Магабгарата
выбраныя аповеды
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 484с.
Мінск 2022
27. rasa адзін з ключавых паняткаў санскрыцкай тэорыі літаратуры. Ён азначае чыстае пачуцьцё, якое перажывае слухач твора / глядач п’есы, названае так таму, што можа быць “пакаштавана” — гэтак жа сама, як чалавск адчувае V закрашанай ежы розныя пернасьці.
28. У цэлым, устаўныя аповеды, ня зьвязаныя наўпрост з асноўным сюжэтам эпасу, складаюць болып за палову МБ.
п
шае называць яго «цэлай літаратурай»24. Сапраўды, такія гісторыі, як «Лповед пра Наду» або «Аповед пра Савітры», яўна былі раней самастойнымі творамі і, магчыма, толькі таму і захаваліся да нашага часу, што былі калісьці ўлучаны ў склад МБ.
Тым ня менш устаўныя аповеды ў МБ не зьяўляюцца “лішнімі”: часам яны наўпрост перагукаюцца з тым, што адбываецца ў эпасе (як «Аповед пра Налу»), часам проста дапаўняюць характарыстыку таго ці іншага пэрсанажа, а часам дапамагаюць лепей раскрыць ідэйны патас МБ. Акрамя таго, устаўныя гісторыі разьмяшчаюцца ў эпасе не хаатычна, а звычайна ў тых месцах сюжэту, дзе эпічнае дзеяньне запавольваецца ці зусім адсутнічае. Яскравы прыклад тут становіць «Лясны разьдзел», які апісвае дванаццаць гадоў выгнаньня пандаваў: менавіта ён (калі ня ўлічваць 12-ы і 13-ы разьдзелы, якія амаль цалком складаюцца з Бгішмавых настаўленьняў) улучае найбольшую колькасьцьустаўных гісторый, сярод якіх такія знакамітыя, як «Аповед пра Раму» і згаданы вышэй «Аповед пра Налу».
ПЕРАКЛАДЫ
Ужоў Сярэднія вякі зьявілася некалькі адаптацый МБ у іншыя мовы (аднак яшчэ не перакладаў у сучасным разуменьні). Сярод іх варта адзначыць наступныя: і) пералажэньне ў стараяванскую мову пад назваю Bharata(yuddha), зробленае каля юоо г.; 2) Andhra Bharatamu, сьціслы пераказ на тэлугу, выкананы паэтам Наннаем Бгаттам (Nannaya Bhatta) каля 1025 г.; 3) санскрыцкая адаптацыя кашмірскага паэта Кшэмэндры (Ksemendra-) пад назваю Bharacamanjan(каля 1050 г.); 4) пералажэньне ў пэрсыдзкую мову Абдула Кадыра Бадаюні (‘Abd al-Qadir Badayuni), зробленае ў 2-й палове 16 ст.
Сярод празаічных перакладаў трэба згадаць наступныя: і) і-ы поўны перакладу ангельскую мову, зроблены Кісары Моганам Гангулі паводле Калькуцкага выданьня й надрукаваны ў 1883-1896 гг.; 2) другі ангельскі пераклад паводле крытычнага выданьня, які вы-
29. Так піша у сваёй «Гісторыі індыйскай літаратуры» Морыс Вінтэрніц.
даецца Чыкагскім унівэрсытэтам з 1973 г.; 3) амаль поўны пераклад у расейскую мову (першы том выйшаўу 1939 г., апошні —у 2005 г.): непаракладзенымі застаюцца толькі 12-ы й 13-ы разьдзелы.
Што датычыць паэтычных перакладаў, то ніводзін зь іх неўлучае ўсяго тэксту МБ: гэта альбо асобныя разьдзелы, альбо эпізоды, альбо ўстаўныя гісторыі. Іх можна разьдзяліць на чатыры групы: і) пераклады вольным вершам (напр., перакладыў расейскую мову ўрыўкаў з розных разьдзелаў Ю. М. Лліханавай); 2) сыляба-танічныя рыфмаваныя пераклады (напр., пераклад ва ўкраінскую мову «Багавітавай песьні» М. Ільныцькага); 3) сыляба-танічныя нерыфмаваныя пераклады (напр., перакладу ангельскую мову «Аповеду пра Налу й Дамаянці» X. X. Мільмана); 4) сылябічныя нерыфмаваныя пераклады (напр., дадзены пераклад у беларускую мову).
