Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
Яшчэ ў сярэдзіне 20-х у купкі студэнтаў КАМ, відаць, падахвочанай расповедамі і ўражаннямі пана прафесара, узнікла задума супольна выехаць у Парыж для вывучэння сусветнага мастацта і засваення яго еўрапейскіх здабыткаў. У 1923 г. бы/іа ўтворана адмысловая суполка прыхі/іьнікаў гэтай ідэі, Камітэт Парыжскі (КП). КП з імпэтам узяўся за пошук сродкаў на рэалізацыю задумы. Пазней, у 1924 г., у Парыжы яны здабывалі падтрымку на/іаджваннем тэатра/іізаваных і мастацкіх імпрэзаў, выкананнем замоваў, правядзеннем латэрэяў, удзелам у конкурсах. Афіцыйная выстава суполкі «КП», так званых «капістаў», а пазней каларыстаў, у ск/іад якіх уваходзі/іі П. Патвароўскі, А. Нахт-Самборскі, 3. Валішэўскі і інш., адбы/іася ў 1930 г. у парыжскай галерэі Zak. Другая — вясной 1931 г. у галерэі Moos у Жэневе, а ў 1931 г. —у Варшаве.
Слушна заўважае сп. Чыгрын, што «шко/іа Панкевіча» — гэта не інстуцыялізавана-зацугляная ўстанова, а тое творчае кола, якое рэпрэзентава/іа адметныя рысы, уласцівыя творчасці прафесара, тое кола, з якім шчыльна кантактаваў бе/іарускі мастак («тусаваўся»). Гэта мог быць асяродак не абавязкова варшаўскі, але і кракаўскі. Дарэчы, не скажам што багата, але бы/ю няма/іа бе/іарусаў і ў Кракаве. Паводле вызначэння дас/іедчыка д-ра Сядуры (Ул. Глыбіннага «Вытокі беларускага мастацтва») перад вайной менавіта ў Кракаве працаваў адзін з лепшых беларускіх мастакоў Алесь Трайковіч...
Таму ўсё магло выглядаць наступным чынам.
Каб атрымаць польскі пашпарт (паўнавартаснае грамадзянства), дзесьці у сярэдзіне 30-х гадоў ён быў
змушаны адбыць тэрміновую вайсковую павіннасць, пас/ія чаго застаўся ў Ма/іапо/іьшчы. Здзяйсненне юнацкай мары стаць мастаком вымага/іа грунтоўнага прафесійнага навучання,ахвярнага жыцця ўвогу/іе.
Якраз у 1931-1934 гг. большасць «капістаў першага пак/іікання» вяртаецца дадому, у асноўным, у Кракаў (увогу/іе ж «вяртанне» як г/іаба/іьны працэс доўжы/іася да 37-38 гг.). Сярод «вяртанцаў» таксама бы/іі ка/іі не беларусы, то выхадцы з гэтых зем/іяў. Да прык/іаду, суродзіч мінскага губернатара, узнагароджаны ордэнам за ўдзе/і у польска-бальшавіцкай вайне, будучы ротмістар по/іьскага войска і будучы вязень Старабе/іьскага лагера, мастак і літаратар Юрый Чапскі (1896-1969). А/іе бясспрэчным завадатарам супо/ікі быў Ян Цыбіс (1897-1972).
Сын ста/іяра і хатняй гаспадыні са шматдзетнай сям’і да паступ/іення ў Кракаўскую Акадэмію Мастацтваў, чаму ве/іьмі працівіўся бацька, шмат чаго паспеў: добра засвоіць лацінскую мову ў Вроб/іінскага пробашча, павандраваць па Еўропе ў якасці партнёра аднаго з нашчадкаў Чартарыйскіх (з-пад Каліша), закончыць Начэнслаўскую гімназію, а га/іоўнае — на ўсё жыццё ўсвядоміць, здавалася б, досыць «бана/іьнае» сцверджанне настаўніка ма/іявання — Ханса Б/юха, што «цвет у жывапісе ск/іадаецца са спалучэння розных, не шэрых колераў» і «гучыць» за/іежна ад суседства. Ужо ў AM пры змене аўстрыйскага грамадзянства на польскае ён змяніў і пісьмовы варыянт прозвішча на бо/іьш по/іьскае, але па по/іьску размаў/іяў слаба і, беручы ўдзе/і у дыскусіях, змушаны быў гаварыць па-нямецку. Менавіта ў Кракаве Цыбіс з усёй у/іасцівай яму энергіяй
узяўся за арганізацыю мастацкага жыцця. А/іе адна справа аб’яднаць ко/іькі ма/іадых мастакоў-адзінадумцаў і, згадзіцеся, зусім іншая — сфармаваць усгой/іівае кола медачоў-прыхільнікаў: «спажыўцоў», мецэнатаў — пакупнікоў, бо мастацтва капістаў бы/ю арыентавана на вузкі зрэз «інтэ/іектуа/іаў»... Д/ія шырокай пуб/іікі ідэа/іам народнага (нацыяна/іьнага) мастацтва заставаўся Войцех Косак. Для спрыяння перамене сітуацыі ў 1932 г. быў запачаткаваны адмысловы часопіс „Glos Plastykow», які рэдагаваў Ян Цыбіс. (Меў карэспандэнтаў у /Іодзі, Познані, Быдгашчы, Торуню, Сопаце, Варшаве і інш.)
