Літоўская гаспадыня
ці Навука аб утрыманні ў добрым стане хаты...
Выдавец: Полымя
Памер: 366с.
Мінск 1993
Пасля заканчэння працы кожны работнік павінен чымсьці заняць сябе, каб ад гультайства не прыйшло ў галаву што кепскае. Лепш, калі лёкаі зоймуцца ў вольны час якім-небудзь рамяством. Хто не можа майстраваць, няхай зімой пляце сеткі і кошыкі, a ўлетку — чысціць сад і панадворак, палівае кветкі, дрэвы і г.д.
Нехта з лёкаяў па чарзе мусіць знаходзіцца ля выхаду, каб сустракаць гасцей і папярэджваць пра набліжэнне часу, калі трэба нешта падаваць ці ставіць.
У ГАРДЭРОБНАЙ
Утрыманне бялізны і адзежы вельмі важная справа, а таму гаспадыня павінна сама дбаць аб іх. Акрамя таго, што служанкі могуць насіць калі-нікалі бялізну сваіх гаспадынь, яны не ў стане гэтак старанна ўтрымліваць вопратку, як яе ўладальніца, якая сама траціць на яе грошы і ведае сапраўдны кошт кожнай рэчы.
Нішто іншае так не псуе бялізну, не паскарае яе знос, як спешнае складванне пасля мыцця. Часцей за ўсё гэта здараецца зімой, а таму я раю, каб кожная гаспадыня назапашвала столькі бялізны, колькі патрэбна і каб мыць яе толькі ўлетку. У адваротным выпадку належыць даглядзець, ці прасушана яна найлепшым чынам: адразу на скавышы, а потым у халаднаватым пакоі і ўрэшце жалязкам. Ад прасавання бялізна можа зрабіцца менш белай, але ж стане мацнейшай. Зжоўклую можна вясною адбяліць (глядзі раздзел Мыццё бялізны). He крухмальце бялізну.
Рэчам шкодзіць, калі імі карыстацца і складваць без ладу. У такім выпадку адны будуць насіцца часцей і прадзіравяцца хутчэй,
а іншыя — без мыцця і праветрывання спарахнеюць. Таму трэба класці знізу чыстую бялізну, а зверху — нямытую. Прытрымліваючыся такога правіла, вы ніколі нс зробіце памылкі.
Бялізну лепш складаць такім чынам, каб кожны яе від ляжаў асобна і ў адным і тым жа месцы. Тады ўсё лёгка адшукаць у любы час, нават у цемры вобмацкам. Аднолькава згорнутыя рэчы павінны ляжаць у шафе ці ў шуфлядах складкамі ўверх, каб льга было псралічыць іх адразу. Калі ж па-рознаму згортаць, лічыць бялізну цяжэй, а як спатрэбіцца выняць, яна можа вываліцца на падлогу.
Правільна складзеную бялізну неабходна палажыць на старую прасціну, другім канцом якой накрыць яе зверху, каб не пылілася. Усю трэба перапісаць, адзначыўшы гатунак, кошт і час, калі куплена ці выраблена. Пашкоджаную адразу ж выкрасліце са спісу, а новую ўпішыце. Аддаючы мыць, складзіце спіс і па ім жа прымайце рэчы назад. Агульны падлік бялізны рабіце як не кожныя два тыдні, дык не радзей чым адзін раз у месяц, каб выкрыць страты. Гэта не зойме шмат часу, калі бялізна складзена так, як я раіла. Загадайце брудную агледзець і зацыраваць. Запэцканую рэч нс кідайце абы-як, а праветрыце, згарніце і акуратна злажыце ў асобныя шуфляды ці куфры, як і чыстую бялізну.
Усе іншыя рэчы таксама належыць дакладна і падрабязна запісаць. Калі ж спадзявацца на памяць, льга нешта забыць. А страты могуць быцьзначнымі, асабліва пры зменеслужанак. Новая з іх апраўдваецца тым, што рэчы гэтай не бачыла. А ад папярэдняй служанкі нічога не даведаешся, бо яс ўжо няма ў доме. Хто ж вядзе ўлік па падрабязным спісе, а потым у адпаведнасці з ім усе рэчы перадае служанцы, той потым лёгка страчанае запатрабуе.
He варта гаварыць, у якой ахайнасці трэба трымаць гардэроб, каб вопратка доўга захоўвалася. Кожная гаспадыня гэта разумее і павінна дбаць аб тым.
