Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Напрыканцы дваццатых на змену Мікалаю Крачкоўскаму ў Крэва на пасаду доктара прыехаў медык Шыманскі. 3 лёгкім сэрцам сям’я рушыла да крывіцкай меккі — Вільні. Вядома, што ў 5 клас гімназіі (у 1928 годзе) Зміцер пайшоў ужо ў Вільні. Зміцеру добра даваліся мовы — французская, нямецкая, лаціна.
Пра славянскія дык і казаць няма чаго! Як інакш?
Быць запісанаму ў метрычных кнігах праваслаўным, жыць у Крэве — на беларускай зямлі, поруч з летувісамі, у польскай дзяржаве, і моваў гэтых не ведаць? Нават дзед яго — Юльян Фаміч з вёскі Азяты (пад Жабінкай), што рупіўся на афіцыйную імперскую ідэалогію — «Паўночна-Заходні край» — меў якіясь падсвядомыя сантыменты да гэтай зямлі, людзей, іхня-
га жыцця, а бацька — далікатны, пакладзісты, каб
дзеда не крыўдзіць, сына рускім і ахрысціў.
Капралам вярнуўся Зміцер у 1934 годзе з вой-
ска.'Давйй быў факультэт выяўленчагдллцстацтва Віленскага ўніверсітэта. Першыя тры курсы «з прычы-
наў матэрыяльных», як і многія’беларусы,
«.№ ,ТОУ«,„МШ „u ,
—~ --■«» ■ ‘ ■
быў воль-
ным с/іухачом. Сам карміўся — прыраб/іяў на сябе і вучобу. 14 сакавіка 1938 года падаў прашэнне пра перавод у звычайныя студэнты. Здабыў месца вык/іадчыка ма/іявання ў Ашмянах. Працаваў у шко/іцы паміж /Іідай і Ва/іожынам, акурат пад Юрацішкамі, у вёсцы Букаты. Шчас/іівы час, няг/іедзячы на прыход «вызва/ііце/іяў» з Усходу. Так імкнуўся да сапраўднай, самастойнай працы, што не стаў пісаць нават прашэнне на дазво/і выканаць дып/юмную працу. Паспеецца! На потым адклада/іі гэта многія. Асвойваўся хутка і натура/іьна. «Зліўся» з навако/і/іем, пасябраваў з месцічамі. 3 нагоды наведваўся ў Ві/іьню і б/ііжэйшы Ва/южын. Апрача побытавых ды шко/іьных клопатаў шмат вандраваў па вако/ііцах — Багданаў, Вішнева,/Іоск...
Паўсюдна Зміцер Крачкоўскі вандраваў з а/іьбомам д/ія зама/іёвак. Калекцыя яго твораў графікі — 7 ма/іюнкаў а/іоўкам і 2 акварэлі — захоўваецца ў фондасховішчы Нацыянальнага Мастацкага музея. Арыгіна/іьная графіка Крачкоўскага — не зыркая, стрымана-суладная, камерная па тэмах і па памерах. Надзвычайная лёгкасць і нязмушанасць немудраге/іістых выяваў дасягаецца чыстай, ве/іьмі пяшчотнай контурнай /іініяй. Мастак ама/іь не карыстаецца свят/юценевай мадэ/ііроўкай аб’ёму. Адухоў/іеная дабрынёй душы, сагрэтая цяп/іом рук і сэрца майстра, графіка развівае нейкую новую да/іікатнацнатлівую ме/іодыю замі/іавання жыццём як самакаштоўнасцю. Пяшчотны /іегкаважкі дотык а/юўка — і вось здзіў/іена-шчас/іівае, з дапыт/ііва расчыненымі вочкамі дзіцё, падобнае на анё/іа — Бобан Галінка з вёскі Букаты. Вось падлетак-гарэза ў картузе, бяс-
Зм. Крачкоўскі. 1940
крыўдны шкоднік, які што ёсць моцы безнадзейна пнецца быць дарос/іым і самавітым («Юнак у кепцы»). Вось фрагмент ся/іянскага падвор’я («Свіран»). Вось «Краявід з касцёлам» — імгненна-дакументальны абразок не парадна-ўрачыстай, а побытавай, яшчэ не
Злі. Крачкоўскі. 1940
забудаванай Ві/іьні. Вось «мэнддікі» («бабкі») адзінока выстраі/ііся цужком, як са/ідацікі ў жур/іівым восеньскім по/іі. Прасцей не прыдумаеш, а/іе ёсць настрой, які доўга не адпускае г/іедача.
Зміцер пісаў не то/іькі краявіды,а/іеіпартрэтныя зама/іёўкі вяскоўцаў ды этнаграфічна-побытавыя накіды. У раздзе/іе бе/іарускага мастацтва /Іітоўскага мастацкага музея за-
хоўваюцца алейныя творы Крачкоўскага. А/іе па бо/іьшасці яны разышліся па прыватных калекцыях, па знаёмых...
