Лірнік
Арол М.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 182с.
Мінск 1991
У № 1 казённага месячніка «Народное образованіс» Вілепскай навучальнай акругі на 1913 г. пейкая п. Мачульская, як кажуць, мінскага папа дачка, у артыкуле пад загалоўкам «Прапагапда беларускай мовы» дае сваю «вучоную» раду беларускім працаўнікам, што праца іх — пустая забаўка, што беларускай пацыянальнай асобнасці ніякай не было і пяма, што ў беларусаў няма ні мовы сваей, а ўсё запазычанае або ў расейцаў, або ў палякаў, або ў маларусаў, што ў беларусаў няма ніякага фундаменту, на якім можна было б строіць беларускую будучыну, ніколі не было ні аднаго літаратурнага таленту, няма ні свае паэзіі, ні песні, ні драмы, пі камедыі. I яшчэ, і яшчэ чаго толькі япа ні нагаварыла ў гэтым артыкуле, папісаным без ніякага плана, без ніякіх падвярджэнняў — от так, што сліна да губы прыпясла і яшчэ такім «вучопым словам», што на
112
ват і гаварыць пяма чаго — праўда ясная як божы дзепь, і толькі дурпому чытачу болып нічога пе астаецца рабіць, як клапяцца ёй да зямлі і дзякаваць, што яна, «вучоная», яму, дурпому, расталкавала, што і ў чым дзела, аб чым ён, «дурапь», можа, і ніколі пе здагадаўся б. Вось, на табе, проста як малапкай асвяціла! I як лёгка: тое паправа, тое палева — і ўсё гатова, так проста, ясна, што аж за голаў хапаешся, як гэта мы, «дурні», нічога да гэтай пары не ведалі, пе ведалі, што так знаёма п. Мачульскай, аб чым і гаварыць пяма чаго? А дай бог вам, п. Мачульская, здароўя, што вы нас, дурняў, да розуму давялі, a то каб не вы, пе ваша рада, то мы і цяпер не ведалі б, хто мы і скуль мы.
Але пастойце, п. Мачульская, штось мне, скромпаму чалавеку, падта дзіўпай здаецца Barna рада, што чорнае ўжо стала белым, а белае чорпым. Выбачайце, п. Мачульская, што я, пе вучопы чалавек, ды пе веру вашай вучонай радзе і хачу пагаварыць з вамі аб гэтым самым, што вы радзіце (гаварыць? прызнацца, нават страшна робіцца, што я, просты чалавек, ды буду гаварыць з вучонай асобай). Але, бачыце, цяпер такі час настаў, што кожны чалавек, маючы кавалачак свайго розуму, не верыць, што другі яму кажа, а хоча аб усём дайсці сваім розумам. Што парадзіш, трудны час.
8—348
113
Так вось слухаііце, а каб пам пе пераліваць з пустога ў парожняе, то я папрашу вас узяць у рукі гісторыю Беларусі, якой вы, відаць, і ў руках не трымалі, хоць і тое праўда, што пашто такой вучонай асобе, як п. Мачульская, займацца такімі глупствамі, як чытаць гісторыю, хай чытаюць якія там дурні, а ў «вучонай» ёсць свая ўласная гісторыя, на тое яна і вучоная. Ну, а калі вы чыталі гісторыю і нічога там не бачылі — не стапу з вамі спрачацца: хто сляпым і глухім радзіўся, той ніколі пе будзе ні бачыць, ні чуць. Мяне дзівіць толькі, што вы, ііічога пе знаючы аб беларусах, бярэцеся з лёгкім сэрцам гаварыць тое, аб чым у вас няма ніякага паняцця, хіба толькі тое, што вычыталі з газеты п. Саланевіча.
Павашаму выходзіць, што вельмі проста даказаць народу, што ён не мае сваёй самабытнай мовы, калі ў розных месцах яго старонкі ёсць дзеякія асобнасці ў вымаўленні? Выходзіць, павашаму, што французскі мужык не француз, бо ён гаворыць не так, як яго брат — француз з Парыжа?
