных гадоў (а раней што?) ён, як і ўсе, прызвычаіўся да драматычных неспадзяванак жыцця. Мастак усміхаецца, калі згадвае іншы партрэт. Яшчэ ў 30-х гадах, падчас зак/іадання ка/іекцыі Ві/іенскага мастацкага музея, ім, ма/іадым дыпламаваным гадаванцам Факультэта выяў/іенчага мастацтва ўніверсітэта Стэфана Баторыя, за невя/іічкія ганарары прапанавалі ўвекапомніць мясцовае чынавенства. Партрэт бурмістра, натура/іьна, пісаў Міхась Сеўрук з Нясвіжа... Зямляк! Сапраўды, пісаць трэба не на замову... А/іе ж не заўсёды так атрымоўваецца. На жа/іь. Пісаць трэба тое, што імпануе, пісаць трэба тых, каго добра ведаеш... Тады можна і на замову...
Пэўна, што Міхась Сеўрук добра ведаў сваю мадэль. Якраз у гэтыя часы ў паспяховага, можна ска-
заць, нават «б/ііскучага» мастака Сеўрука буя/іі рамантычныя ўзаемадачыненні з дачкой бурмістра. Прыгожая маг/іа б атрымацца пара, каб не звя/іа заўчасна ягоная кветачка. Як Міхась, небарака, гэта то/іькі перажыў... Зразумела, партрэт атрымаўся варты і бурмістра, і та/іенту маладога творцы. Цікава, дзе ён і як? Куды знік з Ві/іьні? Увогу/іе, дарма Міхась прыхаваў на яго лёгкую крыўду за гэтую стажыроўку. Мо нават і не крыўду, а/іе нешта недагаворанае заста/іося... Прыкра... Аён што?
Міхась Сеўрук, дзякаваць Богу, не знік. Адразу пас/ія 17 верасня 1939 года ён ве/іьмі абач/ііва вярнуўся да радзімага вогнішча ў Нясвіж, дзе жы/іа маці. Вайну пераседзеў у майстэрні, якая месці/іася ў будынку ратушы. Вучыў ма/іяваць дзяцей. Падчас вайны выстаў/іяўся ў рэгіяна/іьных выставах у Нясвіжы, Баранавічах і г. д. Па-сапраўднаму актыўным на выставачнай ніве стаў па смерці «вя/іікага правадыра» напачатку1960-х.
He менш перспектыўны за ка/іегу, ён тады атрымаў заказ на партрэт другой асобы — віцэ-бурмістра Ві/іьні Вітольда Станіслававіча Чыжа. Безумоўна, ма/іады мастак са Снова меў пэўнае ўяў/іенне пра віцэбурмістра, які паходзіў з дробнай ш/іяхты, што абста/іява/іася ў фа/іьварку Антонішкі ў Астравецкім павеце. Першым універсітэтам д/ія яго ста/іа гімназія ў Варшаве.
Віто/іьд Чыж быў добра вядомы ў бе/іарускіх ко/іах як Альгерд Бу/іьба. Нарадзіўся ён яшчэ ў XIX стагоддзі, у 1884 годзе. Апрача грамадскай чыннасці, ён быў «літаратарам шырокага дыяпазону», які пачаў друкавацца яшчэ ў 1910 годзе. Крытык, аўтар шматлі-
кіх артыкулаў і рэцэнзіяў на тэмы літаратуры, музыкі, тэатра. Гэта ён перак/іаў на бе/іарускую мову папулярныя на пачатку XX стагоддзя апавяданні рускіх пісьменнікаў М. /Іяскова, Р. Данілеўскага, /1. Андрэева, I. Гарбунова-Пасадава. Падрыхтаваў і выдаў этнаграфічнае дас/іедаванне «Колькі слоў пра дзявочую апратку на Беларусі» (Вільня, 1911 год). Удзельнічаў у рэвалюцыйным руху на Ашмяншчыне, Смаргоншчыне, вёў агітацыю супраць царызму перад рэвалюцыйным бунтам 1905 года. Напрыканцы снежня 1905 года быў арыштаваны і аддадзены пад суд. Ачомаўся ад рэвалюцыйнага рамантызму досыць хутка. Улетку наступнага 1906 году ўцёк у Га/ііччыну. Тут скончыў /Іьвоўскі по/іітэхнічны інстытут, а ў 1910 годзе вярнуўся ў Вільню і з часам выйшаў аж да віцэгубернатара.
КНІГІ ОНЛАЙН
