Крыж памяці, меч лёсу
кароткі спіс войнаў, стратаў, рэпрэсіяў, якія зведала Беларусь за тысячагоддзе
Кастусь Тарасаў
Выдавец: Лекцыя
Памер: 119с.
Мінск 2001
Часы пасля адраджэння дзяржаўнасці
1918 25 сакавіка, абвяшчэнне 3-й Устаўной Граматай незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Вяртанне Мінску яго гістарычнай назвы Менск.
1918 кастрычнік, пачатак Палескага паўстання супраць нямецкіх акупантаў (ахоплівала Пінскі і Ровенскі паветы).
1918 11 лісіпапада, пачатак сялянскага антыбалыйавіцкага паўстання ў Вяліскім павеце
Віцебскай губерні, якое ахапіла і
суседнія паветы. Агульная колькасць паўсталых сялянаў сяга-
ла 50 тысяч. Жорстка задушана 15-й Чырвонай арміяй. На Пакроўскім полі на ўскраіне Вяліжа паводле прысудаў Віцебскага Губчэка расстраляныя болей за 1000 сялян-паўстанцаў.
1919 16 студзеня, праз два тыдні пасля абвяшчэння БССР на ўсіх этнічных беларускіх тэрыторыях ленінскі ўрад паспяшаўся забраць Віцебскую, Магілёўскую і Смаленскую губерні ў склад РСФСР. 3 Мінскай, Гродзенскай і кавалка Віленскай губерняў стваралася Літоўска-Беларуская ССР са сталіцай у Вільні (большая частка Літвы уваходзіла тады ў дзяржаўнае літоўскае ўтварэнне са сталіцай у Коўна).
1919 студзень, рабаванне каштоўнасцяў Нясвіжскага замка атрадам чэкістаў 8-га ўчастка Смаленскай акругі.
1919 акупацыл Беларусі польскімі войскамі. Узброены адпор польскім акупантам аказвала 100-тысячнае Беларускае войска.
1919 люты, польскія легіёны захапілі Ваўкавыск, Бярозу, Драгічын, Брэст, у сакавіку Пінск.
1919 13 сакавіка, стварэнне ўрадам РСФСР Беларуска-Літоўская арміі з войскаў Заходняй арміі.
1919 сакавік, вываз у Маскву з Гомельскага палаца Паскевічаў каля 100 пудоў золата і серабра ў каштоўнасцях, вырабах прыкладнога мастацтва, фамільных сервізаў, унікальных мастацкіх твораў. Адзін з самых значных рабункаў на беларускай тэрыторыі.
1919 14—17 сакавіка, арганізавае паўстанне ў Нясвіжы супраць бальшавіцкага ладу. Задушана атрадам мінскіх чырвонаармейцаў. Ачольнікі паўстання Палікарп Каляда, Мячыслаў Валністы, Станіслаў Іваноўскі, Нічыпар Янушкевіч, Аляксандр Шыдлоўскі расстраляныя бальшавікамі каля Альбы.
1919 -24-29 сакавіка, узняты эсэрамі антыбальшавіцкі мяцеж у Гомелі. Задушаны Чырвонымі часткамі.
1919 1-4 красавіка, паўстанне жыхароў Міра супраць бальшавіцкай улады. Падаўлена 3-м Мінскім палком ГубЧК. У баях загінулі 25 паўстанцаў, 30 чэкістаў.
1919 26 красавіка, утварэнне ў Расійскай Федэрацыі Гомельскай губерні на аднятых у студзені беларускіх тэрыторыях Аршанскага, Быхаўскага, Гомельскага, Горацкага, Клімавіцкага, Магілёўскага, Рагачоўскага, Чавускага, Чэрыкаўскага паветаў Магілёўскай губерні, Рэчыцкага павета Мінскай губерні. Толькі часткова вернутыя БССР у 1924 годзе.
1919 май, баі пад Петраградам з войскамі Юдзеніча брыгады 8-й стралковай дывізіі Беларуска-літоўскага войска, пасланай туды з Беларусі.
1919 -1 ліпеня 8 жніўня, абарона Мінска ад польскіх легіёнаў.
1919 8 жніўня, пачатак акупацыі Мінска польскімі войскамі.
1920 5 сакавіка, захоп польскімі легіянерамі гарадоў Рэчыца, Мазыр, Калінкавічы.
1919 21 красавіка, польскія легіёны захапілі Вільню -сталіцу Літоўска-Беларускай рэспублікі.
1919 2 жніўня, у Вільні створана Беларуская вайсковая Камісія для фарміравання беларускіх вайсковых аддзелаў. 22 кастрычніка, Юзаф Пілсудскі дэкрэтам дазволіў фарміраванне бела-
рускіх падраздзяленняў у складзе польскага войска.
1919 пачатак барацьбы супраць польскай акупацыі партызанаў ў Ігуменскім і Мінскім паветах (мелі склад каля 600 чалавек). Большая частка партызанаў арыштаваная ў красавіку 1920 года. 11 чалавек расстраляныя ў лесе каля вёскі Дукора.