Каб паказаць вавілопскае стаўпатварэнне беларускай мовы, п. Мачульская дае такія кусочкі мовы беларускай, быццам чутыя ў Мінскай і Віленскай губ.: «Дах'ь вь яго маляваный, а дзядзіняц'ь брукованый»; «На люхтцн ружнаго футра за кавняры на цвікахт, павіша
114
но»; «Хурманка у гандля аж гнетця отч> сбожа». Ну, што ж тут такога дзіўнага бачыць п. Мачульская? Строіць яна на гэтым сваю «вучоную» тэорыю, што быццам беларускай мовы няма, а ёсць толькі мешаніна ўсіх моў. Я тут не бачу нічога асаблівага — мова беларуская, толькі бяда ў тым, што яна не знае гэтай мовы і запісвае пасвойму, паставіўшы націскі па сваім натхненні. А папраўдзе павінна быць так: «Дах у яго малёваны, а дзядзінец брукованы»; «На люхце рознага футра за каўняры на цьвякох навешана», і павашаму выходзіць, на «люхце» — значыць на «чердакЬ», a памойму на лежаку на гары. «Хурманка ў гандляра аж гнецца ад збожжа». Павінна быць так, і так гавораць і ў Гродзенскай губ., і ў Мінскай, і ў Віленскай.
I вось, паказваючы на гэта, п. Мачульская гаворыць, што выдзеліць з гэтых, па яе ліку, тысячаў беларускіх моў, штоколечы самабытнае, каб напісаць этымалогію беларускай мовы — «няма ніякай змогі». Ну, аб гэтым то вы можаце быць спакойны, п. Мачульская, вашай вучонасці прасіць не будзем — зробімо, можа, якколечы і самі.
Далей п. Мачульская гаворыць, што беларускія працаўнікі ніякай карысці свайму народу не дадуць, а нават вялікую шкоду прынясуць яго граматнасці, бо друкуюць газету «На
8*
115
ша ніва» без літары «£», «ь» і няма «п», а ёсць толькі «і». Гэта дрэнна, як можна, каб не было «■Ь»? Яно так даспадобы п. Мачульскай.
Ну, адным словам, нагаварыла, што беларускія працаўнікі робяць пустую і шкодную працу, нікому не патрэбную, «дзеля сваіх якіхсьці мэтаў»; што беларускія працаўнікі толькі «гуляюць у мужыка», што сам мужык ніякага ўдзелу ў гэтым не прымае, што сам ён не піша ні драмы, ні камедыі, ні апавяданняў, а за яго «на гарачую руку» напісалі ўсё гэта якіясь яго прыяцелі, каторыя называюць сябе яго працаўнікамі. Так, так, п. Мачульская, дурні былі расейскія Ламаносаў, Дзяржавін, Фанвізін і другія, што пачалі пісаць оды, вершы, камедыі і інш., ім бы трэ было б паждаць, пакуль які Панцялей ці Мацей не напісалі б дзеля іх усяго гэтага, тады гэта была б літаратура расейская, бо сам народ стварыў, а так, як яны не паждалі таго часу, а хутчэй пахапіліся ды самі папісалі, то й літаратура гэта не расейская. Павашаму выходзіць гэтак, п. Мачульская?
Каб паказаць, што праца беларусаў над адраджэннем беларускай нацыянальнасці — пустая праца, п. Мачульская гаворыць, што за гэту працу «ўзялася толькі жменька некультурнага элементу, а большая частка культурнага элементу, выйшаўшага з народа, адносіцца да гэтага крытычна».
116
Калі кулыурным элементам нашага краю лічыць Саланевічаў, Кавалюкоў і — п. Мачульскую, то тады так.
ДА БЕЛАРУСКАЙ МОЛАДЗІ
Надыходзіць вялікае свята, Вялікдзень! Недарма гэтае свята ў беларусаў называецца Вялікаднем, бо гэта і сапраўды Вялікі Дзень радасці, жыцця і шчасця. Уся прырода ўваскрасае ад доўгага маркотнага сну да новага жыцця. У глыбіні зямлі робіцца вялікае таінства новай творчасці, і спрадвечная сіла пакрывае зямлю зялёненькай травіцай, дрэва лістком, ніўку жытам, а над усім гэтым з вышыні ўсміхаецца яснае сонейка, свеціць і грэе, а ў сінім бяздонным небе, нявідны чалавечаму воку, трапеча і пяе свой гімн вясне, новаму жыццю вясёлы жаўрук...
Радасны, шчаслівы гэты дзень! Лягчэй дыхаюць грудзі, адступаюць некуды нудныя, журлівыя думкі, душа ўздымаецца кудысь высока ўверх. Радасна, шчасліва. Хочацца, каб усягды так было.
Шчаслівы вы, маладыя сыны МаціБеларусі! Вы ўсе з розных куткоў свету божага, куды вас загнала долямачыха, збсрацеся ў сваю
117
родпую старопку, да сваей роднай хаты і разам са сваімі будзеце святкаваць гэтае свята.
