Лішнія
Дантэ Арфелі
Выдавец: Беларусь
Памер: 290с.
Мінск 1965
— На гэты раз мне нешта не шанцуе,— парушыў маўчанне Луіджьі.— Сёння табе пашчасціла.
— Дзе там...— махнуў рукой Люка. «Добрае шчасце!» — хацеў сказаць ён.
— Як у цябе з работай?
— Засталося некалькі дзён,— адказаў Люка.— Хутка ўсё скончыцца.
— I што тады? — спытала старая, якая тым часам увайшла і слухала іх размову.— Відаць, застанешся без працы?
— He ведаю,— адказаў хлопец.
Ён узяў ката, паставіў яго на стол і пачаў асцярожна гладзіць. Старая зноў наліла сабе віна.
— Ты ж зноў будзеш без работы! — паўтарыла яна.
— He ведаю,— сумна прамовіў Люка. — Пакуль што я нічога толкам не ведаю.
Ён пачаў гуляць з катом, рухаючы пальцам перад яго мордачкай. Той працягваў лапкі, імкнучыся схапіць палец. Луіджы перабіраў карты, нібы пералічваючы.
— Гэта кепская гісторыя, — заўважыла старая.— Трэба ўжо цяпер высветліць што і як.
— Ты бачыў Альберта? — спытаў Луіджы.
— Ага, на тым тыдні.
— Што ты думаеш пра яго?
— Цяжка яшчэ сказаць, я вельмі мала яго ведаю, але здаецца, што, па сутнасці, хлопец ён неблагі.
— Па сутнасці, так. Але хто, па сутнасці, не з’яўляецца добрым,— прамовіў Луіджы.— Калі гаварыць «па сутнасці», то кожны чалавек—анёл. Я мяркую так: ва ўсіх нас спачатку ёсць шмат добрага, шчырага. Але потым, калі мы жывём побач, пачынаецца барацьба за існаванне, прачынаецца ў чалавеку інстынкт быць першым, мець больш за іншых,— і гэта псуе яго, вынішчае ў ім дабрату.
— Дзіва што! Мы ж самі так думаем: калі чалавек добры, дык мы лічым яго або дурнем, або хітруном, які нешта ўтойвае. He верым, што чалавек можа рабіць добрае проста так, нізавошта.— Люку чамусьці прыгадаліся яго візіты да знаёмых дона Альда з рэкамендацыйнымі лістамі.— Усе мы такія!
— I ўсё ж людзі працягваюць гаварыць, што дабрадзейнасць — цудоўная рэч,— заўважыў Луіджы.— У людзей столькі прыгожых слоў і прыгожых думак... шкада, што ўсё гэта толькі ў іх галовах.
— To выходзіць, што нічога не застаецца, як навучыцца таксама абдурваць і хітраваць, і прыстасоўвацца, як Альберта.
— Выходзіць, нічога не застаецца,— сурова адказаў Луіджы.— Пакуль усе пераконваюць сябе ў гэтым, пакуль гавораць «нічога не зробіш». Яно, канешне, нічога не зробіш, калі думаць і дзейнічаць так. I заўсёды будзе так, пакуль кожны будзе трымаць у галаве свае ідэі, думкі пра герояў, прыклады вялікіх людзей... пакуль будуць верыць у гас-
падара, у начальніка і кар’еру, пакуль існуюць самыя словы «выйсці ў людзі». Ух, як падабаецца людзям мець грошы, жанчын, багацце, як прагнуць камандаваць іншымі! Праз гэта, сапраўды, людзі проста шалеюць, гатовы кінуцца галавой у вір.
Люка змоўчаў, баючыся раззлаваць Луіджы.
— Аднак у Альберта,— дадаў той, раптам супакоіўшыся і рэзка мяняючы размову,— ёсць таксама добрыя якасці.
— Вядома. Ён умее трымацца, але надта пыхлівы і спрытны.
Размова спынілася, бо Луіджы нічога не адказаў. Ён паволі перакладваў карты з адной рукі ў другую, але было відаць, што ён думае пра іншае. Потым, не падымаючы вачэй, сказаў:
— Прынамсі, калі ўбачыш яго, перадай ад мяне прывітанне.
— Добра,— адказаў Люка.
— Толькі глядзі, каб не забыўся,— папярэдзіў яшчэ раз Луіджы.
Ён зноў пачаў перакладаць карты. Калі ўсе яны апынуліся ў левай руцэ, ён пачаў па адной перакладаць у правую.
— I Лідзіі перадай прывітанне, яна добрая дзяўчына...— і зноў папярэдзіў: —Абавязкова.
Люка збянтэжана паглядзеў на яго. Толькі цяпер яму здаліся дзіўнымі гэтыя прывітанні.
