Культура як зносіны
выбранае з разваг
Дамінік Татарка
Выдавец: Галіяфы
Памер: 352с.
Мінск 2012
Істотна, як мы назавём гэтую масавую, нацыянальную і міжнародную спустошанасць, якая прыйшла праз неалькі год пасля вайны. Спустошанасць страўнікаў ці душы, спустошанасць свядомасці ці сумлення — гэта агульначалавечая неабходнасць. Гэтая масавая патрэба ёсць стымулам, штуршком да развіцця.
На ўсходзе, як і на захадзе, яе назвалі голадам па культуры. Дзеячы, палітыкі, нацыянальныя і міжнародныя арганізацыі хваліліся статыстычнымі дадзенымі: наколькі вялікі голад па культуры адчуваецца ў іх краінах. Меркавалася, што культурны голад прыходзіць пасля наталення голаду страўніка. А гэта адначасова сведчыла пра тое, што голад страўніка ўжо наталілі. А цяпер прыйшоў час наталіць гэты прыгожы, заможны, элітны голад. I пачалі яго наталяць у нас масавай культурай, на захадзе — індывідуальнай культурай: спажыўцу культуры далі магчымасць асабістага выбару і наталення. Маса і асоба, і ў нас і на захадзе, сталіся спажыўцамі як дабрабыту, свабоды, так і культуры.
Але хутка высветлілася, што спажывец масавай ці выбранай культуры заставаўся ненасычаным, незадаволеным. Вызваленыя народы, цэлыя нацыі, што атрымалі свабоду, не шануюць яе, пачынаюць бунтаваць. Моладзь, добра апранутая, накормленая моладзь пачынае выдумляць, лямантаваць, а пакаленне іх бацькоў дазваляе, разумее, церпіць, заахвочвае, падтрымлівае яе дзіўныя забавы, свавольствы. Але тая ўсё роўна незадаволеная, хвалюецца.
Дарагія нашыя дзеці, скажыце, напрамілы бог, чаго яшчэ вы хочаце, — запытаюць бацькі. Моладзь буркне: нас гэта не цікавіць.
Называць гэтую спустошанасць культурным голадам было нармальна, але калі моладзь на пытанне пра іх жаданні адказвае — пакуль яшчэ адказвае — што прагне свабоды, мы абураемся, называем гэта анархіяй, ківаем пальцам.
Спусташэнне, якое адчуваеце, хочаце запоўніць свабодай? А чаму вас гэта не цікавіць?
Маладому ці сталаму чалавеку, чалавеку на ўсходзе ці захадзе не цікава быць спажыўцом нейкага багацця, нейкай свабоды, нейкай культуры.
А што было б вам цікава? — пра гэта ў нас абачліва ніхто не пытаецца. Але на гэтае пытанне жыхары тых краін уласна ўжо адказалі.
Я ўжо казаў пра спустошанасць, якая назіраецца ў свядомасці сучаснага чалавека. Сёння з вашага дазволу хацеў бы сказаць пра карчму, нашую нацыянальную карчму, што я там бачыў і перажыў.
У меня ёсць швагер Віктар, па натуры — сапраўдны гаспадар. Ужо на пенсіі. Але такого пенсіянера вы не бачылі. На розных вяселлях і гуляннях страх як любіць танчыць, маладыя жанчыны і дзяўчаты з радасцю з ім вытанцоўваюць. Пакуль працаваў на бацькоўскай зямлі, быў цягавітым аратым. Баразна, якую ён узараў за ўсё сваё жыццё, некалькі б разоў атачыла ўвесь зямны шар. Калі ўжо не мог араць і сеяць, пайшоў працаваць грузчыкам на фабрыку. Віктар прачынаецца з узыходам сонца і хапаецца за працу. Працуе ў нязменным рытме аж да вечара. Увечары яго чакае цёплая вада, чыстая кашуля і вячэра. Гэта для яго рыхтуе жонка, а мая сястра Соф’я. Рыхтуе так, як гэта заўсёды робіць сапраўдная жонка працаўніка. Калі б Віктар дазволіў, яна б яго выкупала, зрабіла масаж, выцерла, захінула ў коўдру. Маўляў, стары, стомлены, заслужыў ты адпачынак, заставайся дома са мной. Віктар можа нацягнуць тапкі, усесціся ў фатэлі перад тэлевізарам. Але дзе там. Ідзе ў карчму на піва.
Калі вернецца, сястра тут жа да яго, як муха: «Чаму дома не застанешся? Вечна там павінны піць?»
На гэта Віктар толькі пасміхнецца, буркне: «Што я дзіцё?»
«Стары, скажы, хоць раз у жыцці мне скажы, што цябе туды так цягне, што там даюць?»