АД ПЕРАКЛАДЧЫ КА
Поўны пераклад МБ — тытанічная праца, якая наўрад ці пад сілу аднаму чалавеку, асабліва калі гаворка ідзе пра паэтычнае перастварэньне. Таму перад перакладчыкам гэтай кнігі стаяў нялёгкі выбар: або перакласьці толькі тыя часткі эпасу, якія непасрэдна раскрываюць асноўны сюжэт (што ўсё адно паводле аб’ёму амаль удвая больш за абодва Гамэравы эпасы); або абмежавацца наборам выбраных устаўных аповедаў. Першая дарога прываблівала тым, што ў канцы яе беларускі чытач атрымаў бы досыць зьвязны расказ пра міжусобную вайну пандаваў і каўраваў; другая — сваёй сюжэтнай і жанравай разнастайнасьцю, а таксама, вядома, значна меншым аб'ёмам, што нямалаважна з выдавецкага гледзішча.
Пасьля доўгіх роздумаў перакладчык спыніўся на другім варыянце, але зь невялікім “заходам” у першы. Таму ў гэтай кнізе зьмешчаны ня толькі адны з найвядомейшых устаўных аповедаў МБ (як, напрыклад, «Аповед пра Савітры»), але і два ўрыўкі, якія маюць беспасярэдняе дачыненьне да асноўнага сюжэту (а менавіта «Аповед пра горца» і «Плач Гандгары»). I ўсё ж з гэтага зборніка чытач амаль нічога не даведаецца пра асноўныя падзеі МБ (калі толькі не прачытае Клроткі ЗЬМЕСТ ва ўступе), але затое
пазнаёміцца зь міталёгіяй і рэлігійна-этычнымі поглядамі тагачаснай Індыі, а таксама зь яе старажытнай паэзіяй.
Так, дадзеная кніга — гэта перадусім паэтычнае перастварэньне, і, працуючы над ёю, перакладчык бачыў сваёй галоўнаю задачай стварыць падобны да санскрыцкага паэтычны тэкст, які б гучаў так, нібыта МБ была адпачатку складзена ў беларускай мове. Гэтым абумоўлена і імкненьне захаваць зыходныя паэтычныя памеры, і перакладаньне некаторых санскрыцкіх слоў, якія звычайна пакідаюцьу трансьлітарацыі, і пэўная вольнасьцьу абыходжаньні з формуламі й формульнымі выразамі, якія ў беларускім варыянце далёка не заўжды знаходзяцца там, дзе ў выточным тэксыде. Але праўсё гэта падрабязна расказваецца ў наступных разьдзелах.
ПРА ПАЭТЫЧНЫЯ ПАМЕРЫ
У санскрыце галосныя могуць быць як кароткімі, так і доўгімі, пры гэтым слоўны націск фактычна адсутнічае1. Рытмічны малюнак слова вызначае чаргаваньне лёгкіх і цяжкіх галосных (або складоў). Галосны называецца лёгкім, калі ён кароткі й перад ім няма зьбегу зычных. Астатнія галосныя (доўгія, а таксама кароткія, перад якімі ёсьць зьбег зычных, у тым ліку на стыку слоў) называюцца цяжкімі. Адпаведна, сьвецкія вершаваныя памеры (laukika-cchandas-) V санскрыцкай паэзіі дзеляцца на дзьве вялікія групы:
і. VRTTA-: памер залежыць ад колькасьці складоў (varna‘гук, склад’) і ад вызначанай пасьлядоўнасьці лёгкіх і цяжкіх галосных; звычайна страфа (sloka-) улучае чатыры радкі (pada-);
2. J ATI-: памер лічыць меры (matra-); лёгкі галосны роўны адной меры, а цяжкі — дзьвюм; строфы могуць улучаць два або чатыры радкі.
Недыйскія памеры (vaidika-cchandas-) адрозьніваюцца ад varnavmaтым, што разьмеркаваньне лёгкіх і цяжкіх галосных у іх не зьяўляецца строгі.м і дапускае шмат варыяцый, таму для іх вызначэньня дастаткова ведаць колькасьць складоў у падзе і саміх пад.
Паміж laukika-cchandasі vaidika-cchandasзнаходзяцца яшчэ два памеры: эпічныя шлокл (sloka-) і трыштубг (tristubh-). Паводле свайго ўжытку яны адносяцца да першай групы, аднак па сваёй будове — хутчэй да другой, бо, хаця яны й лічаць склады, як памеры varna-vrcta-, разьмяшчэньне лёгкіх і цяжкіх галосных у іх яшчэ досыць свабоднае.
Санскрыцкая паэзія, як правіла, сьпяваецца або чытаецца нарасьпеў. У ідэале яе беларускія пераклады таксама павінны сьпявацца альбо чытацца рэчытатыва.м — менавіта з такім разьлікам і падбіраліся адпаведнікі санскрыцкім памерам.
і. У всдыйскім санскрыце націск быу танічным, але і ён на будову верша ніяк не ўплывау.
