Культура як зносіны
выбранае з разваг
Дамінік Татарка
Выдавец: Галіяфы
Памер: 352с.
Мінск 2012
101 Фердынанд Мілучкы, Ferdinand Milucky (г. н. 1929) — славацкі архітэктар, праектант бытавых і грамадскіх пабудоў
адно пацверджанне спрадвечнай упэўненасці чалавецтва ў тым, што культура — гэта спосаб ушанавання не моцы, а чалавека, яго лёсу. Гэта абарона ад лёсу, непазбежнасці. Андрэй Сладковіч папярэджваў свой народ, што будзе мець сваіх Файдыясаў. А мы да гэтага доўга ставіліся толькі як да рамантычнай думкі, мроі.
А сёння? Гэта ўжо праўда.
Як я аднойчы напісаў, да Парыжа, метраполіі выяўленчага мастацтва, прыйдуць на дзяржаўную аўдыенцыю племянныя боствы афрыканскіх народаў. Прыдворная скульптура каралёў губляецца сярод іх як умоўная і бяздушная. He асмельваюся параўноўваць, не хачу судзіць, але магу сказаць, што багі і боствы славацкага прыгоннага люду атрымалі б пашану і ў Парыжы як жывыя і сапраўдныя боствы, што ахоўваюць нашае нацыянальнае існаванне. Мы б убачылі на ўласныя вочы, што гэты люд і нацыя не тое што будуць мець, што ўжо ў часы Сладковіча мелі сваіх Файдыясаў, сваіх Кемкаў і Керакаў, сваіх Косткаў, сваіх сапраўдных народных ці нацыянальных скульптараў, сваю сапраўдную, рэальную выяўленчую культуру. Што іх яшчэ і цяпер маюць, незалежна ад таго, усведамляем мы сабе гэта ці не.
Сёння маем свайго Кампанэка. Да гэтага часу яшчэ ніводную ўладу ў краіне мне не хацелася віншаваць. Сённяшнюю ўладу мне хочацца павіншаваць. 3 тым, што афіцыйна звярнула ўвагу на скульптара Уладзіміра Кампанэка і прызнала яго творчасць.
Культурнае жыццё, 1968
Крэматорый Мілучкы і некалькі слоў пра выяўленчае мастацтва
Кожнае грамадства перш чым вырашыць, якую культуру хоча ствараць, традыцыйную ці рэвалюцыйную, рэлігійную ці нерэлігійную, павіннае пахаваць памерлых. Але як?
Пахаванне памерлага бывае досыць складанай тэмай для разваг.
Антыгона існуе і ўсё ведае. Як пахаваць памерлага, рэшткі якога ўсюды і нідзе, бо развееныя? На супакой яму прыносім бюсцік. Мы, сучаснікі, абыходзімся з памерлым, як дзікуны. Хопіць табе памерламу бюсціка, тытула вернага сына партыі, які пазначым на тваёй шыльдзе? Нават тытул героя цябе не супакоіць? Ты хочаш праўды? Але не варта хацець ад нас праўды. Павер, праўдай мы не валодаем, бо не валодаем уладай. Задаволься фуярай'02, прафесійнай плачкай, памятным надпісам.
Вядомых памерлых хаваем адно-два стагоддзі, а пахаваць ніяк не можам. Вечна вынырваюць з зямлі, з памяці і нішчаць нашую самаўпэўненасць, лад, уладу, тэзісы, інэрпрэтацыю гісторыі.
Сапраўды, пахаваць памерлых, схаваць іх вобраз і форму, каб засцерагчы сябе ад іх дэструктыўнай дзейнасці, — гэта значыць даць ім тое, што належыць, чаго яны хочуць: барану, мёд, фуяру, помсту або справядлівасць. Але ўсе памерлыя ўсіх культур жадаюць месца вечнага супакою.
Індзейцы прыдумалі для сваіх памерлых продкаў месцы вечнага палявання. Тэрыторыя прэрыяў гэта дазваляла.
Але дзе можам дзецца пасля смерці мы, браціслаўчане, што ўсюды фігуруем як масы, што і ў іншы свет таксама сыходзяць масава. Калі б нам пасля смерці належала па справядлівасці столькі ж месца, колькі ўлетку на пляжы, для жывых бы тут увогуле нічога не засталося. Вялікая Браціслава і напіа вялікая Татранія ператварыліся б усуцэльны могільнік.
Гарадская рэспубліка Дуброўнік, напрыклад, праз недахоп месца хавала сваіх памерлых у шахты, выразаныя
102 Фуяра — традыцыйны славацкі музычны інструмент, падобны да флейты.