Віктар ведае, што я на яго баку. Глыбока задумаецца дзеля мяне, госця, хоча штосьці сур’ёзнае сказаць. Але не ведае. Нарэшце скажа: «Былі там хлопцы...» I нічога больш. Гэта прагучыць смешна.
Мая сястра, вострая на язык.трыумфуе: «Хлопцы ёсць у карчме заўсёды, дык і ты туды будзеш вечна хадзіць» і г. д.
Але Віктар знойдзецца: «Калі ласка, не лапачы столькі. Ёсць тут твой любімы брат, пісьменнік, хай ён табе скажа, што там даюць».
Што тут скажаш — заўтра ў карчму пойдзем разам.
Схадзілі мы туды раз, другі, і нарэшце вынік быў такі: кожны вечар мы хадзілі туды разам. Адразу ж першым вечарам я сустрэў там сябра, якога ўжо даўно не бачыў. Паклікаў яго праз усю карчму: «Янка, Рыецкі, гэта ты?»
Ён хутка падскочыць з-за стала і сумняваючыся скажа: «Ну я», — нібы хацеў сказаць: «пакуль яшчэ я». Потым прывітае мяне: «Дамінко, Татарка, няўжо гэта ты! Я адразу цябе пазнаў, але чакаў, ці пазнаеш ты мяне. Я не хацеў цябе прывітаць так, як ты мяне. Ты зрабіў больш, чым я».
Да нас падыдзе сапраўды прыгожы і элегантны юнак. Нібы на адыход прынясе для ўсіх піва і па сто грам. Янка нас пазнаёміць: «Гэта мой сын».
Я тут новы. Для мяне і ўсёй карчмы пачнецца штосьці кшталту тэатральнай пастаноўкі, да таго ж адзінкавае, непаўторнай.
Янко Рыецкі — вялікі моцны хлопец. Але ўтой момант, як пачуеце яго няўпэўненае: «Ну я...» — скажаце сам сабе: «Здарылася ў цябе нейкая трагедыя». Ён працягвае: «Учора наварыў цэлы рондаль ежы. I сёння ўвечары ні адзін з нас не будзе гэтага есці. Чаму мы абодва тут?»
А вы з гэтага ўжо адчулі, зразумелі: жонка яго памерла.
Янка Рыецкі сцішыць голас, таму што кажа сабе і, магчыма, яшчэ мне. Прысугныя сціхнуць, відавочна, не з цікаўнасці, бо кожны гэтую гісторыю ўжо ведае. Янка Рыецкі не скардзіцца, нават не згадвае, што памерла. Кажа, што ўсё мае, але з кожнага слова вызірае, вырастае пустэча, яму ўсяго не стае. Расказвае баязліва, нацемкамі, нібы загадку: «Што гэта такое: усё маеш, але ўсяго і ўсюды табе не стае, ва ўсім — пустэча». Разгадку ведаеце ўжо з самага пачатку: гэта добрая, вясёлая жонка, з якой ён з’яднаўся назаўсёды.
Калі б гэтую гісторыю нейкім цудам я запісаў на магнітафонную стужку і даў вам зараз паслухаць, без ваганняў паверылі б вы мне, што такая гісторыя можа здарыцца толькі з тым, хто ёсць сапраўдным мужчынам. А расказаць яе можа толькі досыць сталы пісьменнік. Паверце, я не перабольшваю. Троху ведаю пра тое, што ёсць добрая літаратура, і запэўніваю вас, што расказвалася гэта ў форме новай, асаблівай, непаўторнай. I гэты чалавек дакладна не чытаў Чэхава або Хэмінгуэя.
Такое немагчыма? Адкуль гэта з’явілася ў Янкі Рыецкага, кіроўцы аўтамабіля, а сёння дыспетчара транспартнага цэнтра? Такое падаецца немажлівым таму, што мы з гэтым не сустракаліся. Успрымаем гэта як рамантычныя погляды. Толькі найбольш пільныя, удумлівыя тэарэтыкі літаратуры, сутыкаючыся з такой з’явай, вынаходзяць і паняцце: памяць жанру. Гэта такое тлумачэнне, калі б вы сказалі «памяць воза». Але памяць воза існуе, гэта можна і даказаць. Напрыклад, паравы цягнік не можа забыцца на свайго продка — конскі воз. Вырабляюць яго заўсёды так, нібы павінны мець наперадзе коней і вазніцу.
Варта адзначыць, што гісторыя ў тым выглядзе, як яе апавядаў Янка Рыецкі, не ёсць літаратурай. Як ужо казаў, гэта быў не толькі вербальны выступ, але і тэатральны, драматычны. Янка Рыецкі дакладна б пакрыўдзіўся, пачуўшы маю заўвагу пра тое, нібы ён штосьці граў, расказваў так, як расказваюць народныя апавядальнікі. Аднак тое яго «выступленне» ўразіла мяне і ўсю карчму, як гульня акцёра, апавядальніка.