— Чаму? Ты збіраешся некуды ехаць?
Луіджы нездаволена паглядзеў на яго, нібы гаворачы: «Не задавай лішніх пытанняў». Але Люка зноў запытаў:
— Чаму?
У вачах Луіджы ўспыхнулі агеньчыкі і здалося, што ён хацеў нешта сказаць, але змоўчаў і зноў
пачаў паволі перабіраць карты. Люка ціха гладзіў ката, думаючы пра словы Луіджы. У кухні запанавала цішыня, і недзе далёка пачуўся глухі, адчайны крык, які раз-пораз паўтараўся, усё такі ж умольны і трывожны.
— Што гэта такое? — прыслухаўся Луіджы.
— Сава,— адказаў Люка.— Галосіць ужо некалькі тыдняў. Відаць, у званіцы на суседняй вуліцы.
Крык гэты быў падобны на ікаўку альбо рыданні чалавека, які не ўмее, але ўвесь час спрабуе заплакаць. Крык падобны на стогн: надрыўны, адчайны, пакутлівы. Гэта быў гук, народжаны цемрай, і ў настойлівасці, з якой ён паўтараўся, было нешта злавеснае, тужлівае і журботнае. Здавалася, гэта крык адчайнай душы ў начной прасторы.
— Дзіўна,— прамовіў Луіджы.— Я ніколі не чуў.
— To як жа,— звярнулася да Люкі старая,— гэты месяц ты яшчэ будзеш кватараваць?
— He ведаю,— адказаў хлопец.— Я ўжо табе гаварыў.
Старая выліла ў шклянку рэшткі віна. Доўга смакавала кожную кроплю, перш чым праглынуць. Потым трыма глыткамі выпіла.
— Мне трэба ведаць наперад,— настойвала яна.
— Дык што ты хочаш, каб я сказаў?
— Ці будзеш яшчэ гэты ь-есяц. Калі трапіць хто-небудзь, я павінна ведаць наперад.
— He ведаю. Магчыма, яшчэ буду.
— Мне трэба ведаць дакладна.
— Хіба пакой Лідзіі ўжо заняты? — спытаў Люка.
— Якая табе да яго справа? — адказала старая, трохі памаўчаўшы.— Дык што ты думаехп?
Люка маўчаў. Ён асцярожна гладзіў пальцам каціную мысу і думаў.
— Я хачу ведаць,— паўтарала старая.— Разумееш?
Люка раззлаваўся і нервова махнуў рукой, каб яна замоўкла.
— Такіх нахабнікаў, як ты, у мяне яшчэ не было,— закрычала старая злосна.— Я маю права ведаць гэта, ці не? Альбо я тут ужо і не гаспадыня? Ты чуеш ці не?
Люка зноў не адказаў.
— Я хачу, каб ты сказаў мне праўду,— усхадзілася старая.— Ты здольны сказаць адно, а зрабіць другое. Я цябе добра ведаю. Я ўжо век пражыла... але я не дурнейшая за цябе, каб ты ведаў.
Хлопец устаў, каб ісці.
— Я не дурнейшая за цябе,— выкрыкнула старая.— Калі ты хочаш абдурыць мяне, дык памыляешся. Недарэка ты, недарэка...— пачала паўтараць яна румзаючы.
Люку кроў ударыла ў твар, ён рэзка павярнуўся да старой. Луіджы ўстаў паміж імі.
— Досыць табе енчыць,— суха сказаў ён старой.— Люка застанецца. Я табе гавару, што застанецца.
Цяпер з горада не далятала ніводнага гуку, і цішыня стала яшчэ больш глыбокай і насцярожанай. Ноч была халодная, поўная зорак: пасля таго, як схаваўся месяц, яны, здавалася, заблішчалі яшчэ ярчэй. На вуліцы пачуўся грукат калёс. Потым паказаліся чорныя сілуэты каня і воза, але чалавека
не было відаць: мусіць, ён спаў, уладкаваўшыся паміж скрыняў. Ідучы па полі, Луіджы адчуў, як халодная раса прасочваецца ў чаравікі і прамочвае ногі. Воддаль яшчэ чуўся грукат, але воз праехаў ужо і схаваўся за дамамі. Чалавек, што ішоў разам з Луіджы, спусціўся ў роў, які акружаў шырокі пляц, і павярнуўся, чакаючы хлопца. Ён крочыў хутка, нягледзячы на тое, што быў у гадах. Раптам упаў на зямлю. Луіджы таксама схаваўся.
— Што здарылася? — спытаў ён паўшэптам.
