Кветка Перуна
Тэатралізаваныя гульні, святы, казкі
Іван Кірчук, Кацярына Кірчук
Памер: 316с.
Мінск 2022
КВЕТКА ПЕРУНА
Іван КІРЧУК, Кацярына КІРЧУК
КВЕТКА ПЕРУНА
Каляндарна-абрадавы даведнік
Тэатралізаваныя гульні, святы, казкі
Мінск «НПП Регула» 2022
УДК 398.332(=161.3)(035)
ББК 82(476)я2
К43
Укладальнік музычнай часткі: Яна Рудніцкая
Фатаграфіі народных абрадаў: Іван Кірчук, Альфрэд Мікус, Уладзімір Урбановіч, Максім Шумілін
Рэцэнзенты: кандыдат філалагічных навук Аляксандр Філіпаў; кандыдат ваенных навук, дацэнт Андрэй Радзівонаў
Фатаграфія на вокладцы: Вольга Пачтарова
Кірчук, 1.1.
К43 Кветка Перуна : каляндарна-абрадавы даведнік / Іван Кірчук, Кацярына Кірчук. - Мінск: НПП Регула, 2022. - 316 с.
ISBN 978-985-6908-40-1.
У даведніку прадстаўлены вынік шматгадовай працы аўтараў, сцэнарыі абрадаў, святаў, казак, гульняў і тэатраліза-ваных прадстаўленняў, якія былі распрацаваны на аснове беларускага фальклору.
Кніга адрасавана выкладчыкам, настаўнікам, кіраўнікам фальклорных, тэатральных калектываў і студый, пра-фесійным калектывам, вучням сярэдняй школы, студэнтам устаноў вышэйшай адукацыі, а таксама усім, хто цікавіцца духоўнай спадчынай беларускага народа.
УДК 398.332(=161.3)(035)
ББК 82(476)я2
ISBN 978-985-6908-40-1
© Кірчук 1.1., Кірчук К. Л., 2022
© Афармленне. ЗАО «НПП Регула», 2022
Уапошнія гады, дзякуючы нацыянальнаму адраджэнню, у беларусаў узнікла ціка-васць да свайго мінулага, гісторыі і культуры, у тым ліку - да народных трады-цый. Беларускія звычаі і абрады канца XIX - пачатку XX стагоддзяў уяўляюць сабой стройную сістэму, у якой знайшлі адлюстраванне розныя бакі народнай культуры, побыту, філасофіі, рэлігіі, светаўспрымання і светаасэнсавання. Яны з’яўляюцца неад’ем-най часткай духоўнай спадчыны беларусаў. На жаль, і ва ўласных сем’ях, і ў практыцы вы-хаваўчых і адукацыйных устаноў мы далёка не поўна выкарыстоўваем гэты найбагацейшы педагагічны патэнцыял, створаны нашымі продкамі.
Фальклор, як народная мудрасць, не з’яўляецца нязменным: многія творы транфарму-юцца, дастасоўваюцца да новых умоў. Адраджэнне ці нават рэканструкцыя таго ці іншага свята - справа нялёгкая. Таму, зразумела, кіраўнікам калектываў найперш трэба ўважліва вывучаць літаратуру і назапашаны тэкставы, меладычны, інструментальны і харэграфічны матэрыял. Добрай дапамогай у працы могуць быць каля 50 тамоў серыі «Беларуская на-родная творчасць», падрыхтаваных Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нацыянальнай акадэміі навук Рэспублікі Беларусь. У іх грунтоўна падаецца фальклорны матэрыял, раскрываецца паходжанне і змест разнастайных свят і абрадаў.
У сённяшні час існуе праблема адаптацыі фальклорнай спадчыны да сцэнічных умоў і распрацоўкі спецыяльных сцэнарыяў, разлічаных на выканаўцаў і гледачоў розных уз-ростаў. У апошнія гады былі выдадзеныя дапаможнікі А. Лозкі: «Восеньскія святы» (1995), «Зімовыя святы» (1999), «Веснавыя святы» (2000), «Летнія святы» (2001). У іх увайшлі не-калькі маіх сцэнарыяў: «Дзе пачую талаку, туды ногі валаку», «Мацей і Аўдзей на вячорках у Хрысці».
Нягледзячы на тое, што з года ў год рэпертуар студэнцкіх калектываў і фальклорных гурткоў актыўна папаўняецца, праблема застаецца актуальнай.
У 2004 г. у суаўтарстве з А.Лозкам выйшаў дапаможнік для настаўнікаў, выхаваце-ляў, кіраўнікоў фальклорных і тэатральных гурткоў і студый: «Тэатралізаваныя школьныя святы», у які ўвайшлі новыя, распрацаваныя мной, фальклорныя праграмы: «Калядныя ігрышчы», «Лалоўнікі», «Русальныя розыгры», «Ноч на Яна», «Караваю, мой раю», «Некруты».