Антон Карніцкі, застаўшыся ў Кракаве (тапаграфічна з гэтым горадам знітавана прафесійнае вызначэнне «шко/іа Панкевіча»), або перабраўшыся туды, напачатку насцярожана ўг/іядаўся ў размаіта-багемнае жыццё акадэмічнай і каля акадэмічнай мо/іадзі, падзе/іенай на шматлікія творчыя суполкі, паку/іь сам не ўцягнуўся ў звабны ўрбаністычна-артыстычны рытм ко/іішняй ста/ііцы. (Бадай, га/іоўнае, пацверджанне, што Карніцкі не быў «вольным с/іухачом ВАМ» — адсутнасць яго прозвішча ў «Рукапісных матэрыя/іах Архіва асабовых справаў студэнтаў» гэтай ўстановы).
А/іе грымнуў 1939 год, які перайначыў мі/іьёны ча/іавеччых лёсаў па ўсім свеце...
...цяжка хворы на сухоты Антон (павод/іе легенды захварэў у дарозе дадому) па вяртанні з Кракава непазбежна акунуўся ў савецкую рэчаіснасць. За першымі Саветамі мастаку прыйш/юся шмат што пабачыць і паспытаць, зрабіць у/іасныя высновы. Каб выплысці, трэба бы/ю прык/іасці фізічных і мара/іьных
намаганняў не меней, a то і болей, чым у той самай «клятай панскай По/іьшчы».
Згаданы ўжо д-р Сядура /іічыў, што «зарукай будучага росквіту й адраджэння беларускага мастацтва — (стане г/іыбокі нацыяна/іьна-дэмакратычны характар і змест ...у працах слонімскага мастака нябожчыка Антона Карніцкага, наваградскага мастака Аляксандра Рамашкевіча (еучня бер/іінскай шко/іы — С. Г.) у вобразах Сеўрука з Нясвіжа, у пейзажах і кампазіцыях выдатнага беларускага мастака з Рыгі — Пётры Мірановіча й мастацкай славы Заходняй Беларусі — няўтомнага дзеяча малярства Пётры Сяргіевіча з Вільні». Зразуме/іа, што цытата чагось вартая не з-за ко/іькаснага пераліку прозвішчаў мастакоў, трапнай нацыянал-фармулёўкі вядучай тэмы, але лерадусім з-за досыць поўнага вызначэння сты/іёва-творчых прыярытэтаў, напрамкаў, што рэпрэзентуе кожны з аўтараў. У гэтым сэнсе імя дваццацідзевяцігадовага Антона Карніцкага, які толькітолькі намацаў свой індывідуальны стыль поруч з зіхоткімі імёнамі бе/іарускіх «патрыярхаў» жывапісу, мяркуем, названа сімвалічна. 3 своеасаб/іівым канцэптуальным «прыжмурам», як кажуць, д/ія большай «пукатасці выявы».
Насамрэч апакаліптычныя 40-я XX ст. бы/іі для мастака часамі найбольшага творчага плёну. У ваенныя часіны, калі ў С/юніме, як ніколі да гэтага, завірэ/іа нацыянальнае мастацкае жыццё, апрача ўдзелу ў супольных мастацкіх імпрэзах ён зладзіў некалькі персанальных паказаў. Шточасны і нязбыўны прысмак крыві, водбліск вогнішчаў, смерці і голад, здавалася, ніяк не астудзілі цікаўнасць да маста-
цтва. Надзіва /іадна разыходзі/ііся партрэты і нават эскізныя накіды мастака.
«Душа с/юнімскай мо/іадзі» — невы/іечна хворы мастак, які ўжо паспеў зазірнуць у іншасвет, аптымізму не губ/іяў. Ве/іьмі цвяроза і не псіхозна ўсведам/іяў ён марнасць існага і канчатковасць зямнога шляху... 1 мо таму, згадваў пазней паэт Сяргей Хмара: «...у С/іоніме стра/іяюць..., а яму (А. Карніцкаму — С.Г.) хоць бы хны: бярэ сту/іьчык, ідзе на ся/іянскі кірмаш, сядае і ма/іюе. Немцы яго неяк арыштава/іі і хацелі паслаць у /іагер як «остарбайтара». А/іе Камітэт Самапомачы звярнуўся да с/іонімскага гэбітскамісра ў ягоную абарону і папрасіў, каб яго ніхто не чапаў і даў дазво/і на маляванне. Камісар аказаўся аматарам мастацтва і даў дазво/і. А/іе сказаў Карніцкаму, каб ён прыносіў у камісарыят свае творы д/ія праг/іяду. Той прыносіў, і камісар — немец /іепшыя за танныя грошы ў яго куп/іяў, а астатнія дазва/іяў прадаваць ці дарыць іншым /іюдзям. Даваў яму немец і прадуктовыя карткі. («Рабінавы хме/іь». Укл. С. Чыгрын Мн. 2009 г.)
