Крэскі да партрэтаў мастакоў з Заходняй Беларусі
Сяргей Гваздзёў
Выдавец: Галіяфы
Памер: 338с.
Мінск 2013
і Барбара Вержба/ювіч. Акампаньяваў ім на піяніна сам кампазітар».
Святы, якія /іадзіліся ў Рэгенсбургу пры ўдзе/іе мастака Зміцера Чайкоўскага, праз шмат гадоў згадва/іа і Ната/іь/ія Арсеньева ў газеце «Бе/іарус» (0708.1992 г.).
Дазво/іім нека/іькі суб’ектыўна апасродкаваных ўражанняў.
Партрэт Купалы не быў для Зміцера Чайкоўскага чымсь выпадковым, або кан’юнктурна зроб/іеным з «нагоды» ці «да даты». Пацвярджаў гэта і сын Анато/іь. Няма выпадковасці і ў тым, што работа, цягам бо/іьш чым па/іовы стагоддзя, як самае каштоўнае захоўва/іася ў сям’і мастака. (Можна параўнаць, як у сям’і Яна Хруцкага сярод выяваў самых б/іізкіх зберагаўся партрэт Адама Міцкевіча).
Сцяжыны Янкі Купа/іы і мастака наўрад ці ка/іі перакрыжоўва/ііся. Уда/юся высвет/ііць, што за аснову выявы мастак узяў фотакартку 1939 г., зроб/іеную пас/ія атрымання песняром ордэна /Іеніна. Адрозна ад зарэтушаванага «дакумента» вобраз, створаны Зміцерам Чайкоўскім, ча/іавечны і праўдзівы, псіха/іагічна-трапны. Унутраны стан зямнога, з бо/іем у вачах, зморанага і спакутаванага, а/іе не скоранага паэта, відаць, быў ве/іьмі сугучны, зразуме/іы і блізкі сынам і дачкам Бе/іарусі, выкінутым /іёсам на выгнанне.
Пазнейшы варыянт партрэта Купа/іы 1946 г. па сваім псіха/іагічным насычэнні, падобна, не меў сабе роўных ў падсавецкім мастацтве аж да 90-х гадоў XX ст. He раз выстаўляўся ён і друкаваўся ў Еўропе і 3/іучаных Штатах. Упершыню геаграфічна шыро-
кі распаўсюд атрымаў ён дзякуючы газеце «Бацькаўшчына», якая 29 чэрвеня 1952 г. у падвоеным № 25-26 пазнаёмі/іа з ім свайго чытача. Газета не аднойчы друкава/іа творы мастака. Лрык/іадам № 74 змясціў рэпрадукцыю а/іегарычнай кампазіцыі Чайкоўскага «Ваўкі», побач з вершамі героя Монта-Касіна Пятра Сыча.
Са з’яўленнем праграмаў па працаўладкаванні бежанцаў у розныя краіны і на кантыненты раз/іята/ііся ў 1947-49 гг. жыхары /іагероў ДП. У тыя часы сп. Зміцер, ужо не ма/іадзён, пабраўся ш/іюбам і атабарыўся ў б/ііжэйшым да /іагера гарадку-спадарожніку Мюнхена Кам. Неўзабаве сям’я пабо/іьшала, нарадзіўся сын Анато/іь. А/іе, відаць, не толькі з-за сям’і застаўся Зміцер Чайкоўскі ў Нямеччыне.
Ста/іася так, што менавіта ў Мюнхене акаму/іяваліся значныя нацыяна/іьна-патрыятычныя сі/іы высокага навуковага і мастацкага ўзроўню. Як заўважае бе/іарусістка з По/іьшчы Ніна Баршчэўская, Мюнхен у 50-я гады стаў «цэнтрам прысутнасці беларускай інтэлектуальнай э/ііты на Захадзе».