Чалавек павярнуўся і злосна махнуў рукой, загадваючы маўчаць. Так яны чакалі доўга — пяць, можа дзесяць мінут. Потым чалавек падняўся і зноў пайшоў уперад. Цяпер ён сунуўся асцярожна, прыгінаючыся. Луіджы таксама прыгнуўся. Абодва былі падобны на паляўнічых сабак, якія, здалёк заўважыўшы звера, асцярожна набліжаюцца да яго, каб не спалохаць. Поле наперадзе было чорнае, і толькі, паглядзеўшы ўгору, можна было ўбачыць па-ранейшаму яркія зоркі, якія віселі, нібы буйныя ліхтары, сярод лістоты рэдкіх дрэваў, што раслі ўздоўж канавы. Здавалася, варта было страсянуць дрэва, і яны пасыплюцца, як пераспелыя яблыкі. Хлопцы падыйшлі да расчышчанага ўчастка, зусім ужо блізка ад будынка, працягваючы рухацца хутка і бясшумна, амаль не разгінаючы спіны. Луіджы адчуў, як у яго кішэнях бразнулі цяжкія трубкі, і спыніўся, каб прытрымаць нязвыклы груз. Яго таварыш таксама спыніўся і прысеў на кукішкі за вялікай кучай смецця.
— Адпачнём хвілінку,— шапнуў ён.
Абодва ўспацелі і цяжка дыхалі.
— Цяпер ужо на месцы,— дадаў таварыш, выціраючы рукавом пот з твару.
Луіджы паглядзеў уперад: там, проста перад ім, на фоне неба віднелася масіўная камяніца будынка. Яна здавалася далёкай масай, да якой немагчыма дабрацца, як быццам з другога свету. Гмах узвышаўся маўклівы і нерухомы, але здавалася, што гэта цішыня і нерухомасць не мёртвая, інертная маса каменняў, а нейкая жывая істота, якая чакае і сцеражэ, пільна ўглядаючыся ў цемру ночы. Яна жыла нейкім сваім таямнічым жыццём, размаўляла з зоркамі на сваёй мове: вось так падысці да яе, датыкнуцца да гэтых камяніц, адчуць іх халодную трываласць і пакласці пад сцяну ўзрыўчатку здавалася немагчымым, — спачатку трэба было ўвайсці ў нейкі іншы свет, магічны і нерэальны. У цішыні пачулася стракатанне цвыркуна. Гэта быў адзіны гук ночы. Ён таксама здаваўся блізкім і далёкім адначасова: варта было падумаць, што ён блізка, і ён сапраўды здаваўся зусім побач, але дастаткова было ўявіць яго на адлегласці, і ён адразу пачынаў гучаць недзе далёка. Луіджы ўважліва слухаў ціхую, бясконцую песню цвыркуна, пакуль яго таварыш пільна разглядаў цені. Яна гучала нейкай таямнічай, срэбранай музыкай, у ёй было нешта іскрыстае, дрыготкае, нібы далёкая песня зорак. Луіджы падняў руку з мокрай зямлі: да ладоні прыстаў завялы, пажоўклы ліст. I раптам прыгадаліся вершы, якія чытаў яшчэ ў школе. Як салодка і разам з тым горка гучалі гэтыя радкі!
Пакаленні людзей, нібы лісці на дрэвах...
Хто ведае, калі ён вучыў гэты верш, што раптам прыгадаўся яму гэтай ноччу? Але сапраўды так: людзі, як лісці. Адно пакаленне з’яўляецца, жыве, і не паспее знікнуць, як наступнае, новае прыхо-
дзіць яму на змену, нібы зялёная лістота ўвесну. Так было спрадвеку, так будзе яшчэ бясконца. Так загінулі яго бацька і маці, але заўчасна, забітыя людзьмі, а не смерцю. Навошта тады жыццё пакаленняў, калі яны не падрыхтуюць лепшую долю для нашчадкаў? Бо ў гэтай паслядоўнасці, змене пакаленняў, у тым, што яны рыхтуюць жыццё і ахвяруюць адно дзеля аднаго,— можа ва ўсім гэтым і крыецца патаемны сэнс жыцця? Можа быць, адзін спосаб лепшы за другі, магчыма, што шлях, які ён абраў, зусім памылковы. Можа быць. Але і ў гэтым выпадку яго жыццё заставалася нейкім момантам, неабходным элементам ў падрыхтоўцы новага жыцця. А яго жыццё... Каму яно цяпер патрэбна?
Пакалеінні людзей, нібы лісці на дрэвах, Што вясной зелянінай пакрываюць лясы...
Якія пяшчотныя былі гэтыя вершы! У іх быў нейкі напамінак аб дзяцінстве, аб школьных часах, здавалася, у іх гучыць тая ж пяшчотная, прамяністая музыка, як і ў песні цвыркуна.
КНІГІ ОНЛАЙН