Антон, згадва/іі сучаснікі, нічога не баяўся. Бо/іьш за тое, наўрад ці ён задумваўся над тым, што сваімі выхадамі ў горад на натуру ён разняво/іьвае свядомасць сланімчанаў, «выхоўвае» іх, прызвычайвае простых месцічаў да думкі (разумення), што мастак — не якісь гу/іьтай-абібока (паразіт), а самы натура/іьны працоўны ча/іавек. У «не надта» прыдатныя д/ія мастацтва часы традыцыйна рэа/іістычны жывапіс Карніцкага, што меў «г/іыбокі нацыяна/іьна-дэмакратычны характар і змест», пабо/іьшасці, абапіраўся на зям/ііста-шэрую «прад-
метную» гаму і сацыя/іьна ба/іючыя кропкі жыцця, так /іюбыя познім рускім перасоўнікам (зрэшты, недалёка ад якіх адыходзі/іа каляровае мыс/іенне пас/іядоўнікаў по/іьскага Косака), раптам выбухвае дзівосным б/іакітам бяздоннага неба, дыхае і трымціць нягучна-упартым спевам барвова-за/іацістага верасня.
У сярэдзіне 90-х даводзйася чуць у Ві/іьні ад старога бе/іарускага ку/іьтурніка і грамадскага актывіста св. п. Аляксея Анішчыка (Андрэя Чэмера), што немцы вывез/іі ў Германію 400 твораў мастака... Бо/іьш сціп/іую /іічбу — «180 карцін» — называе біёграф мастака Сяргей Чыгрын і, абапіраючыся на слонімскага настаўніка У/іадзіміра Шундрыка, прыводзіць наступны характарыстычны «ўспамін»: «... гебітскамісар горада Эрэн пак/іікаў да сябе Антона Карніцкага, загадаў ма/іяваць д/ія яго карціны на тэмы краявідаў С/іоніма і С/юнімшчыны і творы прыносіць да яго. Антон быў змушаны ма/іяваць і прыносіць Эрэну свае карціны, бо ка/іі б ён гэтага не рабіў, яго б сас/іалі ў Нямеччыну ці ў канц/іагер. Гебітскамісару падаба/ііся працы Карніцкага, нават тыя з іх, што рабіліся экспромтам. Ён не /іічыў патрэбным скрываць сваіх намераў ад мастака, прад’явіўшы яму аднойчы сваё патрабаванне «Не трэба пад карцінамі вашага прозвішча, пан Карніцкі».
Шмат/іікія аптымістычная прыпавесці гэткага кшта/іту падштурхну/іі с/юнімскага журна/ііста да апантанага пошуку. Перабо/іьшанае ўяў/іенне пра надзвычайную каштоўнасць кожнай рыскі мастака ў выніку змусйі краязнаўцу не бо/іей чым скрушна, «панароднаму»пажартаваць — «хто ж вам зараз праўду
скажа!». Мажліва дапусціць, што зараз нам вядомыя не самыя лепшыя творы мастака, бо « трэба было карміцца». Таму: «Стары» п. ал. 1943 г., «Муляр» п. ал., 1943 г., «Рамонкі» п. ал, 1943 г., «Бэз» п. ал., 1943 г., «Дзяўчына з ягадамі» п.л., 1943 г., «Кудзельніца» пап. акв.,1943 г., «Рынак у Слоніме» па/і. ал., 1943 г. «Хата ў Рышчыцах» кард., ал., б/г., «Стары дом у С/іоніме» кард., ал. б/г., «Хлеў і гумно ў Рышчыцах» кард. ал., 1943 г. «Аўтапартрэт» пап. акв., 1943 г. «Аўтапартрэт мастака ў 1943». Гэта творы, што былі набытыя Слонімскім краязнаўчым музеем улетку 1943 г., і належалі пэнзлю мастка, але і (а мо ў першаю чаргу) адпавядалі тэматычным прыярытэтам і эстэтычным густам тагачаснага кіраўніцтва музея. Вядома яшчэ некалькі прац, выяўленых Сяргеем Чыгрынам. Пакідаюць надзею паўлегендарныя звесткі наконт таго, што дзесь у прыватнай калекцыі невялікага раённага гарадка захоўваецца ладны збор якасных твораў мастака. Нібыта і ўсё...
КНІГІ ОНЛАЙН