1920 20 студзеня, конны полк
генерала С. Булак-Балаховіча прыняты ў склад войска БНР. Атрымаў назву Беларуская Нацыянальная армія (каля 2000 шабель).
1920 9 траўня, у Мінску расстраляны чэкістамі Фабіян Шантыр, удзельнік Першага Усебеларускага з'езда, лідэр левай плыні сярод яго дэлегатаў.
1920 18 чэрвеня, вызваленне беларуска-літоўскім Чырвоным войскам ад палякаў Мазыра і Рэчыцы.
1920 ліпень, вызваленне беларуска-літоўскім Чырвоным войскам ад палякаў Мінска, Гродна, Баранавічаў, Пінска.
1920 12 ліпеня, цынічны гандаль беларускімі тэрыторыямі з боку ленінскага ўрада РСФСР на карысць Літвы. Падпісаная Масквой дамова мела правесці мяжу паміж Літвой і РСФСР амаль пася-
рэдзіне Беларусі, аддаючы гарады Гродна, Слонім, Ліду, Маладзечна, Смаргонь, Ашмяны ды інш. БССР у гэтай дамове наогул не ўзгадвалася. Яе зямля лічыліся расійскай уласнасцю.
1920 20 ліпеня, пачатак наступлення арміяў Тухачэўскага на Варшаву, узяць якую запланавалі 12 жніўня.
1920 27 ліпеня, захоп 3-м конным корпусам Г.Гая горада Ломжы.
1920 1 жніўня, у Мінску пачаў функцыянаваць канцэнтрацыйны лагер «для прадстаўнікоў варожых класаў», якімі лічыліся бы-
лая шляхта, землеўладальнікі, чынавенства, святары. У лагеры было не меней 300 чалавек.
1920 -13 жніўня, чырвоныя войскі Тухачэўскага выйшлі на рубеж за 20 вёрст ад Варшавы. Сам Тухачэўскі абачліва сядзеў у Мінску. У абозе •.Дзяржынскі ставіў задачы чэкістам наконт «варожых класаў» у Варшаве..
1920 14 жніўня, контрудар польскіх армій. Чырвоныя 4-ая армія, 3ці конны корпус, палова 15-й арміі мусілі адступаць у Прусію, дзе былі інтэрніраваныя. Напрыканцы жніўня польскія легіёны адкінулі войска Тухачэўскага за Брэст.
1920 25 верасня, захоп Гродна польскімі легіёнамі, уваход у Пінск атрадаў генерала С. Булак-Балаховіча.
1920 28 верасня, вызваленне Ліды ад палякаў 37-ым палком 3-й Чырвонай Арміі
1920 30 верасня, пасля знішчэння 37-га палка ў Ліду увайшлі польскія войскі генерала Э.Рыдз-Сміглага.
1920 кастрычнік, на папярэдніх мірных перамовах у Рызе паміж палякамі і Савецкай дэлегацыяй польскі бок прапанаваў вывесці польскія і чырвоныя войскі з тэрыторыі Беларусі (уключна са Смаленшчынай) і правесці там плебісцыт для самавызначэння Беларусі. Маскоўская дэлегацыя катэгарычна адмовілася і прыняла варыянт падзелу Беларусі паміж Польшчай і РСФСР.
1920 8 кастрычніка, паўстанне 1-й беларуска-літоўскай дывізіі супраць перадачы бальшавікамі Віленскага края Літве. Дывізія на чале з генералам Л.Жалігоўскім заняла Вільню і абвясціла пра ўтварэнне Сярэдняй Літвы.
1920 15 кастрычніка, заняцце арміяй Булак-Балаховіча Мазыра (выбіты з горада Чырвонымі войскамі 20 лістапада).
1920 15-18 кастрычніка, паўторны захоп Мінска палякамі.
1920 7 лістапада, ўдзел беларускіх салдат у пераходзе палкоў Чырвонай Арміі цераз Сіваш пры ўзяцці Крыма.
1920 8 лістапада, армія С.Булак-Балаховіча (15 тысяч) заняла Петрыкаў
1920 8 лістапада, ўдзел беларусаў-чырвонаармейцаў у штурме Турэцкага вала (Перакопа) пры ўзяцці Крыма.
1920 10 лістапада, паўторнае заняцце арміяй генерала С.БулакБалаховіча Мазыра.
1920 14 лістапада, выдадзены загад генерала Булак-Балаховіча аб фарміраванні Дабраахвотнай беларускай арміі з беларусаў і
1920
1920
1920
1920
ўраджэнцаў Беларусі
- 14 лістапада, пачатак Слуцкага ўзброенага паўстання супраць бальшавікоў. Ахапіла 15 воласцяў Случчыны. Была ўтворана 1-я Слуцкая брыгада стральцоў войска БНР. У яе склад уваходзілі Першы Слуцкі і Другі Грозаўскі стралковыя палкі, a
таксама беларускі батальён з Беласточчыны. Брыгада налічвала 4 тысячы штыкоў і змагалася пад сцягам БНР. Камандзір брыгады А.Сокал-Кутылоўскі. Слуцкая брыгада правяла баі з Чырвонай Арміяй пад Капылём, Ёдчыцамі, Вялікай Балванню, Цімкавічамі, скрозь па рацэ Лані.
