Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
вязаў яе папружкай з жоўтай цэшкай, на якой ззяла абрэвіятура МУС, заправіў сінія шаравары ў наваксаваныя боты і пачаў угрызацца ў граніт навукі.
14 /ііпеня 1895 года Паве/і Южык атрымаў пасведчанне № 338 аб заканчэнні Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі. Працаваць выпа/іа ў народных вучылішчах вёсак Сітцы і Падброддзе. Настаўнічаць было цікава. Але вярэдзіла душу прага да мастацтва. Малады педагог, відаць, быў знаёмы з трохі старэйшым за яго багамазам і жывапісцам рэлігійнай тэмы Францам Багданавічам Сташынскім (Смаргонь, 1868-1942), які параіў яму паспытаць шчасце ў першай і адзінай на той час мастацкай установе краю — Віленскай школе малюнка I. П. Трутнева.
Шмат намаганняў прыкладаў мастак з былых прыгонных I. П. Трутнеў па вяртанні акаляючых Віль-
ню земляў у праваслаўе. Далучаў акадэмік сваіх га-
даванцаў да царкоўнага жывапісу і пісання абразоў яшчэ са студэнцкай лавы. Сам больш за 20 гадоў быў царкоўным старастам віленскай Прачысценскай царквы, для якой выканаў іканастас (за жыццё ака-
дэмік уласнаручна напісаў абразы для дваццаці іканастасаў!). Спрычыніўся да гэтай не чужой яму працы і Южык. Але не сталася пісанне абразоў для яго тады
сэнсам жыцця. Клікалі зямныя справы. Пытанне — настаўнічацьда агульную карысць народу, , сярод якогаЖыўгЦІ маляваць для цар-
'Т!<7 ■квы, для сябе — вырашылася неяксамосабой.
\1901 годзе"*■
saZZ 11 яіпеня 1908 года
5
^■/7 С7~ л. .
настаўнік Ві/іенскай прыхадской вучэльні Паве/і Тамашавіч Южык «павянчаўся ў Цатаў/іянскай Багародзіцка-Казанскай царкве Ковенскай губерні з дзявіцай К/іаўдзіяй Усцінаўнай Дзерывозка». Напярэдадні першай сусветнай вайны пача/іа ск/іадвацца і службовая кар’ера ў Дырэкцыі народных вучэ/іьняў. 3 вайной жа ўсё перайначы/іася. Залямантавалі святары пра наб/ііжэнне супастатаў. Беззваротна з’еха/іа ў Самару шко/іа Трутнева. Спешна рыхтаваліся да ад’езду ў г/іыб Расіі дзяржаўныя ўстановы. Эвакуацыя ператваралася ў тлум бежанства. Пакавалася Канцылярыя народных вучы/іішчаў. Южык падзяліў лёс бо/іьш чым мі/іьёна жыхароў краю.
«Эвакуяваўся ў горад Роўна, дзе настаўнічаў», — адзначана ў біяграфічнай занатоўцы. Апрача ўражанняў, мастацкі п/іён бежанскага перыяду — «альбом ма/іюнкаў Южыка: тыпы, жанравыя сцэнкі з украінскага народнага жыцця», — сведчыць А. /Ііс.
«Паступіў у мастацкую вучэльню Пензы». Гэтая інфармацыя адносіцца, відаць, да канца 1917 — пачатку 1918 года. Як і чаму Паве/і апынуўся там, таксама невядома. А/іе губернская Пенза мела добрую мастацкую вучэльню, заснаваную ў канцы XIX стагоддзя губернатарам Сільверставым па ўзоры вучэ/іьні Штыгліца. Тут вучы/ііся такія творчыя асобы, як кубафутурыст А. /Іентулаў, канструктывіст У. Татлін, акадэміст В. Во/ікаў і інш. У 1910 годзе яе ўзначаліў вучань Рэпіна, выпускнік Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў М. Ф. Пятроў (1872-1941). У1918 годзе вучэ/іьню рэарганізавалі ў Во/іьныя мастацкія майстэрні і нада/іі ім статус вышэйшай навуча/іьнай установы.
Папу/іярная ў пас/іярэва/іюцыйныя часы форма Во/іьных мастацкіх майстэрняў (ВММ) адпавяда/іа, як кажуць, «выклікам часу», рэва/іюцыйнаму імкненню зруйнаваць і пераўвасобіць /іітара/іьна ўсё. Га/іасаваннем абіра/іі вык/іадчыкаў і дысцып/ііны. Змагаліся за свабоду творчасці. Выбіра/іі жыццё і /іёсы... Наўрад ці Южык быў першым «аратарам» у тым мітынговым шматга/іоссі. 3 цікаўнасцю, але і з насцярогай назіраў ён гэты рэва/іюцыйны шал у мастацтве.