Некалі ў гэтай жа згаданай карчме і я ўдзельнічаў у пахавальным стале, на якім з часоў Гамэра збольшага нічога не змянілася.
Працаўнік цэментнага завода ў першы год пенсіі арганізаваў групу садаводаў-аматараў. Атрымалі зямлю, усё вымералі, падзялілі, сумесна замовілі дрэўцы, нават ямы для іх выкапалі. Падрыхтаваўшы аснову, вырашылі ўсё яшчэ раз пракантраляваць. Тады згаданы працаўнік, відавочна яшчэ моцны хлопец, нахіліўся, каб лепш разгледзець яму. I бух. Тут у яго галаве штосьці стрэліла. Паваліўся на зямлю...
Праводзіла яго ў вечны шлях цэлая вёска, моладзь, старыя, каталікі і камуністы. На зваротным шляху з могілак хлопцы ідуць у карчму. Запаўняюць яе. Так, стоячы, з півам у руцэ, памінаюць. Добры хлопец быў. Чалавек чакае пенсіі. I вось табе. Хлопцам было не да размоў. Так, як і ў той сітуацыі летам мінулага года. Адзін з іх прапануе: «Хлопцы, я вам уваскрашу муху».
Хто б не хацеў штосьці такое ўбачыць. Зловіць муху, кіне яе ў ваду, патопіць. Патопленую абваляе ў цыгарэтным попеле. Муха высахне ў попеле, сагрэецца, патаўсцее. Успырхне, нібы фенікс, бо з мухі стала Рэспубліка.
Зноў спрацавала «памяць міфа»? Бо гэтыя хлопцы пра фенікса і не чулі: было гэта своеасаблівае прадстаўленне палітычнай сатыры, у якім удзельнічалі ўсе прысутныя.
У такую карчму, скажуць нашыя жонкі, купі сабе абанемент, як у Нацыянальны тэатр. Калі б хацеў пераканаць вас у тым, што вясковая карчма — гэта тэатр, то схлусіў бы, а тэатр і карчма або карчма і тэатр пакрыўдзіліся б. Хлопцы не ходзяць да карчмы, як гледачы, што чакаюць Гадо; не чакаюць, што хтосьці прыйдзе і скажа разумнае, выратавальнае слова або што будзе бойка. На радасць або на жаль, тут нічога не адбываецца.
Хлопцы сядзяць і адпачываюць. Прыйдзе дзед з незашпіленымі порткамі, глухі, як пень. Калісьці гэта быў багаты гаспадар. У сціснутым кулаку штосьці трымае. Кожны ведаеце што: медзякі на піва. Карчмар налье яму вялікі куфель піва, але толькі на тры чвэрці, прынясе, паставіць на стол. Дзядуля ўжо не заплоціць. Сядзе за стол і забудзецца на піва.
Што ёсць гэтае сядзенне? Нейкае прадстаўленне ў нулявой стадыі, нейкая пантаміма, прадстаўленне руху, калі гэта хоць з чымсьці хочам параўнаць. Скажаце: «Так, людзі сыходзяцца, збіраюцца, разумеюць тут адзін аднаго і без мовы». Прыйшлі сюды, мараць пра вяртанне Дубчака, яны тут — і гэта ўжо прадстаўленне. Той дзядуля з расшпіленымі порткамі, праз якія ўсё бачна, — гэта жыццё. Але ён не прыйшоў сюды, каб пра штосьці паразмаўляць. I хлопцы не. Дзеда шануюць.
Тое, што бачыце і адчуваеце, ёсць стан, які змяняецца, рухаецца, нібы човен, на якім мы ўсе, нібы наш зямны шар. Гэта адпачынак і супакой, усведамленне, што мы такія, якія ёсць. Лекар гэта называе рэлаксацыяй, палітык — сялянскім ідыятызмам. Гэта як загледзецца ў нікуды або ў адну кропку. Гэта засяроджанне на нічым, на неакрэсленым пачуцці. Згадваюцца вам рэчы, вобразы, даўно забытыя, нежаданыя. Гэта чужы тэатр для незнаёмца. Так, у гэтую хвіліну вы чужыя самі для сябе. Збегчы з кантэксту — гэта значыць вызваліцца, расплыцца, разбрысціся. Касалапы карчмар пройдзе па памяшканні, а вы ўспрымаеце гэта як падзею, як для мураша земляны ком бачыцца гарой. Дзіця малюе і малюе або гуляе і гуляе, ажно дамалюецца і дагуляецца да
КНІГІ ОНЛАЙН