- 26 лістапада, прарыў войска Булак Балаховіча праз заслоны Чырвонай Арміі ў нейтральную зону. Раззбраенне часткі беларускіх аддзелаў палякамі. Атрад палкоўніка Яна Балаховіча адмовіўся скласці зброю і два дні вёў баі супраць 18-й польскай пяхотнай дывізіі каля вёскі Якімо-
вічы недалёка ад Турава. Палякі інтэрнавалі 2 тысячы беларус-
кай кавалерыі і пяхоты.
- 28 снежня, канчатковае задушэнне аддзеламі Чырвонай Арміі Слуцкага ўзброенага паўстання. Атрады паўстанцаў, якія перайшлі на тэрыторыю Польшчы, былі раззброеныя і інтэрнаваныя ў лагеры ў Беластоку, а пасля ў лагеры ў Дарагуску, дзе іх пратрымалі паўгады. Усе тыя ўдзельнікі паўстання, што засталіся на тэрыторыі савецкай Беларусі, былі знішчаныя органамі НКУС у 30-я гады.
- восень, утварэнне палітычнай арганізацыі «Зялёны дуб», скіраванай на супраціў бальшавікам у Савецкай Беларусі і польскім уладам у Заходняй Беларусі. Складалася з баявых «пяцёрак», вакол якіх гуртаваліся ў аддзелы сяляне. «Зялёны дуб» змагаў-
ся і з савецкімі партызанамі, якіх засылала ў Польшчу ДПУ. Дзейнічаў па 1930 год. У 1921 годзе у межах БССР дзейнічалі 43 паўстанцкіх атрада колькасцю каля 5000 чалавек.
1921 16 студзеня, падпісанне ў Маскве так званага Дагавора аб ваенным і гаспадарчым саюзе паміж РСФСР і БССР. Згодна ў.мовам дагавора наркаматы ваенных справаў, знешняга гандлю, фінансаў, працы, пошты і тэлеграфу аб'ядноўваліся і ўваходзілі ў склад СНК РСФСР. Дагавор пакончыў з рэшткамі суверэнітэту БССР, бо зніклі галоўныя інстытуты, якія забяспечваюць самастойнасць дзяржаўнага існавання.
1921 люты, рэпрэсіі бальшавіцкага ўрада БССР і расійскага Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення супраць «антысавецкіх беларусаў», найперш эсэраў. БПС.-Р налічвала ў сваіх шэрагах 20.000 сяброў. Пад кфаўніцтвам эсэраў дзейнічала паўстанцая «Сувязь беларускага працоўнага сялянства» (яшчэ 20 тысяч чалавек), якую планавалася пераўтварцыь ў беларускае войска. Гэта была сіла, небяспечная для балыпавікоў на Беларусі Таму на БПС.-Р былі абрынутыя масавыя рэпрэсіі. У турмы было кінута 8б0 самых актыўных дзеячаў БПС.-Р, а разам з працаўнікамі розных беларускіх культурных установаў 1500 чалавек.
1921 люты, арыштаваны ДПУ ўплывовы грамадскі дзеяч, вядомы навуковец, аўтар «Беларускай граматыкі» Язэп Лёсік. Прабыў за кратамі да 6 студзеня 1923 года. Вызвалены пасля падпіскі аб адмаўленні ўсялякай палітычнай дзейнасці.
1921 люты, арыштаваны ДПУ і вывезены ў Маскву сябра прэзідыума Рады БНР, арганізатар БПС.-Р Язэп Мамонька. Праз год зняволення сасланы ў Казань. Уцёк з ссылкі ў Коўна, потым пераехаў у Прагу. У 1928 годзе атрымаў дазвол ад савецкай улады на вяртанне ў БССР, але на мяжы быў арыштаваны АГПУ і асуджаны на 10 год канцлагеру. Расстраляны савецкімі карнікамі 10 верасня 1937 года.
1921 -18 сакавіка, падпісанне ў Рызе мірнага дагавора паміж Савецкай Расіяй і Польшчай пра падзел Беяарусі. Згодна умовам дамовы да Польшчы адыходзілі 113 тысяч кв. кіламетраў тэрыторыі Беларусі з насельнітвам 4,6 млн чалавек. Амаль такая ж частка Усходняй Беларусі (110 тысяч кв. кіламетраў з насельніцтвам болей за 3 млн чалавек) была раней далучаная да Расіі. Для Беларускай ССР пакінулі 52,3 тысячы кв. кіламетраў і
КНІГІ ОНЛАЙН