Ш Л О К Л2
Большая частка Магабгараты й Рамаяны напісана памерам sloka-. Эпічная шлока разьвілася зь ведыйскага памеру anustubh-, які ўяўляў сабою чатыры вершы (рааа‘нага, чвэрць') па восем складоў у кожным, і хаця шлока фармальна зьяўляецца двухпадавай, былы чатырохчасткавы падзел у ёй відавочны.
У РВ ануштубг быў толькі чацьвёртым паводле часьціні, аднак у пасьляведыйскі час ён разьвіўся ў самы папулярны памер, які й атрымаў назву sloka‘гук, кліч, слава’ (ад т/sru 'чуць’). Паводле Рамаяны, гэты памср прыдумаў вялікі мудрэц Вальмікі: убачыўшы, як паляўнічы забіў адну зь дзьвюх птушак, што любіліся на дрэве, паэт, працяты смуткам, мімаволі склаў верш у гэтым памеры. А паколькі смутак на санскрыце будзе soka-, то Вальмікі вырашыў назваць свой памер sloka-.
бось жа, шлока ўяўляе сабою два раЗкі па іб складоў з цэзураю (yati-) пасьля 8 склада. Рытмічны малюнак радкоў, як правіла, не супадае, але яго паўтарэньне і не пазьбягаецца.
Памер вельмі гнуткі й дапускае шмат варыянтаў. Асноўныя правілы наступныя: і) канец паўверша абавязкова мае быць ямбічным, 2) канцоўка няцотнай пады ня можа быць ямбічнай; 3) першы й апошні галосны пады могуць быць любымі. Такім парадкам, канец аднаго паўверша выразна аддзяляецца на слых ад пачатку наступнага. Акрамя таго: і) 2-і й 3-і галосны ня могуць быць лёгкімі ў абедзьвюх падах (цотных і няцотных); адзін зь іх ці абодва павінны быць цяжкімі; 2) 2-і, 3-і й 4-ы галосныя цотнай пады ня могуць быць цяжкім-лёгкім-цяжкім. Штопраўда, адусіх гэтых правіл сустракаюцца адхіленьні, адной з прычын якіх можа быць большая архаічнасьць разгляданага ўрыЎка. Найпашыраны варыянт няцотнай пады завецца pathyd‘звычайная’, астатнія — vipula‘пашыраная’ (асаблівасьці іх ужываньня таксама могуць паказваць наўзрост урыўка).
2. Усс далейпіыя схемы даюцца паводлс Е. W. Hopkins. The Great Epic of India. — New York. Charles Scribner's Sons, 1901.
Ніжэй падаюцца схемы паўвершаў. Спачатку разглядаюцца няцотныя пады, потым — цотныя (х = лёгкі галосны; — = цяжкі галосны; о = любы галосны; 1 = цэзура).
і .Няцотная п a 3 a
pathyA-
оооо х о
asid raja Nalo nama
Апошні галосны часьцей цяжкі, чым лёгкі. Найпапулярным у першай палове зьяўляецца спандэй, крыху радзей сустракаецца трахей, яшчэ радзей пірыхій, і найрадзей — ямб. Спатыкаюцца і спалучэньні з анапэстам і трыбрахіем, але вельмі рэдка:
сплндэй
0
X 0
asid raja
Nimir nama
OX
X 0
abhigamyo
'pasamgrhya
ТРАХЕЙ
0 X
X 0
a cist han ma-
-nujendranam
OX — X
x o
sakrd aha
dadaniti
ПІРЫХІЙ
0 — XX
X 0
uparyupa-
-ri sarvesam
ЯМБ
o — x —
X 0
atwa ru-
-pasampanna
V1PULA-
Апускаючы лішнія падрабязнасьці й вельмі рэдкія спалучэньні, можна сказаць, што ў МБ сустракаюцца наступныя чатыры віпулы (5-я выдзяляецца некаторымі эўрапейскімі дасьледнікамі):
123 45*
часьціня
X X X 0
— X X 0
-І--0
— X — 0
XX — 0
a
О — X —
паўсюль
паўсюль
паўсюль
паўсюль
вельмі рэдка
б
0
паўсюль
звычайна
рэдка
звычайна
вельмі рэдка
в
0 X
паўсюль
звычайна
вельмі рэдка
звычайна
велылі рэдка
прыклады
a
6
B
0 — х —
0
ox
і
X X X 0
na tvadvaco ganayati
na hantavyah striya ici
yena doso na bhavira
2
— X х о
saram sakhinam ca cachd
asyodyanam Caitraratham
iti loke nirvacanam
3
-І--0
cam racnabhucam lokasya
КНІГІ ОНЛАЙН