3 ацалелай спадчыны мастака работ вядома няшмат. Пашчасці/іа бачыць іх дзякуючы /іасцы супрацоўнікаў Смаргонскага краязнаўчага музея — галоўнага захавальніка фондаў Надзеі Маркаўны Емя/іьянавай і дырэктара музея Марыі /Іеанідаўны Майсені. Дзесятак камерных партрэтаў, кампазіцыя «Гувернантка з дзіцем», з два дзясяткі лірычных краявідаў 30-х гадоў рознай ступені захаванасці ды яшчэ колькі цудоўных, з мыбокім грунтоўным унутраным зместам, даскана/іа рэа/іістычных партрэтаў сваякоў канца зо-х гадоў у прыватнай калекцыі. Асабняком (сты/іёва і па часе выканання) стаіць партрэт старога ў аку/іярах і з доўгай сівой барадой. Ён у/іадкаваўся з разгорнутай кнігай на адкрытай тэрасцы на фоне буяючай зе/іяніны сада. Імаверна, што пагрудная профільная выява, якая не так даўно па стане сваёй захаванасці бы/іа на мяжы небыцця, — партрэт бацькі мастака, селяніна Тамаша Южыка. Нават гэты сціп/іы даробак дае ўяўленне пра мастака, дапамагае хоць контурна акрэсліць яго творчае аб/іічча, меркаваць пра творчы патэнцыя/і заходнебеларускага творцы.
Невя/іічкія абразы (дзіцячыя і жаночыя мадэлі), нато/іеныя сонцам, гучаць фарбамі спадзеву нады-
ходзячага дня. Асобныя з партрэтаў абуджаюць у памяці вобразы Рэнуара, Сярова. Паясныя, пагрудныя выявы зафіксаваны то на рэа/іістычным, прыродным, то на ўмоўным, пададзеным як «ка/іяровы шум», то на аднастайна роўным, нейтра/іьным фоне. Адметныя работы і па каларыстыцы, і па п/іастычных прыёмах. Ад дынамічнай экспрэсіі (дзяўчына ў чырвонай кофтачцы) праз даскана/іы рэалізм, што мяжуе з натура/іізмам (аго/іеная натура), да далікатнапяшчотных, іканапісных /іесіровак. Усе з бачаных партрэтаў — сты/іёва розныя па мастацкім мысленні. Ёсць і агу/іьнае, што яднае творы неза/іежна ад жанру. Яго душа — мастакоўская па/іітра. Аптымістычнасвет/іая, жыццядайная, пабудаваная на гарманічным спа/іучэнні лёгка-валошкавых, б/іакітных, смарагдавых, высакародных срэбна-шэрых і залаціста-вохрыстых фарбаў, су/іаддзі цёп/іых і ха/іодных тонаў. Па/іітра гэтая стварае спакойны і працямы, святочначысты настрой. Напісаны працы прыгожа, да/іікатна, не зважаючы ні на якія акалічнасці няпростых часоў.
У гады грамадзянскай вайны, што распача/іася з уста/іяваннем Савецкай у/іады, у будынку ВММ месціўся шпіта/іь. Шмат хто з пастаяльцаў яго пакутаваў на тыфус. У гэтым тоіцца псіха/іагічная адметнасць характару ці стану асобных мадэ/іяў, а/іе гэта не надае жывапісу Южыка песімізму і безнадзейнасці. Майстэрні працавалі ўвесь час. Працягваў свае штудыі і Паве/і Южык. Застаючыся прыхі/іьнікам рэа/іістычнага, адухоўленага мастацтва, ён не хлусіў сабе. Маркоці/іася сэрца па Радзіме.
ю красавіка 1918 года Паве/і Южык атрымаў пасведчанне, з якога вынікала, што ён знаходзіц-
,чЮШЕ
й 8 В й 3
t, л " ■■''^л■
—~
Q6ud^nSAbCWieO.
/г?^^7Ч^^Дпачь]^кў паізверасня 1918 года і мае права . свабоднага праезду ў два бакі, права на атрыманне іяьготныхквіткоў як на цягніках, так і на параходах. Аднак у красавіку ён не паехаў. 3 чэрвеня 1918 года на гэтым жа пасведчанні кіраўнік майстэрні зрабіў дадатак наступнага зместу: Южык вязе з сабой
эцюднік (скрынку) з фарбамі і пэндз/іямі, карціны,
неабходны рыштунак д/ія ма/іявання. I тады ён выо правіўся ў дарогу. Чаму? Правандраваць паўтары
тысячы кіяаметраў праз імперыю, ахоп/іеную /ііха-
манкай рэваяюцыі, бандытызму, грамадзянскай вайны і акупацыяй, пад няпэўныя ў/іады ў бе/іарускім краі, каб праз кояькі месяцаў прарабіць гэты ж ш/іях
у адваротным накірунку, да Пензы?