Раптам агрэсіўна-напружана завуркатаў праектар, замільгацелі, праскочылі колькі перакрэс/іеных кадраў. Месца «ск/іейкі» стужкі і жыцця...
...1947 год. Чыгуначны вакза/і Маладзечна. Здарожаны мужчына гадоў сарака з вялікай самаробнай фанернай валізай у руцэ збянтэжана разглядае разбураны вайной райцэнтр. У вачах здзіўленне і роспач, захапленне і няпэўнасць у самай б/ііжэйшай будучыні. Гэта Зміцер Крачэўскі пасля вяртання з «будоўляў сацыялізму», дзе быў «не по путёвке комсомола, a no решенню суда». Па вызваленні яму было забаронена жыць у сталіцы ды буйных гарадах. Абраў Маладзечна. (Пакуль мы не маем дакументальных звестак пра той драматычны перыяд яго жыцця. За што быў асуджаны? Гэта таямніца архіваў КДБ, да якіх доступу няма).
«Накрыла» Зміцера Крачкоўскага трэцяя хваля рэпрэсій, што пракаціліся па Заходняй Беларусі. Першая была ў 1939 годзе адразу пасля «вызвалення» Чырвонай арміяй, другая — у красавіку 1940 года, трэцяя — у ліпені 1940 года, чацвёртая, незавершаная — у чэрвені 1941 года.
Усяго з Заходняй Беларусі за гэты час было дэпартавана больш за 120 тысяч чалавек.
У Маладзечне Зміцер Крачкоўскі зняў пакойчык у маладой і гожай удавіцы з дзесяцігадовым сынам. He адразу, але ўжо ў 1947 годзе, уладкаваўся на працу — мастаком у кінатэатрах «Камсамолец» і «Радзіма». Само сабой атрымалася — упадабаў кватэрную
гаспадыню. Напачатку то/іькі грошы спраўна даваў на харчаванне, потым па гаспадарцы стаў дапамагаць, далей — бо/іей. Так і зжыліся...
Выпадкова ў нейкай «цэнтральнай» газеце натрапіў на інфармацыю, што Крачкоўскі Ігнат уганараваны Дзяржаўнай прэміяй СССР (1951). Трэба пабачыцца, бо не чужая ж кроў. Выправіўся ў /Іенінград, але ў жывых ужо не заспеў. Пагасцяваў ко/іькі дзён у горадзе на Няве, ды ўвесну 1951 года, апрануты ў чорнае па/ііто «з п/іяча акадэміка», Зміцер Мікалаевіч вярнуўся ў Ма/іадзечна. Вярнуўся, каб зноў шукаць кава/іак хлеба. Перспектывы настаўніцкай працы бы/іі перакрэс/іены (хоць спецыялістаў і бракавала) прысутнасцю на «будоў/іях сацыялізму». У Маладзечанскай друкарні «Пабеда» знайшлі пасаду рэтушора. А/іе, як і кожны мастак, ён прагнуў быць убачаным. Дзе і як, і галоўнае, каму паказаць свае творы? Неўзабаве надары/іася маж/іівасць супрацоўнцтва з /іітаратурна-мастацкім а/іьманахам «Нарач». Вокладка а/іьманаха ў яго выкананні атрыма/іася графічна выразнай. Да/іікатна-тонкі краявід з дзявочай постаццю на фоне возера дыха/іі свежасцю, жыццём. А/іе ілюстрацыі да твораў пісьменнікаўпачаткоўцаў рэгіёну да/іёка не заўсёды бы/іі ўда/іымі. У кампазіцыях праг/іяда/іася тая ж хаду/іьнасць і нацяг, што і ў прозе маладых «сацрэа/іістаў». Драматызм (а мо і трагізм) быў яшчэ і ў тым, што з манатонным рухам дзён міна/іа жыццё, мухла душа, губ/іяўся прафесіяналізм.
Затоенае, загнанае на працягу многіх гадоў у падсвядомасць жаданне выставіць свае творы здзейснілася знянацку і вельмі празаічна. У паваенным Мала-
дзечане, з яго сціп/іым на той час творчым рэсурсам, рухавіком мастацкага жыцця, яго душой бы/іа гадаванка Варшаўскай шко/іы, старэйшая мастачка (1902 г. н.), сябра Саюза мастакоў БССР і СССР Ядзвіга Раздзя/іоўская. Прафесійнае ўме/іьства і свае веды яна імкнулася перадаваць удзячным і зацікаўленым жыхарам горада ў мастацкай студыі Дома народнай творчасці. Яе намаганнямі і бы/іа арганізавана «Першая Выстава прафесійных мастакоў, грамадскіх вык/іадчыкаў студыі выяў/іенчага мастацтва ДНТ». Быў нават выдадзены тэкставы каталог выставы. Ма/іадзечанскія мастакі Раздзя/іоўская Я., Харашэвіч К., Кісе/іь С., Асановіч Э., Герасіменка П., Крачкоўскі Зм. — розных узростаў, жыццёвага досведу, узроўняў прафесійнай падрыхтаванасці і
Злі. Крачкоўскі
1940
майстэрства, ідуць, як адзначыў тагачасны дырэктар ДНТ В. Носаў, «по шмрокой, просторной дороге творчества, тесно связанной с жнзнью, с задачамм соцмалнстнческого н коммунмстческого стронтельства».
