Культура як зносіны
выбранае з разваг
Дамінік Татарка
Выдавец: Галіяфы
Памер: 352с.
Мінск 2012
Або яшчэ адзін выпадак. Згадаем народны сход у пражскім палацы. Выключны спектакль, калі гэта можна так назваць. Тэкст п’есы не быў напісаны (калі агучанае там зафіксавала тэхніка, то будучыя пакаленні пераканаюцца, што такі тэкст можа напісаць толькі гісторыя, толькі калектыўны аўтар). У гэтым геніяльна простым спектаклі народ задае пытанні, свае экзістэнцыяльныя пытанні. Ты, дзеяч (актор, актар, сёння ўжо толькі акцёр), адказвай. Калі не адкажаш праўдзіва, прашу цябе, знікні, сыдзі са сцэны (гісторыі). Каб мы цябе прызналі, мусіш адказваць, казаць пра тое, што мы ўжо і так ведаем, на што мы ўжо адважыліся. Але перш
падумай, што будзеш казаць. Гэта твой абавязак. Сённяшні наш сход — пачатак будучых акцый.
Гэта цудоўная драматычная п’еса, якая вартая ўсяго, што адбываецца. У ёй удзельнічае ўвесь народ (пры дапамозе тэлевізараў і тэлекамунікацыйных сродкаў сцэна пашырылася на ўсю рэспубліку. Нарэшце і тэлекамунікацыйныя сродкі маюць свой сэнс. А за нас на пытанні адказвае чалавек. Чалавек, які не дазволіў сябе зламаць. Адказвае інтэлігентна, дасціпна, хутка).
Нармальны ці культурны чалавек, чалавек і народ, на сцены свайго жылля павесіць іконы, партрэты продкаў або дзеячаў, якіх свет успрымае як геніяў; партрэты палітыкаў, якіх выбраў, якія падтрымліваюць суверэнітэт яго рэспублікі. Але гэты народ аднойчы звар’яцеў, страціў розум і свабоду, а, магчыма, і пачуццё годнасці, элегантнасць, маральныя прынцыпы, вырашыўшы ва ўсіх грамадскіх памяшканнях, ва ўсіх аўдыторыях школ як прыклад грамадскай дабрадзейнасці, як сімвал сваёй свабоды і суверэнітэту павесіць партрэт асобы, якая яго зневажае. Перад абліччам гэтай асобы расказвайце моладзі пра паўстанне або вызваленне, пра рэвалюцыйнага генія народнай паэзіі, ператвараючыся ў крывадушнікаў, хочаце вы гэтага ці не. Ніякага вызвалення тут не было, або вызваленне значыць рабства; мы проста пасміхаемся з Янкі Краляы, пакуль тут знаходзіцца гэты партрэт — жаба ў крыніцы65. Пра якую нацыянальную ці сацыялістычную культуру тут можна казаць? Пра якую гістарычную справядлівасць? Які сэнс мела народнае паўстанне?
Праміне адзін акт, другі. Фігуру здымуць са сцяны: усёмагутны прадстаўнік духоўнай і свецкай улады з пантэону сыдзе ў паноптыкум правадыроў.
64 Янка Краль, [апко КгаГ (1822—1876) — славацкі пісьменнік штураўскага пакалення, паэт-рэвалюцыянер.
65 Выраз «жаба ў крыніцы» паходзіць са славацкай народнай казкі «Тры залатыя валасіны дзеда Усяведа» з наступным сюжэтам: у адной вёсцы перасохлі ўсе студні і засталася толькі маленькая крыніца, жывая вада якой знікла праз жабу, што ўселася ў самым вусці крыніцы і тым самым не давала прабіцца струменю. Жабу забілі, і вада зноў з’явілася. Фразеалагічны выраз «жабаў крыніцы» азначае перашкоду, якая замінае нармальнаму, пазітыўнаму развіццю падзей. Часам так гавораць пра пэўныя падзеі або чалавека.
Народ уздыхне з палёгкай напрыканцы першага акта спектакля. Як назавём гэты наш агульны ўздых палёгкі? Як называецца п’еса, у якой мы ўсе ўдзельнічаем? Гэтая п’еса нашмат старэйшая за творчасць Сафокла, за дыянісійскія гульні. Гэта вялікая агульнанародная п’еса нашых дзён называецца рэвалюцыяй. Уздых палёгкі, гэтае ўмацаванне думкі, што ўсё ж праўда перамагае, што народ усё ж можа, калі хоча — называецца... Катарсіс? Называецца адраджэнне. Ачышчэнне. Пераасэнсаванне. Аднаўленне сэнсу жыцця.
Пра што гэта сведчыць? Пра культуру — пра магчымы сэнс нашага жыцця.