У кастрычніку 1947 г. Станіс/іавам Станкевічам і Антонам Адамовічам быў заснаваны бе/іарускі тыднёвік па/іітыкі, культуры і грамадскага жыцця «Бацькаўшчына» (31.10.1947-12.1966), які меў свае прадстаўніцтвы і распаўсюджваўся ў ЗША, Канадзе, Вя/іікабрытаніі, Францыі, Аўстра/ііі, Аргенціне, Бе/іьгіі, Новай Зе/іандыі і Венесуэ/іе. Ад 20 траўня 1954 г. запрацавала беларуская рэдакцыя радыё «Вызваленне» (цяпер «Свабода»). Зміцер Чайкоўскі не выпадаў з кантэксту бе/іарускага жыцця, ад самага пачатку працаваў у «Бацькаўшчыне». У першай па/юве 1952 г.
ён як «працаўнік бе/іарускае навукі і ку/іьтуры з працамі й зас/іугамі ў сваёй га/ііне» запоўніў анкету на сяброўства, дас/іаную з новай утворанай інстытуцыі — Бе/іарускага Інстытута Навукі і Мастацтваў (Whiteruthenian Institute of Arts and Sciences). He адзін год Зміцер Чайкоўскі, узгадаваны і выхаваны ў нацыяна/іьным духу, нёс во/іьнае с/юва на хва/іях на Радыё «Вызва/іенне» («Свабода»).
Калі ж душу перапаўняла ка/іяровая музыка вобразаў, знаходзі/ііся сі/іы і час на творчасць. Нараджа/ііся кампазіцыі і партрэты сучаснікаў з бе/іарускага асяродка, з’яў/ія/ііся ўсё новыя творы сакральнага жывапісу, да якога Зміцера Чайкоўскага гарнула з юнацтва. (I ў нашыя дні к/іецкія вернікі праз абраз, напісаны Зміцерам Чайкоўскім, звяртаюцца да вялікапакутніка і цаліце/ія Св. Панце/іяймона з малітвамі за сваіх б/іізкіх, за крыянне /іюдзей Бе/іарусі).
Першай, відаць, працай на чужыне для Чайкоўскага бы/іі абразы, пісаныя ў 1946 г. д/ія царквы «Св. Еўфрасінні По/іацкай» ў Рэгенсбургу, па замаў/іенні яе настаяце/ія а. Міка/іая /Іапіцкага. На жа/іь, царква гэтая бы/іа разабраная ў другой па/юве 50-х гадоў. Але сакральны даробак мастака дапамагае мацаваць дух вернікаў у бе/іарускіх цэрквах Амерыкі.
Барыс Сачанка ў кнізе «Бе/іаруская эміграцыя» (Менск, Голас Радзімы, 1991) пісаў, што «ў 19371939 гг(Чайкоўскі — С Г.) вучыўся ў Кракаўскай акадэміі мастацтваў і быў вядомы як партрэтыст, ма/іяваў абразы і пэйзажы. Яго жанравыя па/іотны... выстаў/ія/ііся на розных выстаўках у Эўропе і Амэрыцы». Можна меркаваць: гэтую інфармацыю пісьменнік меў ад Раісы Жук-Грышкевіч, якая таксама
Партрэт сп. Цупрык
Зм. Чайкоўскі
сцвярджала, што ў міжваеннае двудзесяцігоддзе ён студыяваў у Кракаўскай AM. Хоць гэта не пацверджана дакументальна, а/іе не/іьга вык/іючыць тое, што ён мог браць урокі ма/іюнку і жывапісу ў прыватных прафесараў. Доктар Янка Запруднік, аўтар і выдавец ката/іога пра мастакоў бе/іарускай дыяспары, запэўнівае, што
Зміцер Чайкоўскі — самавук. Пацвярджаючы гэта, ён апелюе да выказвання мастака наконт таго, што
іканапісам ён авалодваў самастойна, вывучаючы літаратуру і працы вя/іікіх папярэднікаў. Не/іьга не
даць гэтаму веры.