Крачкоўскаму, відаць, падабаліся ца/ікам закончаныя і разнастайныя краявіды Раздзя/іоўскай з шырынёй геаграфічнага дыяпазону, яе далікатна-пяшчотныя партрэцікі самых звычайны (не гераічных) /іюдзей, імпанава/іі яму і настраёвыя, сум/іенна-адухоў/іеныя эцюды Харашэвіча. А вось ску/іьптурныя працы даўняга прыяце/ія Паў/іа Герасіменкі (1924 г.н.), з якім працаваў яшчэ ў 50-я ў кінатэатры, бянтэжы/іі. He тым, што выкананыя не ў «матэрыя/іе». Гэта зразуме/іа. He зразуме/іа іншае — тэматычная абмежаванасць, ідэалагічная зашоранасць, адбор вобразаў са старонак перадавіцаў — «Дзед Та/іаш», «Калгаснік», «Га/іава чырвонаармейца», «Юрый Гагарын», «Мсціўца», «Партызан», «Партрэт перадавога токара саўгаса», «Да камунізму» і г.д. Хіба так можна? /Іюдзі будуць думаць, што то/іькі гэта і ёсць мастацтва, што гэтымі тэмамі, надуманым аптымізмам і казённым патрыятызмам усё і абмяжоўваецца. Працуючы з групамі дарослых у ДНТ, з тымі, хто пас/ія цяжкой працы прыходзіў спасцігаць свет мастацтва, меў прагу да навучання, педагог Крачкоўскі бачыў і разумеў — маніць ім, фармаваць падвоеныя стандарты ўспрымання — злачынства перад будучыняй. Г рэх нявечыць ча/іавечыя душы, бо як гукнецца, так і адгукнецца. Кожнае пакаленне спадзяецца і марыць, што будучыня за дзецьмі. Дзеці ж ве/іьмі чуйныя да ўся/іякай маны, крывадушша... Увогу/іе, выстава атрыма/іася пярэстая, а/іе ж першая. Вось каб тро-
шачкі раней, ка/іі агонь быў у вачах, ка/іі цвярдзейшая бы/іа рука, ка/іі не так моцна даймалі бо/іі ў нагах, вось каб раней.
...Старэнькі праектар заціх, адкруціўшы апошнія метры стужкі.
У 83-гадовым веку мастак Зміцер Крачкоўскі памёр і быў пахаваны на гарадскіх могілках Ма/іадзечана.
БЕЛАРУСЫ НА МАСТАЦКІМ ФАКУЛЬТЭЦЕ ВУСБ
Наўрад ці хто аспрэчыць, што культурная спадчына Заходняй Бе/іарусі — гэта неад’емная, а/іе ма/іа абжытая частка духоўнага скарбу ўсяго народа. Гэтая найістотнейшая аксіёма ў свят/іе ку/іьтурацэнтрычнага пог/іяду на дзяржаўную скіраванасць краіны, адпаведна якой мара/іьны, грамадска-па/іітычны ды і эканамічны стан супо/іьнасці хоць ца/ікам і не вызначаецца толькі культурай, а/іе падпарадкаваны ёй. Грамадства залежыць ад Ку/іьтуры не менш, чым ад Правоў Ча/іавека. Бо/іьшую актуа/іьнасць сцверджанне набывае, ка/іі гаворка ідзе пра саспяванне этнасу а/іьбо пра пакут/іівыя часы нараджэння і першыя асэнсаваныя крокі народа...
Ка/іі ёсць ка/ііва праўды ў гэтым, то становіцца зразуме/іым тое апантанае вынішчэнне ў першай пал. XX ст. генератара і носьбіта ку/іьтуры — маладой бе/іарускай інтэ/іігенцыі ўсіх узроўняў і прафесій без вык/іючэння, тыя невыпадковыя, беззваротныя страты, што панес/іа ку/іьтура, выяў/іенчае мастацтва Заходняй Беларусі падчас «неабвешчаных вайнаў» з таталітарнымі рэжымамі розных колераў. Бо/іем азываюцца прамыя і ўскосныя рэпрэсіі твораў і творцаў заходнебеларускага мастацтва. He /іягчэй ад разумення пазіцыі дзяржаўнага ігнаравання ку/іьтурнамастацкіх набыткаў у найноўшыя, аўтакратычныя
КНІГІ ОНЛАЙН