Вось жа, браты, старайцеся, каб гэты час, што вы прабудзеце ў родпай старопцы, пе прапаў для вас дарэмпа, а прайшоў з карысцю для сябе і другіх.
He чурайцеся сваіх сяброў простых, нявучаных, з якімі вы правялі лепшую частку свайго жыцця — дзяцінства, а зліцеся з імі ў адпо, гаварыце такімі словамі, як колісь, гуляйце разам свае родпыя гульні і спявайце свае родныя песні.
Спявайце свае песні!
Гэтымі часамі ў нашу вёску прасунулася расейская госцяпесня, брыдкая «частушка», якой пастараліся навучыць нашу вясковую моладзь, якая мала разбіраецца, салдаты і тыя з хлопцаў, каторыя пацёрліся каля гарадоў і ў расейскім баку. Хутчэй і болей цяпер можна пачуць у нашай вёсцы гэту брыдкую песню. Чаму ж гэта маюць ахвоту па вёсках пяяць брыдкія песні? Таму, што ў пашай моладзі, як у людзей цёмных, пе выраблены «смак» да песні, яны, як дзеці, пе ведаюць, што дрэнна, a што добра, абы толькі новае ды папскае. Чалавек са смакам не толькі не будзе пяяць такое песні, але нават і слухаць яе. Вось жа, браты, наша павіннасць вучыць сваіх цямнсйшых братоў гэтага смаку да песні, паказваць хараство
118
свае роднае песні, яе глыбокую душу, багатую мелодыю.
Хай кожан з нас, пачуўшы, як спяваюць нашы хлопцы і дзяўчаты брыдкую «салдатчыну», не пройдзе так сабе, закруціўшы нос у другі бок і яшчэ ў душы аблаяўшы гэтых хлопцаў і дзяўчат, а падыдзе да іх, скажа, што гэта песня нягожая,— «кіньце, не спявайце, а лепш заспяваем сваю родную»...
Вучыць трэба іх, бо яны, як дзеці, не ведаюць, што права, а што лева. Трэба вырабляць у іх смак да ўсяго далікатнага, добрага і шчы^ага, а гэта будзе тады, калі мы будзем жыць разам з імі.
Мне вельмі спадабалася на сялянскіх вячорках у літоўцаў. Студэнты, настаўнікі і простыя вясковыя хлопцы і дзяўчаты разам гуляюць свае тапцы і пяюць свас песпі. Міла паўглядацца. I так усё проста, без ніякага гонару, як браты з братамі. От так, так і павінна быць!
He чурайцеся, браты, простага чалавека, не глядзіце на тое, што ёп і чоряы і не прыбраны, што ў яго ў хаце і цёмна і брудна, а зайдзі да яго ў хату, ці калі ўгледзіш на вуліцы, то прывітайся, як з родным, сядзь, пасядзі з ім, забудзь, што ты чымсь рознішся ад яго, астанься такім, як ёп, зліся з ім, унікні ў яго душу, прагавары да яго родным слаўцом, расталкуй яму штоколечы новага, цікавага, навучы чагоко
119
лечы, падай раду ў чым і павер, мой браце, што ты не толькі дабро зробіш яму, паднімеш яго гонар чалавечы, пакажаш, што ты яго брат, гатовы памагчы яму ў яго цяжкай долі. Я кажу, не толькі ты зробіш дабро яму, але ты сам, браце, пазнаеш такое задавальненне, такое шчасце ў душы, як той рабочы ў апавяданні Л. Талстога «Хадынка», калі ён адратаваў ад смерці дачку вялікага пана, заціспутую пародам на каранацыі, і калі яна хацела сказаць бацьку, каб ён узнагародзіў яго, нягледзячы на тое, што быў вельмі бедны, не захацеў ніякай падзякі і, сказаўшы толькі «пашто ж!», пайшоў у свой бок, а ў душы ў яго паднялося штось такое магутнае і шчаснае, чаго ён не прадаў бы ні за якія скарбы па свеце — гэткая ўзнагарода будзе табе, мой браце, за твой чалавечы паступак.
Вясёлых свят, браты!
АБ НАШАЙ ІІЕСНІ
Мне здаецца, што ні па чым так нельга спазнаць народ, яго характар, яго погляды на жыццё, яго думкі, жаданні, ідэалы, яго варункі жыцця, сямейнае і грамадзяпскае пачуццё і т. д., адным словам — як ён жыве і чым ён жы
КНІГІ ОНЛАЙН
