Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Міка/іая Каперніка, дацэнтам (а з 1951 года прафесарам) якога ён з’яў/іяўся. Дарэчы, у фондах за/іы графікі Універсітэта Каперніка зберагаюцца творы Ва/іянціна Рамановіча, якія з’яў/іяюцца ў/іаснасцю навуча/іьнай установы: «Вострая Брама і Гара замкавая», 1935, ксі/іаграфія; «Касцё/і св. Пятра і Паў/іа», 1935, ксі/іаграфія; «Над Свіцяззю», 1938, медзярыт; «Вакно», 1943, медзярыт; «Геаметрыя. (Аўтапартрэт)», медзярыт. Тут ёсць узоры жывапісу Валянціна Сцяпанавіча — «Прадмесце Навагрудка», тэмпера, у/іаснасць Яна Кат/юўскага і «Срэбная рэчка», а/іей, у/іаснасць жонкі мастака. Апрача адбіткаў, у Торуні захоўваюцца асобныя графічныя матрыцы — ксі/іаграфічныя дошкі і медныя п/іасціны. У 1987 годзе ў Торуні ў бібліятэцы універсітэта адбы/іася вя/іікая рэтраспектыўная выстава, на якой прысутніча/іі і pa60™ Валянціна Рамановіча. А/іе сапраўднай і ве/іьмі значнай навукова-мастацкай падзеяй стаў супо/іьны
В. Раліановіч. Афорт. Уласнасць спадчыннікаў мастака з Ві/іьні
польска-літоўскі праект «Мастацкая адукацыя ў Ві/іьні і яе традыцыі». Каб падкрэсліць маштабнасць праекта, адзначым, што ката/юг-манаграфія храна/іагічна ахоп/іівае перыяд ад 1797 года і ўтрымлівае бо/іьш за 500 і/іюстрацыяў. Натура/іьна, што творы В. Рамановіча бы/іі на гэтай выставе і патрапілі ў ката/юг. Што тычыцца персана/іьнай выставы В. Раманоўскага, дзякуючы апантанасці навуковага супрацоўніка Карэ/ііцкага краязнаўчага музея Свят/іаны Кошур, напрыканцы 2001 года бы/іа зроб/іена спроба пазнаёміць зем/іякоў-бе/іарусаў (у Карэ/іічах) з творчасцю мастака праз э/іектронныя копіі. Ініцыятыва, вартая ўхва/іы. Але першая спроба — гэта яшчэ не паўнавартаснае вяртанне мастака. Гэта то/іькі першая спроба!
...Мастак уваж/ііва, і нават трохі здзіўлена разглядае то/іькі што зроб/іены а/юўкам (мо, у якім одуме?) накід. He. He эскіз, закончаны твор. Дзіўны, рукатворны краявід. На першым п/іане, у цэнтры кампазіцыі, месціцца сты/іізаваная выява гера/іьдычнага шчыта, які адкідвае невялікі, але ўяўны цень... Чыстае бе/іае поле шчыта — ненапісаная старонка яго лёсу. У /іевым ніжнім куце — абрыс ма/іенькай фігуркі мастака. Перад ім агромністы свет. У правым ніжнім куце — выява чоўна. Хто ведае, да якога берага яму наканавана скіравацца? Шмат хто са знаёмых дзівіцца — чаму ён акрамя мастацтва абраў яшчэ і медыцыну. Гэта ж відавочна! А/іьбом па мастацкай анатоміі — гэта адно. Зразумела, прыгажосць выратуе свет. А/іе ка/іі хва/ія ўжо б’е ў борт чоўна, у апошнюю хві/ііну зямнога быцця ка/ія ча/іавека не мастакі-пісьменнікі, а святары ды медыкі...
А/іе што гэта за змрочныя развагі? Яму 23. Толькі 23, ці ўжо 23? У /іюбым выпадку, шмат яшчэ можна зрабіць! Усё жыццё наперадзе...
Яго арыштуюць органы НКУС увосень 1944 года. Яму будзе зз гады.
У Ві/іьні жывуць дзеці старэйшай сястры (А/іены) Ва/іянціна Рамановіча. і А/іег Багдановіч, а таксама ўнучатая п/іяменніца мастака Ната/ія Аляксееўна Ясінскене. Старэйшаму п/іяменніку, бы/іому вык/іадчыку фізікі Вільнюскага тэхна/іагічнага ўніверсітэта А/іяксею А/іегавічу ўжо пад 70. У час арышту дзядзькі Ва/іянціна яму было 5 гадоў. Паве/і А/іегавіч — ма/юдшы п/іяменнік, таксама фізік — ч/іен-карэспандэнт, прафесар, загадчык /іабараторыі ў адным з інстытутаў Нацыяна/іьнай акадэміі навук /Іітвы. Зразуме/іа, што Паве/і А/іегавіч хутчэй не ўспамінае, a абачліва перадае сямейнае паданне: «Быў добры, чу/іы і спагад/іівы ча/іавек. У па/іітыку імкнуўся не лезці. Хутчэй за ўсё, ён выпадкова трапіў пад хапун і быў зняво/іены ў турме. Павод/іе сведчанняў сяброў па няшчасці, якім уда/іося выжыць і выйсці на во/ію, у той неча/іавечай сітуацыі ён быў шмат каму апірышчам. He то/іькі як ча/іавек, а/іе як прафесійны лекар. Невядома, ці памёр Ва/іянцін Рамановіч сваёй смерцю, ці быў закатаваны або расстра/іяны без суду і следства, проста па разнарадцы, дзе/ія масавасці... Родным нават не паведамі/іі ні пра смерць, ні пра месца апошняга прыстанку на зям/іі».