Нагадаю пра адно: усялякую рэч, напрыклад сукенку, хустку, неабходна старанна атрэсці і адчысціць ад плям, асабліва тлушчавых. Інакш пыл і бруд так паўядаюцца ў тканіну ці ў шэрсць, што потым пазбавіцца ад іх будзе нельга (глядзі раздзел Аб вывядзенні плям).
Аб захоўванні футра пойдзе гутарка ніжэй.
ЯК ЗАСЦЕРАГЧЫСЯ АДАГНЮ I ПАЖАРУ
Трэба часцей аглядаць і чысціць коміны. Кожную суботу пасля чысткі старанна агледзець іх на гары, ці няма расколін і ці не могуць адтуль падаць іскры. Здараецца, штобэлькі, занадтаблізка размсшчаныя ля коміна, пераграваюцца і нават часам тлеюць. Усё гэта нсабходна пільнаваць, каб папярэдзіць небяспеку.
Ніхто не мусіць хадзіць па пакоях і іншых будынках з агнём без каганца ці гаршка. Нікому з чэлядзі не дазваляецца пад пагрозай штрафу курыць, асабліва ў кароўніку, стайні ці гумне.
Да таго, як класціся спаць, належыць агледзець, каб паўсюдна ў камінах і печах быў пагашаны агонь. У пакойчыках чэлядзі нельга нічога запіхваць за печ: ні анучы, ні лучыны, ні кудзелю, ні вопратку. Гэтыя рэчы забараняецца класці ля жарала, бо іскры могуць падпаліць іх. Каля галоўных будынкаў улетку павінны знаходзіцца кадзі з вадой, накрытыя саламянымі накрыўкамі. Пад іх трэба палажыць некалькі паленцаў, бо іначай днішча струхнсс. Ваду варта змяняць кожныя два тыдні. Каб лепей памятаць, вызначце пэўны час. Кадзі стаяць з 1 красавікада 1 студзеня.Зімой янызахоўваюццападпавецй.ю,перакуленыя ўвсрх днішчам.
Бочкі з вадой на калёсах неабходна ўсё лета трымаць у павеці недалёка ад стайні, каб у іх можна было адразу запрэгчы коней і везці. Ваду яшчэ скарыстоўваюць на паліўку дрэў і кветак, але адразу ж зноў напаўняюць бочкі свежай. Крукі, вёдры, помпыі іншыя пажарныя прылады, добра агледжаныя і адрамантаваныя, трэба заўсёды мець у пэўным месцы. Мусіць быць і тоўчаная сера. Калі загарэлася ў коміне, жменю яе сыплюць у печ, і густы дым задушыць полымя ўверсе. Затыкаць комін зверху небяспечна, бо моц агню здольна яго разарваць, а тады іскры, паразлятаўшыся па гары, могуць выклікаць жудасны пажар.
РЭГІСТРАЦЫЯ I ПАДЛІК РАСХОДУ I ДАХОДУ
У прыстойным доме ўся скаціна, расліны, начынне, рухомая маёмасць рупліва запісваюцца ў рэестры і інвентарныя спісы. Туды ж дадаюцца набытыя рэчы і выкрэсліваюцца страчаныя.
Увесь кароўнік павінен быць дбайна занесены ў рэестр, каб ведала гаспадыня, калі цялушак і бычкоў пускаць у статак, а старых кароў выбракоўваць. Неабходна ў запісе аб кожнай карове акрамя ўзросту адзначаць яс якасці: якіх яна нараджае цялят, колькі дае малака. Трэба зазначыць у знарок расчэрчаных клетках масць, узрост, у каго купілі ці ад каторай каровы нарадзілася. У гэтыя ж клеткі запісваюцца даныя аб цялятах. Кароў з малой удойлівасцю, старых ці прыносячых дрэнных цялят, варта змяніць.
Таксама належыць вссці ўлік авсчак, свіней, птушак.
Калі якая жывёла з’явілася ці знікла, абавязкова занатаваць у рэестры. Пасля таго як яе закалолі ці яна загінула, неабходна патрабаваць скуру, хіба што хвароба была заразная і скаціну закапалі разам са скурай. Гэта таксама адзначаецца ў рэестры.
Што датычыць птушкі, дык акрамя агульнага рэестра расход яе ўлічвасцца яшчэ наступным чынам. Запісы робяцца на асобных лістах радок пад радком на адлегласці ў адну цалю:
№ 1 — курыца адна,
№ 2 — курыца адна і г.д.
Падобныя рэестры варта завесці на гусей, індыкоў і качак.