30 кастрычніка 1918 года Южык у/іадкаваўся на працу ў Пензенскі Губсавет. He будучы па/іітычна заангажаваным, адукаваны, ма/іады і поўны энергіі, ён прагне быць карысны /іюдзям. Пачатак «ваеннага камунізму», чырвоны тэрор, незабяспечаныя харчовыя карткі не надта абнадзейва/іі. А/іе квояіўся ўдушы спадзеў... Раптам і сапраўды гэта новая гармонія? He тое, каб спакусіўся, аяе зацікавіўся. Працаваў як мае быць, аддана, сум/іенна, і мясцовыя ў/іады ацані/іі. Прапанаваяі новае месца. Бо/іьш адказнае і «сытае», што таксама бы/ю істотным.
15 кастрычніка 1919 года Паве/і Южык атрымаў пасведчанне супрацоўніка НКВД № 837. Мусіць жа нехта кантра/іяваць мясцовыя ў/іады, ахоўваць рэва/іюцыйны парадак ад уся/іякай пошасці. (Арганізацыя яшчэ не меяа надзвычайных паўнамоцтваў, як ВЧК). Наўрад ці хто быў тады здо/іьны сасніць ча/іавечы кошт будучай кадектывізацыі, будоў/іяў
сацыялізму, папраўча-працоўных лагераў, брацкіх магіл і бязвесных лёсаў. Южык лічыў абавязкам служыць і выгодаў аніякіх не меў і не шукаў. Нядоўга фанабэрыўся Паве/і Тамашавіч у галіфэ і скураной куртцы з рэвалюцыйным маўзерам. He спакусіўся кар’ерай у «органах». Рознае можна меркаваць. I што характарам не сышоўся з тамтэйшымі рускімі калегамі ў разуменні такіх паняццяў, як «закон», «рэвалюцыйная неабходнасць», «спагада». А, можа, папросту на ўласныя вочы ўбачыў джына рэвалюцыі, выпушчанага з бутэлькі, і тады расчараваўся ў чарговай сацыяльнай утопіі? Хто ведае... Вядома іншае — ён трызніў Радзімай. Спраўна адзначаў пасведчанне на рээвакуацыю ў мясцовым бежанскім камітэце. Дамоў!
Мо па ўсталяванні польска-савецкай мяжы, а мо і раней, бо Радзіма не вызначаецца абліччам пануючага рэжыму. Яна проста Радзіма. Заўжды. Было яму ўжо пад пяцьдзесят, трэба было асталёўвацца, мець грунт пад нагамі, не сядзець жа на шыі ў пляменніка. 3 Вётхава рушыў Южык да Вільні. Спрабаваў наладзіць кантакты з Рускім домам. Але ў польскай Вільні, відаць, рускія — і карэнныя, і нядаўнія ўцекачы з бальшавіцкай Расіі — пачуваліся псіхалагічна не надта камфортна, а таму паводзілі сябе часам не дужа добразычліва. Мо, таму ці яшчэ з якой прычыны, у Паўла Южыка з імі і не заладзілася.
Неспадзяванкай сталася запрашэнне ў кастрычніку 1923 года на выкладанне малявання ў Віленскай беларускай гімназіі. Гэтая «кузня беларускага духу» ад часоў свайго заснавання славілася дабратворнай атмасферай, самавітым педкалектывам, здольным упрыгожыць любую навучальную ўстанову.
He варта шмат казаць, як часам міжво/іьна, у прыватных гаворках і дзелавым кантактаванні, на спеўных вечарынах, праз іншыя гімназічныя імпрэзы дабіраў Паве/і Южык сваю бе/іарушчыну. Як насычаўся новымі ведамі і разуменнем з быццам бы звычайных кніжак-падручнікаў, зборнікаў вершаў, календароў-гадавікоў, разнастайных перыёдыкаў, на якія так багаты быў заходнебеларускі друк. Моц нае ўражанне на яго зрабі/іа «Геаграфія Бе/іарусі» Аркадзя Смо/ііча, які і сам не так даўно працаваў у ВБГ. Праз гэтую кнігу-падручнік, вартую не аднаго фаліянта, Южык дазнаўся і пачаў усведам/іяць псіха/іогію народа і асаб/іівасць беларускага светаўспрымання, увачавідкі ўбачыў, як краявід уп/іывае на станаўленне асобы. Здава/іася, зразумеў сябе, у/іасны характар і бе/іарускі свет увогу/іе. Ён нібы фізічна адчуў глебу пад нагамі. За гады працы ў ВБГ спаква/ія ўгрунтаваў падмурак для ў/іаснай душы. У свае ама/іь 50 гадоў пачаў Паве/і Тамашавіч засвойваць /іітаратурную беларускую мову і, відаць, трошкі яшчэ саромеючыся, намагаўся выкарыстоўваць яе ў побыце. «...Нават паспрабаваў напісаць паэмку па-бе/іаруску аб лёсе дзяцей вёскі ў горадзе» (A. /Ііс). У Беларускай віленскай гімназіі ён, пэўна, канчаткова ўсвядоміў, што ён не рускі, але яшчэ і не беларус. (У дакументах Польскага міністэрства асветы трыва/іа быў зазначаны «Беларусін»).
КНІГІ ОНЛАЙН