Нявывучанасць творчасці мастака (не то/іькі з-за яе цяжкадасяжнасці), высокапрафесійны ўзровень яго свецкіх твораў, да прык/іаду, бліскучы лёгкі, энергічны надзвычай выразны і запаміна/іьны партрэт Ірэны Жы/іінскай-Цупрык, выканаўцы ро/іі купа/іаўскай Паў/іінкі ў гімназіяльным драмгуртку, змушаюць да пытання — ці ўсё дагаворана мастаком?
29 /іістапада 2002 года газета «Наша ніва» пада/іа невялічкі некралог, прысвечаны памяці Зміцера Чайкоўскага, а/іе высвят/іенне /іёсу і пытанне спадчыны мастака і патрыёта застаецца актуа/іьным.
СЛЕД КАЛАБАРАНТА (МАСТАК АНАТОЛЬ РУБАНОВІЧ)
29 чэрвеня 2006 года Махроўскі се/іьскі выканаўчы камітэт прыняў рашэнне № 62 аб ушанаванні памяці Рубановіча Анато/ія Паў/іавіча (12.04.190814.01.1970) наступным чынам: перайменаваць ву/ііцу Юбілейную вёскі Махро ў вуліцу імя Рубановіча; жыхарам ву/ііцы Юбілейнай вёскі Махро забяспечыць у вызначаным парадку ўнясенне зменаў у рэгістрацыйна-тэхнічную дакументацыю жыллёвых дамоў, пазначаных у пункце 1 сапраўднага рашэння.
Пасяджэнне сельвыканкама ста/іа афіцыйнай адмашкай для пачатку актыўных дзеянняў грамад-
А. Рубановіч Алоўкавы аўтапартрэт
скасці, якая з усёй апантанасцю ўзялася за справы. У красавіку 2007 года ўжо напоўніцу іш/іа праца ў музеі махроўскай сярэдняй шко/іы па стварэнню экспазіцыі новай за/іы, прысвечанай творчасці Рубановіча і яго вучням. Варта адзначыць, што ама/іь усё ўвасаблялася без аніякага фінансавання, на дабрачынных пачатках. Урачыстае ўшанаванне жыхара «па-
лескай перліны», вёскі Махро, ста/іа не то/іькі мясцовым святам, але і скасаваннем яшчэ адной «белай плямы» ў гісторыі XX стагоддзя ў Беларусі.
Карыстаючыся нагодай, аддзячым захава/іьніцу фондаў музея Ва/іянціну Раманюк, рупнасцю якой копіі ўсіх працоўных матэрыя/іаў, датычных Анатоля Рубановіча, трапілі ў адрас Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва, з ласкі дырэктара якога, Ганны Вячаславаўны Запартыкі, іх атрымаў аўтар гэтай нататкі.
Бацька нашага героя — Паве/і Адамавіч Рубановіч, як і дзед Адам Якаўлевіч, паходзіў з вёскі /Іемяшэвічы пад Пінскам. Нарадзіўся Павел Адамавіч якраз на Пакроў 1876 года ў сям’і патомнага праваслаўнага святара, у якой, апрача яго, бы/ю яшчэ пяцёра дзяцей.
Да 1896 года Паве/і выхоўваўся і навучаўся ў Пінскай духоўнай вучэ/іьні, потым закончыў 5 класаў Тульскай духоўнай семінарыі. У 1900 годзе ён быў накіраваны на службу ў Мінскае губернскае праўленне, дзе хуткім часам быў пераведзены на пасаду калежскага рэгістратара, а неўзабаве заняў месца справавода 5-га стала. (У асабістай справе Паўла Адамавіча, што захоўваецца ў Брэсцкім абласным архіве, ёсць дакумент, які сведчыць аб унясенні яго ў снежні 1901 года ў дваранскую радаслоўную кнігу Расійскай імперыі).
