КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
лгтўскля ГАСПАДЫНЯ
Літаратурныя помнікі Беларусі
ЛІТОЎСКАЯ
ГАСПАДЫНЯ
ці
НАВУКА АБ УТРЫМАННІ Ў ДОБРЫМ СТАНЕ ХАТЫ IЗАБЕСПЯЧЭННІ ЯЕ ЎСІМІ ПРЫПРАВАМІ I ЗАПАСАМІ КУХОННЫМІ / АПТЭКАРСКІМІ / ГАСПАДАРЧЫМІ, A ТАКСАМА
ГАДАВАННІ I ЎТРЫМАНШ СКАЦІНЫ, ПТУШКІ I ІНШАЙ ЖЫВЁЛЫ АДПАВЕДНА СПОСАБ АМ НАЙБОЛЬШ ВЫПРАБАВАНЫМ / ПРАВЕРАНЫМ ВОПЫТАМ / ДА ТАГО Ж САМЫМ ТАННЫМ I ПРОСТЫМ
МІНСК ПОЛЫМЯ" 1993
ББК 37.279
Л64
УДК 64.021
Серыя заснавана ў 1991 годзе
Пераклад з польскай мовы
П. Р. К а з л о ў с к a г a , В. В. Нядзвецкай
Слоўца да чытача А да ма Мальдзіса
Пераклад падрыхтаваны па выданні:
GOSPODYNI LITEWSKA, czyli Nauka utrzymywania porz^dnie domu i zaopatrzenia go we wszystkie przyprawy, zapasy kuchenne, apleczkowe 1 gospodarskie, tudziez hodowania i utrzymywania byd-fa, ptastwa i innvch zuwiolow. wedlug sposobow wyprobowanszych i najdoswladozenszych, a razem najtanszych i najprostszych. Wilno: Drukiem Jozefa Zawadzkiego, 1858.
Мастакі У. У. Д a ў г я л a , I. A. Д з я м к o ў c к i
3404000000—001
M306 (031—93
ISBN 5-345-00496-X
© Пераклад. ГІ. P. Казлоўскі, B. B. Нядзвецкая, 1993
© Прадмова. A. I. Мальдзіс, 1993
© Афармленне. У. У. Даўгяла, 1. А. Дзямкоўскі, 1993
СЛОЎЦА ДА ЧЫТАЧА
Перад валіі, шаноўныя спадарыні і спадары (ды будзе мне дазволена ўжыць гэты старасвецкі і адначасова новы выраз), незвычайная, унікальная кніга. Яна лшгла б выйсці пад больш дакладнай назвай — не "Літоўская гаспадыня", а "Беларуская гаспадыня", бо ў ёй акумуляваны гаспадарчакулінарны вопыт не продкаў сё нняшніх летувісаў (у XIX стагоддзі іх называлі пераважна жмудзінамі), а жыхароў Міншчыны, якую ў адпаведнасці з гістарычнай прыналежнасцю да Вялікага княства Літоўскага ў тым жа XIX стагоддзі залічалі да Літвы (прыгадаелі, шпю і Мінск тады зваўся Літсўскім, і Брэст — Літоўскім). Кніжка гэтая магла б з’явіцца не ананімна, як выходзіла раней і еыходзіць цяпер, а з указаннем прозвішча аўтара, дакладней — аўтаркі. Ды такая ўжа была вачя аўтаркі, каб усе шэсць выданняў "Літоўскай гаспадыні" — і прыжыццёвае (1848), і пасліяротныя (1851, 1856, 1858, 1862, 1873) — убачылі свет ананімна. Таму валя тая захоўваецца і зараз, у першым беларускім перакладзе. Таму, згодна з канонамі тэксталогіі, кніжка выходзіць пад псршапачатковай, няхай і ўмоўнай назвай.
Дык хпю ж яна, таямнічая аўтарка першай беларускай гаспадарчакулінарнай энцыклапедыі, няхай і апранупгай — у адпаееднасці з тагачаснай рэальнасцю — у польскамоўную апратку?! Прызнацца, доўгі час яе прозеішча не веднў і я. Экземпляр "Літоўскай гаспадыні" віленскага выдання 1858 года, з якога і зроблены гэты пераклад, трапіў да ліяне выпадкова. Неяк у 1970 годзе я чытсўлекцыюў Магілёўскай абласной бібліятэцы. Пасля ліяне папрасілі паглядзець і вызначыць каштоўнасць польскіх кніг, што стаялі ў запасніках. А калі работа была закончана, дазволілі як "ганарар" узяць нешта з дублетаў. Выбар люй паў на "Літоўскую гаспадыню", бо, па-першае, я разумеў, што пад словалі "літоўскі" тут хаваецца беларускі падтэкст, na-другос, у іншых бібліятжііх яна мне не сустракалася. Чаму? Мабыць, таліу, што пры частым ужытку зачытвалася тьші ж гаспадынямі "да дзірак", а вучоныя мужы, якілі раней было даверана камплектаванне бібліятэк, лічылі выданне занадта "несур’ёзным", каб захоўваць яго для нашчадкаў...