Гэтыя і іншыя, прапанаваныя ў дадзенай кнізе, праграмы або іх фрагменты, прайшлі шырокае апрабаванне на вучэбных пляцоўках Мінскага вучылішча мастацтваў (1982-1995) і Дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка (1997-2005). Студэнцкія вучэб-ныя гурты: «Бліскавіца», «Прадвесне», «Дабрадзеі», «Дзіва» прымалі ўдзел у шматлікіх га-радскіх і раённых святах. Лепшыя ўзоры рэканструяваных фрагментаў абрадаў, свят, тэа-тралізаваных казак былі запісаны на Рэспубліканскім Радыё (клуб «Фальклор») і паказаныя па Беларускім тэлебачанні.
Сёння праблема рэальнага далучэння моладзі, асабліва дзяцей, да нацыянальнай куль-туры з’яўляецца вельмі складанай. Існуе патрэба ў пошуку новых падыходаў да выхавання і адукацыі: тэарэтычных, арганізацыйна-тэхнічных і г.д. Неабходна з самага ранняга ўзро-
3
сту фарміраваць у дзяцей уяўленне пра асаблівасці беларускай духоўнай культуры і народ-ных традыцый. У сувязі з вышэйсказаным мною былі распрацаваны сцэнарыі для выка-наўцаў і гледачоў розных узроставых груп, што стала асновай класіфікацыі фальклорных праграм па раздзелах:
I. Сцэнарыі для дзяцей малодшага і сярэдняга школьнага ўзросту: «Воўк і авечкі», «Ба-равічок-Лесавічок», «Неба і Зямля»;
II. Тэатралізаваныя святы і абрады для вучнёўскіх і студэнцкіх калектываў: «Маслені-ца-палізуха», «Свята Вялічка», «Юр’я, або Вялікія пастухі», «Абарона варот», «Па старонках беларускага вясельнага абраду», «Восеньскі кірмаш», «Багач»;
III. Тэатралізаваныя прадстаўленні для прафесійных калектываў: «Страла», «Кветка Пе-руна», «Бай», «Яш-чары», «Тры Янгалы».
Некаторыя з праграм складаюцца з 3-5 самастойных сцэн, кожная з якіх можа быць выкарыстана паасобку. Кіраўнікам калектываў прадстаўляецца творчая свабода ў выбары і адаптацыі фальклорнага матэрыялу да пэўнай узроставай катэгорыі навучэнцаў або ўлас-ных магчымасцей.
У дадзенаму выданню таксама шырока прадстаўлены музычны матэрыял (ноты і аўды-язапісы), які дапаможа ўдзельнікам калектываў зрабіць працу больш разнастайнай і ціка-вай. Непарыўнае адзінства ў прадстаўленнях слова, музыкі, танца, элементаў народнага тэатра і гульні адпавядае сінкрэтычнаму характару народнай культуры і таму дазваляе ўд-зельнікам глыбей спасцігнуць яе сутнасць.
Што датычыць песеннага матэрыялу, то тут, безумоўна, нельга не закрануць праблему вывучэння народнай манеры спеваў. Трэба сказаць, што яна ў Беларусі мала распрацавана як у тэарытычным, так і ў практычным плане. Многія кіраўнікі фальклорных калектываў, практыкі традыцыйных спеваў не ўсведамляюць таго, што выкананне песень з абавязковым раздзяленнем на галасы (сапрана, альт, тэнар, бас) - гэта агульнаеўрапейская прафесійная манера выканання. У народзе так ніколі не спявалі. На жаль, арыентацыя на прафесійныя ўзоры харавых спеваў, што існавала ў Беларусі дзесяцігоддзямі, дрэннае веданне народнай манеры выканання або нежаданне яе ведаць зрабілі многія беларускія калектывы і прагра-мы псеўданароднымі.
Амаль усе гады разам са студэнтамі (нават з гуртом «Троіца», якім я кірую) мы працуем з магнітафоннымі запісамі (уласныя экспедыцыйныя матэрыялы, запісы фоналабараторыі архіва ІМЭіФ НАН РБ, архіва Рэспубліканскага радыё, запісы з архіваў вядомых фальклары-стаў і этнографаў). Гэта, безумоўна, вельмі складаная, але надзвычай цікавая справа. Ме-навіта з гэтай прычыны да «Кветкі Перуна» ў дадатак прапануецца дыск з аўтэнтычнымі спевамі. Ён можа выканаць ролю як ілюстацыйнага матэрыялу ў працэсе навучання, так і вучэбнага (штосьці можна развучыць разам з удзельнікамі калектыву).