23 снежня 1905 года Павел Адамавіч Рубановіч, які ўжо займаў пасаду тытулярнага саветніка, пабраўся шлюбам з дачкой святара з Бабруйскага ўезда Вольгай Уладзіміраўнай Уруцэвіч, што працавала настаўніцай мінскай жаночай гімназіі. А праз не-
Вольга Уладзіміраўна, маці А. Рубановіча
ка/іькі гадоў сям’я пабольшала: 12 красавіка 1908 года ў Стаўбцоўскім раёне (па іншых звестках, у Мінску) у Паў/іа Адамавіча нарадзіўся сын, нарачоны Анато/іем.
3 шэрагу версіяў і здагадак наконт паходжання прозвішча Рубановіч, распаўсюджанага на зем/іях бы/іога Вя/іікага Княства /Іітоўскага сярод
мясцовай ш/іяхты, бытава/іа меркаванне, што ўтворана яно бы/іо ад дзеяс/іова «рубіць». He вык/іючана, што так маглі празваць ча/іавека, што быў знявечаны на вайне, атрымаў «рубленую рану». Прозвішча «рубан» маг/іі даць і ста/іяру. Як бы там ні было, а/іе падчас Першай сусветнай вайны Паве/і Адамавіч стаў палкавым свяшчэннікам, за што, відаць, і быў адзначаны бронзавым медалём, ордэнамі Бе/іага Арла і Св. Станіслава 3-й ступені, медалём у гонар 300-годдзя Дома Раманавых... «Душаратавальную ніву» не пакінуў і пас/ія кастрычніцкага перавароту, хіба што звярнуўся ў Духоўную Кансісторыю ў 1918 годзе з прашэннем перавесці яго з грамадзянскай службы ў царкоўную. Маж/ііва, што гэты крок збярог ягонае жыццё. Рукапаложаны ў 1921 годзе ў сан святара Цырскай (бы/іой уніяцкай) царквы, потым спраў/іяў пастырскія абавязкі ў пабудаванай напрыканцы
XIX стагоддзя ў псеўдарускім сты/іі Троіцкай царкве мястэчка /Іагішын. Значная частка жыцця была пражытая на ко/іах і ў пераездах. Надыходзіў час грунтоўна асталёўвацца, і Паве/і Адамавіч звяртаецца ў 1927 годзе з прашэннем перавесці яго куды-небудзь на бо/іьш сталую службу. Так трапіў ён на самы ўскраек Бе/іарусі, у вёску Махро Пінскага павету. Змяніў памер/іага святара Тумі/іовіча ў невя/іічкай, пабудаванай у 1792 годзе Пятра-Паў/іаўскай царкве, драў/іяныя аб’ёмы якой, як заўважаюць даследчыкі архітэктуры, з’яўляюцца «прыкладамі перапрацоўкі на Бе/іарусі мураванай архітэктуры стылю барока». Дарэчы, у час перабудовы на адной з падрубін майстры змаглі прачытаць прозвішча будаўніка храма — Парфірыя Дашкевіча з ся/іа Адрыжын.
Нашчадак святарскага роду Рубановічаў — Анато/іь атрымаў неб/іагую адукацыю. Напачатку хатнюю, а потым у Пінскай духоўнай вучэ/іьні. 3 ма/іенства быў здатны да ма/іявання. Здольнасці юнака запрыкмеціў епіскап Пінскі айцец Пётр, які з 1921 года быў у /ііку распрацоўшчыкаў праграмы падтрымкі здо/іьных прыхаджан. Факт атрымання на саборы ў 1922 годзе по/іьскай праваслаўнай царквой аўтакефа/ііі падштурхнуў іерархаў да запачаткавання ў/іаснай іканапіснай шко/іы, для ўвасаблення якой наладжваліся сувязі як з мастацкімі ўстановамі карэннай Польшчы, так і з Заходняй Украінай. Па праграме падрыхтоўкі «ўласных багамазаў» Анато/іь трапіў напачатку ў Варшаўскую мастацкую вучэльню (будучую Акадэмію мастацтва). Сямейнае паданне сцвярджае, што па вяртанню з Варшавы Анато/іь удасканаліў сваё майстэрства ў Вене ды Парыжы.
КНІГІ ОНЛАЙН