Багацце, магутнасць або слава нам, гэтаму народу, не пагражаюць. Магчыма, толькі выбраным асобам. Калі б сэнс жыцця быў у багацці, магутнасці або славе, жыццё тых, хто не дасягнуў дабрабыту і ўлады, якімі іншыя праславіліся, увекавечыліся, жывучы ў шчасці і свабодзе, жыццё тых астатніх не знайшло б свайго зместу, было б марным і бессэнсоўным.
Калі жыццё мае сэнс, то мае сэнс агульны, адкрыты для кожнага. Сэнс, які пранізвае не толькі будучае або жыццё пасля смерці, але кожны дзень і кожную хвіліну любога чалавека, болыпасці і ўсіх, у тым ліку і тых, хто небагаты, немагутны, негеніяльны.
Сэнсам, зместам ці славай жыцця для гэтых людзей з’яўляюцца звычайныя рэчы: усведамленне, што пасля працы дома яго чакаюць жонка і дзеці. Прыйдзем, памыем рукі і сядзем за стол. Жонка і дзеці чакаюць мяне з вячэрай. Магчыма, пайду ў карчму і прапаную ўсім прысутным: «Хлопцы, што будзеце піць?» Хлопцы мне ўсміхнуцца: «Ян, ты што абрабаваў банк або прадаў валоў?» А я скажу: «Не абрабаваў банк і валоў не прадаў, але атрымаў прэмію». Так апавядаю ўсёй карчме, бо ўпэўнены, што кожны ведае, чаму я сёння плачу.
Быў знаёмы я і з амерыканцамі, што вярнуліся дадому ў нашую мясцовасць, каб купіцьуласнасць і застацца тут гаспадарыць. Тыдзень ці два яны частавалі ўсю карчму, набылі для вёскі звон. З’ехалі. Праз некалькі год усё паўтарылася. Усёй вёскай іх зноў праваджалі. На тым і скончылася. Вёска пра іх гаварыла. За тыя грошы, што пакінулі ў карчме, маглі б набыць маёмасць або пабу-
даваць сабе пахавальны склеп ці дом для сіротаў. А яны што? Яны хацелі пачаставаць, каб мець адчуванне гонару. Для іх гэта і была слава жыцця. Неразумна.
Клод Леві-Строс66 сёння адкрывае нам забыты свет. Ён і этнолагі, як і ранейшыя падарожнікі, даводзяць нам, што жыццё прымітыўных народаў плавае ў культуры, нібы рыба ў чыстай вадзе, у роднай прасторы. Культура для чалавека і грамадскасці — гэта родная натуральная прастора. Культура — гэта людская свядомасць, якая існуе ўжо на пачатковых стадыях чалавечага развіцця. Чалавечая, а значыць грамадская экзістэнцыя ў культуры — гэта рэальнасць, гэта не гіпотэза, не ўтапічны сон, а пацверджаная апошнімі прадстаўнікамі яшчэ жывых прымітыўных народаў рэальнасць.
У такіх культурах нараджэнне чалавека, яго дзяцінства, сталенне, смерць, штодзённае жыццё з паляваннем, рыбалкай, збіраннем, наталеннем голаду і сном — усё гэта было богаслужэннем, абрадам, арганізаваным, свядомым, поўным сэнсу злучэннем асобы з грамадствам, грамадства з прыродай, душой жывёл і памерлых продкаў, напоўненым прысутнасцю, увекавечаным мінулым.
Сэнсам жыцця ёсць жыццё, ёсць акт, рух, хвіліна, цяперашняя і будучая. Чалавек жыве ў сённяшняй вечнасці. Няма часу. Дзень і ноч, прыродны цыкл змен — усяго толькі нейкі калейдаскоп у тых мастацкіх культурах, бо ўсё ёсць мастацтвам, гульнёй і творчасцю, пастаноўкай, можа быць, рэпрызным, але не механічна паўтараным спектаклем. Пайсці ў мора парыбачыць на чоўне, нібы шкарлупіне, злавіць у непасрэднай барацьбе магутную жывёліну — гэта драма, у якой жыццё акупляецца жыццём. Рэжысёрам гэтых пастановак з’яўляецца кіраўнік, святар, жрэц і лекар. Культура ў гэтым выпадку ёсць свядомым фізічным працэсам, бесперапынным аднаўленнем цялеснага, сэнс якога разумеецца праз танец, крык і іншыя сродкі. Каб не надакучвала заўсёды хадзіць толькі ў сваёй уласнай скуры, прымітыўны чалавек штодзённа апранаў новую, сапраўдную скуру жывёл і штучную ўяўную скуру з бруду, каляровай гліны,
66 Клод Леві-Строс (1908—2009) — французскі антраполаг і этнолаг, быў адным з пачынальнікаў сучаснай антрапалогіі.