ў скале. Але сёння толькі ўявіце сабе шахту дзеячаў на Вышаградзе або Славіне: на забітым вечна спачываў бы забойца, на вызваленым — яго вызваліцель, на паплечніку — паплечнік.
He, мы гэтага не можам уявіць. Пры жыцці няхай сабе мы былі масамі ці калектывістамі, але пасля смерці хочам быць паслядоўнымі індывідуалістамі і дэмакратамі, не над або пад.
Да таго ж у нашым нацыянальным выпадку з памерлымі звязаныя і пытанні кампетэнцыі: хто павінны пра іх клапаціцца, рэкрэацыйныя ці тэхнічныя службы горада? I наогул выяўленнем чаго павінны быць наш сацыялістычны могільнік? Выяўленнем агучанага аптымізму, выяўленнем тэзісу пра дзве культуры, густу і поглядаў інвестара? Або месцам антырэлігійнай прапаганды?
У такіх неясных, неакрэсленых і вельмі складаных умовах — бо тут адсутнічае канцэпцыя культуры — у 1963 годзе гэтую задачу паспрабаваў вырашыць малады архітэктар Фердынанд Мілучкы.
Крэматорый і ўрнавы гай — твор архітэктуры і ўрбанізму — сёння амаль завершаны. (Інтэр’ер, аднак, яшчэ не цалкам гатовы, таму да канчатковай ацэнкі яшчэ давядзецца вярнуцца). Для сучасніка гэта вялікая сатысфакцыя мець твор славацкага архітэктара такіх выключных якасцей, што нават варты пашаны.
Перш за ўсё трэба звярнуцца да вытокаў: выбар месца, ацэнка мясцовасці. Месца, якое абраў для свайго твора архітэктар Ф. Мілучкы, мае памежны характар. Знаходзіцца на знешнім схіле Карпат, які раздзяляе дзве выразна адрозныя мясцовасці. Насупраць вінаградных схілаў Браціславы знаходзяцца заходнія схілы Карпат са стужкай чорных соснаў, звернутых на захад сонца, да пясчаных раўнін Загор’я, да тэрыторыі, што чарнеецца сасновымі ляскамі, да небасхілу. 3 пункту гледжання Браціславы як паселішча гэтае месца знаходзіцца звонку, за гарадской мяжой (або, паводле ўяўленняў вясковых жыхароў, на загуменні).
Архітэктар Мілучкы сваім творам, значэнне і функцыя якога непасрэдна датычацца чалавека, зафіксаваў гэтае месца, замацаваў у нашай свядомасці, зрабіў з яго
прыродную і ментальною зону цішыні, што ахоўвае асноватворны стрыжань горада, адным словам, знайшоў і вылучыў яго генія.
Ведаць і ўяўяляць, уяўна праектаваць — гэта дзве асноўныя рэчы. Чалавек відавочна знікае, але знаходзіць задавальненне ў тым, што можа хаця б уяўляць месца свайго сыходу, а г. зн. хаця б уяўна адмаўляць факт свайго знікнення. Таму паэты ўсіх часоў: Гамэр, Вергілій ці Дантэ — распавядаюць пра гэта дакладна і падрабязна: дзе знаходзіцца пячора-ўваход, брама, шахта, яма, праз якія сыходзіш у іншасвет. Таму патрэбы сэрца не будзем успрымаць як забабоны.
У нашым выпадку шаша вядзе з Браціславы на захад да Брно або наадварот. На гэтай шашы ёсць невялікі паварот. Тут заўважыце праз шэраг рэдкіх тонкіх сосен, нібы праз заслону, прагаліну, невялікую паляну, зялёны падворак з ходнікам да пабудовы, што знаходзіцца пад шатамі дрэў. Будынак з лагічнай рацыянальнасцю запланаваны як праезд. Як пераход і прыпынак над абрывам. Яго тэхнічнае абсталяванне схаванае ў склепе пад тэрасай. Гэты абрыў на сённяшні дзень абавязкова механізаваны: пад’ёмнік, які не падымае, а толькі апускае.
Над ім абрадавая пабудова служыць як праезд. Гэта натуральная і паэтычная канцэпцыя твора.