Неўзабаве прыйшоў адказ з Дэпартамента архіваў /Іітвы: «Паведам/іяем Вам, што ў Асобым архіве /Іітвы (Архіў НКУС-МДБ-КДБ пры Цэнтры Генацыду) с/іедчай справы ўраджэнца Бе/іарусі, мастака Ва/іян-
ціна Сцяпанавіча Рамановіча ў фондах архіва няма. Генера/іьны дырэктар — Відас Грыгарайціс».
Ужо ў прыватнай сустрэчы сп. Відас выказаў упэўненасць, што с/іедчую справу мастака трэба шукаць у сутарэннях архіваў беларускага КДБ, бо, хутчэй за ўсё, пасля арышту ён быў этапіраваны на Бе/іарусь.
Q^> tuct ’ ілл^/^u jbg e^tf i-
<»■■«'*'■ , ,^£rCf rtt/J АіЮ tijCA / Si r/.\ . e
Жнівеньскімі днямі 1996 года ў Нацыяна/іьным мастацкім музеі праходзі/іа выстава графічных і жывапісных твораў ма/іадзечанскіх мастакоў Ядвігі Раздзя/юўскай і Зміцера Крачкоўскага. He надта вя/іікая па памерах (54 творы), прыгожая, сціп/іа-высакародная і вельмі прафесійная. Карце/іа дазнацца — хто такі Зміцер Мікалаевіч Крачкоўскі?
—■ Што за мастак? Адку/іь?— запытаўся я тады ў загадчыцы аддзе/іа бе/іарускага мастацтва НММ.
— Там у бук/іеце ўсё, — бы/іо мне адказам.
Чытаю: «Мастак і нешараговы ча/іавек, які меў энцыкяапедычныя веды, ва/юдаў сямю мовамі. Яго стрымана-лірычныя, высакародныя і нека/іькі адчужаныя аркушы зместам і формай вык/іікаюць у памяці работы некаторых іншых мастакоў ві/іенскай адукацыі — Драздовіча, Сеўрука, а/іе відавочна з’яў/іяюцца своеасаб/іівай нотай у ме/юдыі бе/іарускага мастацтва 1930-1940 гадоў». I ўсё.
Пас/іугу робіць студэнцкі фонд Ві/іенскага архіва:
«Крачкоўскі Зміцер. Нарадзіўся ў 1910 годзе ў в. Чаркасы, Ашмянскага пав. Правас/іаўны. Ка/іі яму бы/іо чатыры гады, сям’я эвакуявалася ў Расію, адку/іь вярну/іася ў 1923 годзе».
He шмат. А/іе ў Маладзечне адшукаўся прыёмны сын Зміцера Міка/іаевіча — Станіс/іаў Станіс/іававіч Концаў. Дзякуючы дапамозе гэтага не надта гаваркога ад прыроды, працуючага ў свае 70 год пенсіянера, на чый характар і гумар нак/іа/іа адбітак прафесія пато/іагаанатама, узнаў/іяем жыццё ча/іавека і мастака Зміцера Крачкоўскага. Пад сакатанне бабіннага праектара «му/іьты-медыя» міну/іага стагоддзя змяіцца пашорганая, згубіўшая першародны ко/іер, са шмат/іікімі ск/іейкамі свемаўская стужка, што захава/іа вобраз Зміцера Крачкоўскага апошніх гадоў жыцця.
Вышэй за сярэдні рост, схуднелы, ссіве/іы, прыгорблены стары цяжка соўгаецца на стом/іеных, зба/іе/іых на артрыт нагах па пустых кутках свайго драў/іянага дамка на ўскрайку Ма/іадзечна. Зрэдзьчасу, прытом/іена прысеўшы на зэд/іік ля стала, перабірае старыя фотакарткі з сямейнага альбома і быццам умядаецца ў кадры толькі яму бачнага кіно сваёй памяці. Яго выцягнуты пергаментны твар са шчы/іьна сціснутымі абяскроў/іенымі вуснамі, падзіцячаму здзіў/іенымі, шэра-блакітнымі вачыма, якія з-за тоўстага шкла аку/іяраў здаюцца яшчэ бо/іьшымі, трошкі адтайвае.