пер’я, травы. Націраўся, намазваўся, размалёўваўся, піхаў сабе ў вушы, нос розныя рэчы так, як сёння дзіця на пляжы каля вады пэцкаецца ў бруд, як сёння жанчыны фарбуюцца, каб фізічна змяніцца. Змяняць сваю скуру было першым магутным, рафінаваным, балючым ці балесным мастацтвам. Ва ўніверсітэце культур значнае, калі не асноўнае месца займаў урбанізм, які выяўляўся ў планіроўцы паселішчаў, іх арыентацыі, размяшчэнні. Планіроўка, арыентацыя паселішча была адлюстраваннем — менавіта так — светапогляду, адлюстраваннем касмалагічных уяўленняў чалавека, падобна як егіпецкія піраміды. Архітэктура была аднак не драўляная, не гліняная, а травяная, літаральна такая, як птушыныя гнёзды.
Гэтыя культуры прымітыўных народаў могуць не захавацца ў натуральным выглядзе да сённяшніх дзён. Але і так праз геаграфічную аддаленасць, прыродную недасягальнасцьдля знішчальнай моцы цывілізацыі мы нічога не будзем пра іх ведаць, нават час іх існавання. Таму што іх матэрыялам было чалавечае цела, трава, птушынае пер’е, ягады ў якасці пацерак.
Археолагі не знаходзяць цудоўную скуру прыгажуні, размаляваную, намазаную мёдам, пасыпаную пухам, а знаходзяць толькі попел, толькі абпаленую або спаленую дарэшты пажарам войнаў гліну.
Пра ўзровень развіцця культур, іх сэнс свядома ці несвядома мяркуем на аснове таго, што ад іх захавалася. А з культур як дагістарычных, так і гістарычных застаюцца толькі марныя рэшткі. Мы гэтыя рэшткі называем матэрыяльнай культурай. Лагічным супрацьпастаўленнем да паняцця «матэрыяльная культура» з’яўляецца духоўная культура. Такое дуалістычнае разуменне культуры абумоўленае паняційнай канструкцыяй. 3 захаваных рэштак культур, з гэтай так званай матэрыяльнай культуры некаторыя творы, якія на сённяшні дзень адпавядаюць нашаму густу і сучасным тэндэнцыям, мы аб’яўляем мастацкімі, захоўваем іх у музеях. Шукаем агульную адзнаку гэтых рэштак. Іх агульная адзнака — гэта тое, што называем мастацтвам або майстэрствам. 3 адной дэдукцыі ствараем іншыя дэдукцыі, прыкладна такія: культура набліжаецца да мастацтва. Мастацтва ёсць сэнсам жыцця і культуры. Мастацкія творы, што за-
хаваліся да нашых дзён, захаваліся таму, што зробленыя з трывалых матэрыялаў. Дзякуючы мастацкаму твору аўтар і той, хто на ім адлюстраваны, хто з’явіўся ўмовай узнікнення твора, увекавечваюцца. Мастацтва ў такім выпадку — гэта выяўленне бясконцага жадання бессмяротнасці. I таму чалавек павінны быць багатым і магутным, каб стаць несмяротным, як уладар, як фараон.
Пры гэтым, праўда, ніхто не можа сказаць, што ёсць мастацтва і чым яно было, нават калі яно аб’яўляецца за мэту жыцця асобы або народа. Вось ён парадокс: раней чалавек не ўсведамляў, што робіць мастацтва, і ствараў яго між іншым. Як сляпая курыца знаходзіць зерне. Мастацтва не развіваецца, толькі творцы нашай новай эпохі так развіліся, што свядома ствараюць мастацтва дзеля мастацтва. Такая спецыялізацыя сфарміравалася дзякуючы падзелу працы. Мастацкая дзейнасць вызвалілася ад мэтавасці, стала аўтаномнай. Спецыялісты — гэта творцы, творцы мастацтва. Астатнія — гэта спажыўцы. Сэнс іх жыцця — засвойваць мастацтва: глядзець на яго ў галерэях і музеях, хадзіць у кіно, тэатр, на канцэрты. Людзі, якія гэта робяць, называюцца культурнымі. Калі большая частка людзей бачыць у гэтым сэнс жыцця, то нацыю можна лічыць культурнай. Ступень культурнасці нацыі вызначаецца паводле колькасці спажывання культуры, кніг і фільмаў, паводле так званай наведвальнасці. Гэта ёсць і дагэтуль было нашае звычайнае, больш за тое абавязковае ўяўленне пра культуру і культурнасць народа.
КНІГІ ОНЛАЙН