Архітэктары і горадабудаўнікі сваю творчасць разумеюць як творчасць жыццёвага асяроддзя. Такое разуменне нам падаецца крыху асцярожным і недакладным. Архітэктура была і павінная быць чымсьці большым. Архітэктура і горадабудаўніцтва з незапамятных часоў былі, а храмы і дагэтуль ёсць, адлюстраваннем, як нам нагадвае сучасная этналогія і антрапалогія, касмалагічных уяўленняў чалавека. Лагеры качэўнікаў, звычайныя вёскі з трыснягу гэтак жа, як і егіпецкія храмы, пабудаваныя з прэтэнзіяй на вечнасць з вечных матэрыялаў, так як і хрысціянскія храмы, як сонечны горад Ле Карбузье, захоўваюць сваю вечную арыентацыю, сваю вечную міфалагічную свядомасць, што адпавядае руху нашай сонечнай планеты: там сонейка ўзыходзіць над нашым жыццём, а там заходзіць.
Архітэктура Мілучкага прытрымліваецца гэтай нязменнай арыентацыі. У адносінах да горада яго твор
знаходзіцца на захадзе, павернуты, арыентаваны паводле вечнага закона на захад. Бо гэта архітэктура над могільнікам, сёння механізаваным месцам масавага адыходу, непазбежна масавага захавання трун. Ужо сваёй арыентацыяй, якую не ўсведамляем, ёсць выяўленнем прыроднага, жывёльнага цыклу. Ясная планіроўка твора прадугледжвае рух. У сваёй унутранай аснове — гэта сцэна: вузкай сцежкай узыдзіце з ношай угару, спыніцеся і вернецеся ўжо без цяжару па бакавых прыступках уніз.
На тэрасе перад уваходам размешчаны комін — галоўны атрыбут, сэнсавая дамінанта ўсяго твора. Архітэктурнае разуменне і акцэнтаванне менавіта яго як дамінанты ёсць выяўленнем гуманізму, несентыментальнага гуманізму архітэктара. Гэты комін з пазіцыі няправільнага разумення тактоўнасці або сентыметальнасці можна было б і схаваць за схілам або ўвогуле прыхаваць. Але ці мае сэнс хаваць тое, з чым чалавек павінны змірыцца. Калі не памыляюся, менавіта гэты комін на гэтым месцы ў вызначаных абставінах ёсць вялікім архітэктурным манументам. Гэта роўны белы абеліск з матавай паверхняй, які чалавек мог бы і не ўспрымаць як комін печы, калі б на ім не былі бачныя жалезныя скабкі. Але не.
Тыя скабкі, вертыкальная лесвіца коміна-манумента ўтвараюць профіль безаблічнага аб’екту. Варыянтам знешняга выгляду коміна, белага роўнага каменя і жалезных стрыжняў, з’яўляецца тут і другі, крыху меншы абеліск, што нагадвае пажарную вежу. 3 яе павінны гучаць суцяшальны голас для людзей, што застануцца стаяць на тэрасе або не змесцяцца ў асноўным памяшканні. Чалавек у такую хвіліну, у самоце, патрабуе суцяшэння, патрабуе слоў.
«Несумненна», — адказвае архітэктар. Вострая неабходнасць тактоўнасці ў адносінах да чалавека бачная на ўсіх аб’ектах: на дрэвах, камянях — да якіх архітэктар ставіцца як да людзей. Камяні, дрэвы выглядаюць тут, нібы ў пуху, як гэтага прагне чалавек, які пакутуе. Гэта творча выяўленая трансцэдэнтнасць чалавечага пачуцця. Канцэпцыя твора прадугледжвае, што будзем гэтак жа далікатна ставіцца да пакінутых прыродных аб’ектаў, як і да людзей у такія хвіліны. На тэрасе, перад уваходам у развітальныя памяшканні вывешаныя пасудзіны;
з зялёнай вады бачныя акруглыя формы, цьмяны нацемак асалоды жыцця. А перад выхадам зноўку дзве паставы Угра, груба, шурпата выцесаных з таго ж белага каменя, што і пабудова. Выйсце, чалавечая расчуленасць ахоўваюцца высокім плотам з гарызантальна замацаванымі дошкамі з чырвонай елкі. Дарога ідзе далей, збягаючы па прыступках да ўрнавага гаю пад схілам. Пасярэдзіне, перад галоўнай будовай — лясная паляна, пяшчотная трава. Плошча лясной прасторы, створаная для выдатнага скульптурнага твора Уладзіміра Кампанэка — вычасаны, выпілены дубовы камель, нібы з паэзіі Голэго, што сваім выглядам, формай нагадвае штосьці нашае ўнутранае, хоць ужо і забытае, штосьці кшталту званарні ў нашай вёсцы або крыж пасярод могільніка ў Дзетве.
КНІГІ ОНЛАЙН