Праца з праграмамі гэтага дапаможніка дапаможа развіваць у вучняў і студэнтаў пры-родныя музычныя дадзеныя, дазволіць глыбей раскрыць мастацкія здольнасці, зробіць рэпетыцыі непасрэднымі, далучыць кожнага ўдзельніка да тэатралізацыі фальклору. Мно-гае залежыць ад густу кіраўніка творчага калектыву, яго фантазіі і актыўнасці саміх уд-зельнікаў.
На жаль, вучэбныя праграмы многіх навучальных устаноў не прадугледжаюць штодзён-нага, нават штотыднёвага правядзення заняткаў па беларускім фальклоры. Аднак і ў такіх умовах мы павінны зрабіць усё магчымае для таго, каб захоўваць і развіваць у сучасных умовах лепшыя здабыткі народнай культуры.
Упэўнены, што прапанаваныя чытачу новыя фальклорныя праграмы, тэатралізава-ныя казкі і гульні будуць добрай дапамогай у папаўненні рэпертуараў разнастайных твор-чых калектываў, а галоўнае - у адраджэнні і папулярызацыі скарбаў беларускай народнай культуры.
Іван Кірчук
4
Гурт «Дзіва», пад кіраўніцтвам І.Кірчука (крайні злева). Мінскае вучылішча мастацтваў, 1995 г.
Гурт «Дзіва», створан на базе Мінскага вучылішча мастацтваў, 1995 г.
5
І.Кірычук у вобразе гаспадара ў беларускай хаце, створанай за ўласныя сродкі ўМінскім вучылішчы мастацтваў, 1995 г.
Гурт «Дзіва», створан на базе Мінскага вучылішча мастацтваў, 1995 г.
6
I. Кірчук падчас здымкі фільма «Сонцам асвячуся», Столінскі раён, 2005 г.
І.Кірчук і І.Вереніч, вёска Відзібор, Столінскі раён. 2005 г.
7
І.Кірчук, вёска Тонеж, Лельчыцкага раёна. Творчая экспедыцыя, 2019 г.
Калядую. Калядую. Каўбасу чую!
8
І.Кірчук і народны ансамбль вёскі Обчын, Любанскага раёна. Творчая экспедыцыя, 2017 г.
Во-го-го, каза. Во-го-го, шэрая!
9
Жыхары вёскі Тонеж сустракаюць ІЖірчука і У.Луцкага, рэжысёра фільма «Код продкаў», Лельчыцкі раён, 2019 г.
10
І.Кірчук падчас здымкі фільма «Код продкаў», 2019 г.
I. Кірчук і жыхаркі г. Тураў у нацыянальных строях, экспедыцыя 2019 г.
11
І.Кірчук і Валянціна Рыхліцкая, жыхарка вёскі Радзівонішкі, Лідскага раёна. Экспедыцыя 2020 г.
І .Кірчук за праслухоўваннем песеннага матэрыялу, сабранага падчас адной са шматлікіх экспедыцый
12
Сцэнарыі для дзяцей малодшага і сярэдняга школьнага ўзросту
ВОЎК I АВЕЧКІ
Паводле беларускай народнай гульні
Галоўныя дзеючыя асобы
Гаспадыня
Пастух Улас
1-я авечка
2-я авечка
3-я авечка
4-я авечка
5-я авечка
6-я авечка
7-я авечка
(колькасць авечак - адвольная)
Музыкі
1 ДЗЕЯ
На сцэну пад музыку выходзіць прыгожа апранутая гаспадыня, вакол яе прытанцоўва-юць авечкі (дзяўчаты і хлопцы).
Гаспадыня (узіраючыся ў неба). Тучы, тучы-адлятучы, ляціце на сухія землі, на чужыя старонкі, маю хаціначку, маю мясціначку мінайце.
Здалёк чуецца музыка і на сцэну выходзіць з торбай пастух.
He спяшаючыся
Найгрыш
Акарына
[I]1
Пастух. У залатую трубу іграю, звяр’ю раты замыкаю, і чорнаму медзвядзю, і шэраму ваўчышчу. (Ляскае пугай.) Буду іх біць, драць і караць: то паленнем, то каменнем!
Гаспадыня (звяртаецца да пастуха). Гэй, Улас, Улас, хадзі да нас, найміся да мяне ска-цінку пасвіць.
Да яго падыходзяць авечкі і становяцца вакол. Шэпчуцца паміж сабой.
1-я авечка. Нашы козачкі каля лозачкі, ме-ме, ме-ме!
КНІГІ ОНЛАЙН