Рука цягнецца да выцвіла жоўк/іага фота, з якога дапытліва і ў/іадарна глядзіць самавіты мужчына пад 6о. Даўгія, па тагачаснай модзе настаўбручаныя бакенбарды выдаюць у ім не дробнага птаха —
сапраўднага саноўніка. Значнасць бачная не то/іькі па мундзіры дзяржс/іужбоўца высокага рангу, а/іе і па зафіксаваных рэчах — карціне на сцяне кабінета, дарагому пісьмоваму набору, гадзінніку з бронзавымі фігуркамі, фа/ііянтах старадрукаў, папкамі і стосамі паперы. Гэта старшыня Ві/іенскай археаграфічнай камісіі, дзед мастака Ю/іьян Фаміч Крачкоўскі. 1900 год.
Паходзіў Ю/іьян Фаміч (25 07.1840) з Брэст-/Іітоўскага Па/іесся. Быў фа/іьк/іарыстам, этнографам, гісторыкам і педагогам. У 1861 годзе закончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію. Працаваў у Ма/іадзечанскай настаўніцкай семінарыі, быў інспектарам народных вучы/іішчаў Ві/іенскай навуча/іьнай акругі, дырэктарам Полацкай і Туркестанскай настаўніцкіх семінарыяў і Віленскага настаўніцкага інстытута. Здымак, на якім увекапомнены прыфранчоныя кавалеры ў інтэр’еры нейкага атэ/іье на Неўскім, таксама зроб/іены яшчэ да нараджэння Зміцера, у 1905 годзе. Учарашні студэнт Міка/іай, будучы бацька мастака, на той час ужо ма/іады медык, і яго брат Ігнат, ма/іады навуковец-усходнезнаўца. Х/іопцы трымаюцца падкрэслена годна. Яно і зразуме/іа: фатаграфаванне — не шараговая падзея. Захаванне памяці.
Крачкоўскі Ігнат Ю/іьянавіч (16.03.1883, Ві/іьня). Акадэмік AH СССР (1921), Польскай АН, правадзейны сябра Арабскай АН, ганаровы сябра Іранскай і інш. акадэмій. Скончыў Пецярбургскі ўніверсітэт (1905). У 1908-1910 быў у навуковых экспедыцыях у Сірыі і Егіпце. Прафесар Петраградскага ўніверсітэта (1918). Адным з першых пачаў сістэматычнае вывучанне новай і найноўшай арабскай /іітаратуры. Напісаў працы
«Арабская ку/іьтура ў Іспаніі» (1937), «Нарысы па гісторыі рускай арабістыкі» (1950), «Уводзіны ў эфіопскую фі/іалогію» (1955)Распрацоўваў п/іан выдання збору арабскіх крыніц па гісторыі народаў Усходняй Еўропы, Каўказа, Сярэдняй Азіі, вывучаў руска-арабскія літаратурныя сувязі. Даследаваў таксама і помнікі старажытнабе/іарускай мовы.
Ва ўспамінах аб кнігах і /іюдзях, выдадзеных АН СССР у 1948 годзе, Ігнат пакінуў графічна-выразны, славесны партрэт Браніслава Эпімах-Шыпі/іы. А вось ад брата — Язэпа, Юзіка па-хатняму, у яго нават і фотаздымка не заста/іося. Трохі старэйшы за яго, рашучы і самастойны Язэп рана адбіўся ад сям’і, паступіў ва ўніверсітэт падчас с/іужбы Зміцера ў войску. Ва ўніверсітэце Юзік хутка сышоўся са Звязам неза/іежным мо/іадзі сацыя/іістычнай, удзе/іьнічаў у пасяджэннях літаратараў у «Вежы Конрада» разам з Чэславам Мі/іашам, У/іадасам Дрэмам. Каза/іі, што ў паваеннай По/іьшчы займаўся сацыя/югіяй і фі/іасофіяй. Растаяў Язэп у смузе часу. Як і не бы/іо.
...Мільгаюць кадры, з якіх памяць чатырохгадовага дзіцяці ўтрым/іівае толькі асобныя, найбольш яркія эпізоды.
Бежанства.
Разгубленасць і роспач бацькі, выплаканыя вочы маці, енкі старэйшага брата... Рып/іівы воз, грукат цягніка. Сумск. Роўна. Во/іьск. У 1923 годзе сям’я вярнулася да роднага краю, у Крэва. Бацька без асаблівых намаганняў (меў на ўсе часы неабходную прафесію ўрача) знайшоў працу. Зміцер з братам здалі іспыты і бы/іі за/іічаныя ў Крэўскую рускую гімназію.
Местэчка Крэва, дзе ў тугім жмутку перапляталіся шляхі гісторыі народаў ВК/1, на час з’яў/іення там Крачкоўскіх бы/іо зусім звычаёвым і с/іаві/іася хіба што сваёй керамікай ды ганчарнымі кірмашамі. Але прыродны і архітэктурны ландшафт, «глыбіня гістарычнай рэтраспектывы», дух Крэва — ка/іыскі велікакняскай дзяржаўнасці, парэшткі паўзруйнаванага замка — усе гэта наталяла ста/іеючую асобу верай у жыццё. Хто ведае, мо тут і адчуў Зміцер сваё пакліканне стаць мастаком, настаўнікам малявання, каб навучаць людзей разумець жывапіс, выказваць свае думкі лініямі і фарбамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