Па меры патрэбы льга адрэзаць ад ліста толькі адну, дзве ці тры карткі. Па іх ахмістрыня выдае птушку і адразу ж налыгае карткі на нітку. Потым пры аіульнай справаздачы яна пакажа іх. А гаспадыня па запісах і нумарах вызначыць, колькі птушак засталося. Страты, як і набытак, можна запісваць на тым жа месцы ніжэй.
Расход каўбас, вяндліны, грыбоў, сыру, яек, свечак ці чаго іншагатакім жа чынам належыць рэгулярна ўлічваць. Бу йныя прадукты запісваюцца па аднаму, а меншыя — па дзесятку ці капе. Вяндліну, акрамя таго, варта што ні месяц пералічваць, каб у выпадку крадзяжу хутка выявіць.
Сырое мяса выдаецца не інакш, як на вагу: на аднаго чалавека па паўфунта, калі з костачкамі, а як на смажанку — то трохі менш. Уранку ці ўвечары пры распараджэннях па гаспадарцы, хатніх справах даюцца квіткі на пэўную колькасць ежы кухару ці ключніцы, а потым па гэтых квітках падсумоўваецца расход мяса. Т рэба мець на ўвазе страты ў памеры фунта ці трохі больш на адзін пуд пры разбіранні тушы.
Пры прыгатаванні ялавічнай саланіны варта запісваць на кожнай скрыні, колькі пакладзена фунта мяса. Потым будзе лёгка вызначыць яго расход.
Соль, здор, крупы, муку і іншыя прадукты пасля дакладнага разліку і праверак на працягу' некалькіх месяцаў можна здаць ключніцы з умовай запісу расходу, яшчэ лепей выдаваць іх толькі па квітках. А квіткі, як я раіла, засаб напісаць на лісце, улічваючы прыпасы ў асьмінах ці гарцах альбо нарэшце ў квартах, і толькі адразаць ад яго. Ключніца павінна мець пад рукой для кожнай прыправы асобную нітку з шаршаткай і на яе нанізваць квіткі. Каб зменшыць клопаты з запісамі, можна выкарыстоўваць квіткі некалькі разоў. Усе адзначаныя прадукты для чэлядзі з’яўляюцца іх мссячынай і перадаюцца кухару1.
Для салення малочных вырабаў звычайна выдаюць дзве кварты солі на пуд масла, а на адну капу паўгарцавых сыроў — адну кварту. Штодзённа трэба запісваць, колькі гарцаў малака надоена ўранку і ўвечары, a пасля дбайнай і шматразовай праверкі прыблізна падлічыць, колькі павінна быць масла і сыру. Аднак агульнай нормы гэтага даходу нельга вызначыць, бо якасць і тлустасць малака залежыць ад пары года, ад каровы і ад таго, чым яс кормяць. Нават колькасць смятаны змяншаецца ці павялічваецца пад уплывам тэмпературы, пры якой кісне малако, і ад формы посуду, куды яго зліваюць.
У склепе бутэлькі з віном, портэрам і іншымі трункамі неабходна ставіць у пясок па аддзелах, каля якіх варта ўтыкнуць драўляную дошчачку з надпісам. Да кожнай бутэлькі трэба прывязаць таблічку з нумарам. Лепш расходаваць віно, пачынаючы з апошняга нумара, каб ведаць напэўна, колькі засталося. Здарасцца, што тыя, хто выдае бутэлькі, сцвярджаюць, нібы іх было нс столькі, колькі зазначана ў рэестры. Пры нашым спосабе ўліку адмаўляць наяўнасць нс могуць.
Гаспадыня дома распараджаецца, каб ёй штодзённа давалі паспытаць стравы для слуг і чэлядзі. Яна мусіць пераканацца, што да іх даходзіць усё прызначанае, а таксама прасачыць, ці іірыгатаваны гэтыя стравы чыста і старанна.
Аб утрыманні кароў і валоў
ДА ЯКОГА ЎЗРОСТУ
ТРЭБА ЎТРЫМЛІВАЦЬ КАРОЎ I ВАЛОЎ
Карова можа жыць дваццаць гадоў, вол — даўжэй. Аднак не варта трымаць скаціну да старасці. Пасля дзесяці, прынамсі дванаццаці гадоў, належыць адкормліваць быдла на зарэз. Цяляты ад старых кароў выраджаюцца, драбнеюць і робяцца больш схільнымі да захворванняў. Мяса такой скаціны звычайна цвёрдае, жылаватае і нясмачнае. Для адкорму старой жывёлы патрабуецца значна больш корму, чым для маладой, у якой органы стрававання яшчэ моцныя і дзейныя.
КНІГІ ОНЛАЙН