Вярнуўшыся з кнігай у Мінск, я адразу ж паказаў яе Уладзіміру Караткевічу. Зацягваючыся бвраморынай, ён доўга гартііў пажаўцелыя ад часу старонкі, потылі нешта выпісваў ("бач ты, ужо тады ўмелі"). Асабліва, паліятаецца, спадабаўся яму рэцтт лікёра ("ліквора”) з крываўнікам, блакітнага па колеры.
— Слухай, стары, — сказаў тады мой госць, — гэпіа жабхівязкова трзба перакласці на нашу мову. Такое багацце, такая сліаката... А кажуць жа, што
ў нас нічога не было — толькі лапці і каўтун у галаве... Момп, я нават сам паспрабую зрабіць пераклад, калі будзе час. Хаця... хаця хто такое выдасць? Во каб камень быў у мінулае ці якая брыдота — тады б адразу пусцілі ў свет.
Караткевічавы крытычныя стрэлы адрасаваліся, вядома, канкрэтным тагачасным выдаўцам. Але паколькі іх няма ўжо ў жывых, то і прозвішчы паўтараць не варта. Прамёрпівых, якмовілілаціняне, або добра, абонічога... Разумеў тое і люй субяседнік. Таліу на развітанне запатрабаваў ад ліяне:
— Пацікаўся, стары, дзе ў паперах, хто напісаў гэтую кніжэнцыю. Бо трэба было б сказаць колькі добрых слоў пра "аўтарку”, а мы нават прозвішча яе не ведаем. He іголка ж у стозе сена... Мусіла з выдаўцамі перапісвацца... Так што шукай у сеаіх там архівах!
Выконваючы пажаданне сябра, я і шукаў у віленскіх зборах, у паперах выдаўца Юзафа Завадскага. Але без прозвішча цяжка. I толькі выпадак. дапамог выйсці на след. У артыкуле беларускага пісьменніка і добрага знаўцы Міншчыны Аляксандра Ельскага "Сілуэты жанчын з-над Нёмана, Дняпра і Дзвіны", змеійчаным у газеце "Дзённік Віленьскі" ў 1906 годзе (N« 27, 31, 32), прыведзены звесткі пра асветніц Еву Фялінскую, Ганну Цюндзявіцкую і Габрыелю Горват, якія ў першай палове XIX стагоддзя жылі на Міншчыне і клапаціліся пра беларускіх сялян, адкрываючы для іх шпіталі і школкі, навучаючы рацыянальшгму гаспадаранню.
Пра Ганну Цюндзявіцкую ў артыкуле сказана, што яна з’яўляецца аўтаркай выдадзенай ананіліна "Літоўскай гаспадыні" (высветлілася, шпю ёсць яе і рускі пераклад), падрыхтавала да друку "Гаспадарчы штогоднік” (Вільня, 1854, 1861). У рукапісе застаўся трэці яе твор — пра лячэнне сялян (гісторыкам медыцыны варта яго пашукаць). Пра самую ж Цюндзявіцкую згадвалася наступнае. Нарадзілася яна ў 1803 годзе ў Каралішчавічах пад Мінскам. Выйшаўшы замуж за маршалка шляхты Барысаўскага павета, апекавалася над сяляналй. збірала народныя рэцэппгы і правярала іх на практыцы. Памерла ў 1850 годзе.
Артыкул Аляксандра Ельскага, несумненна, узрадаваў бы Уладзіміра Караткевіча. 1 не пюлькі таму, што Ганна Цюндзявіцкая аказалася карэннай жыхаркай Міншчыны, але і таму, што такое прозвішча было добра яліу вядома. У сувязі з гісторыяй пеўстання 1863 года аўтар "Каласоў пад сярпом тваілі" зайліаўся асобай артылерыйскага прапаршчыка Міхала Цюндзявіцкага, расстралянага ў Мінску за агітацыйную работу сярод сялян і чытанне для іх "Мужыцкай прсўды'' Каспіуся Каліноўскага. Бацькі прапаршчыка жылі ў маёнтку Вільянова Барысаўскага павета (цяпер Кішчынаслабодскі сельсавет). I калі б у судовых дакументах захавалася Імя ягомаці (нажаль, тамуказаны толькіімёны бацькі, братоўісясцёр), тоцяпер, у гэтай прадмове, люжна было б упэўнена засеедчыць, дзе ж канкрэтна пісалася "Літоўская гаспадыня". Бо па датах жыцця аўтарка кнігі магла даводзіцца маці аднаму з паплечнікаў Калінсўскага. Ці так? Каб адказаць на гэтае пытанне, патрэбны дадатковыя пошукі. Але адно сёння бясспрэчна: аўтарка "Літоўскай гаспадыні" належала да роду, заслужанага на Беларусі, у беларускім рэвалюцыйна-вызваленчылі руху (дарэчы, "зяліяніна” Барысаўскага павета Ал. Цюндзявіцкагаўпаліінаў сяродбеларускіх дзеячаў Янка Купала).
Чаліу ж Ганна Цюндзявіцкая не пажадала, каб тагачасныя чытачы ведалі яе прозвішча? Ды, відаць, па той простай прычыне, што жанчыне быць пісьменніцай, літаратаркай тады лічылася нечым... непрыстойным, асабліва для прадстаўніцы залюжных колаў. Таму Габрыэля Гюнтэр, жыхар-
ка Смаргоншчыны, сціпла падпісвалася: "Аўтарка кнігі "У Божае ілія", таму польская і беларуская паэтэса Зоф’я Трашчкоўская хавалася за імя і скарочанае прозвішча свайго бацькіАдама Манькоўскага (Адам М-скі). Псеўданім жа Адэлі з Устроні, які стаіць пад беларускай паэмай "Мачаха" (1850), так і застаўся неразгаданы... Толькі Эліза Ажэшка асмелілася падііісвацца ўласным прозвішчам. Але было тое значна пазней, на хвалі жаночай эмансіпацыі. А тады, у першай палове стагоддзя? He зразумелі б, абсмяялі б, асабліва калі ты — жонка маршалкаліясцовай шляхты...
Дык якой жа была яна, аўтарка ’Літоўскай гаспадыні"? Артыкул Аляксандра Ельскага дае налі велміі і вельмі скупыя звесткі. Аднак іх можна папоўніць, уважліва чытаючы кнігу. Нягледзячы на вонкавую бясстраснасць, атрыліалася яна залішне індывідуалызай. Ганна Цюндзявіцкая не хавала свайго асабістага "я", свайго густу, сваіх сімпатый і антыпатый. Найперш яна абапіралася не на чужыя, друкаваныя крыніцы (хоць выкарыстоўвала і іх), а наўласны вопыт, таксама і вопыт сваіх бацькоў, суседзяў, ліясцовых сялян. Да гэтага вопыту (напрыклад, карлыенне падсвінкаў сыроваткай або таўчэнне суравых нітак у ступе) яна ішла праз сумненні, праз памылкі. Галоўным для яе было не прыдуманае ў галаве "баламуцтва", а паўсядзённая практыка, мажлівасць псўтарыць набытае чытачамі ў іншых улювах. Ганна Цюндзявіцкая несумненна стала б вучоным у галіне аграноміі, заатэхнікі ці медыцыны. Веды яе былі йшатгранныя, энцыклапедычныя. Яна выкарыстсўвае рускія, украінскія, іюльскія крыніцы, побач з мясцовымі назвамі раслін прыеодзіць лацінскія. Правяраючы той або іншы варьіянт, аналітычна супастаўляе з’явы, праводзіць, па сутнасці, эксперыменты. I таму асобныя раздзелы твора (пра тое, як гадаваць авечак ці вырошчваць лён) чытаюцца, нібы навуковыя трактаты.
Несумненна можна зрабіць вывад, што аўтарка "Літоўскай гаспадыні" самастойна вяла вялікую гаспадарку (муж або займаўся грамадскімі справамі, або яго ўжо не было ў жывых). He дужа дбаючы пра асабістыя спраеы (да касліетыкі — адносіны стрыманыя ці нават скептычныя), яна вышэй за іх ставіла агульнае, граліадскае. Адсюль такая павага ў кнізе да прыгоннага сялянства, ілікненне даць я-му асвету ("кухцікам у вольны час належыць чытаць і пісаць"). Адсюль і ліясцоеы патрыятызм ("ліы, літвіны"), і беларусізліы ў тэксце польскага арыгінала (услед за "паспольствам”: грудзіна, грузды, брусніцы, чарніцы, журавіны, саладуха, дзірван і інш.).
Нягледзячы на тое што "Літоўская гасііадыня" напісана паўтара стагоддзя назад, многія яе мясціны гучаць сёння, на новым этапе нашага развіцйр, вельмі і вельліі актуальна. Аўтарка ўвесь час заклікае весці гаспадарку рацыянальна, эканолша, каб нічога "не глуліілася", каб усюды быў парадак, каб кожны за нешта адказеаў, каб усё падлічвалася. Возьмем для прыкладу самы звычайны гной. Колькі ў нас яго марнуецца, колькі сплывае ў рэчкі, забруджеаючы ўсё навакол. I ў той жа час мы труцім палі і сябе мінеральнылй ўгнаеннямі... Дык ці не лепш рабіць такія (альбо болый мадэрнізаваныя) "гнаярні”, якія прапануюцца ў "Літоўскай гаспадыні"?!