Магабгарата
выбраныя аповеды
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 484с.
Мінск 2022
kim artham Vali caitena
presayam asu rdjne ca
4
— X — о
aksapriyah satyavadi
casmin yajne varramane
evam ukte Naisadhena
5
X X — о
Bhagiracharp yajamanam
yada cd yam na bibheci
Kurukarca Kuruvasi
2 . Цотная пад a
Варыяцый для цотнай пады значна менш, бо другая яе палова (за рэдкім выняткам) становіць падвойны ямб. Акрамя таго, працуе забарона на трыбрахій і анапэсту першай палове. Вось схемы найважнейшых спалучэньняў, першыя два — найпапулярныя:
першая палова другая палова
1
0
1) X — X 0 або
2
ox
3
0 X
z) X o (вельмі рэдка)
Другі варыянт другой паловы сустракаецца пераважна ў позьніх частках МБ і спрычынена тым, што цяжкі галосны (відаць, падуплывам пракрытаў, народных моў таго часу) перад некаторымі зьбегамі зычных перастаў лічыцца абавязкова цяжкім, напр.: abhijanami brahmanam (дзе ‘і’ўважаецца лёгкім перад ‘Ьг) або yugesv isasu chatresu (дзе ‘й’ўважаецца лёгкім перад ‘ch’).
3 в ы ш м е р н а я шлока
Звышмернасьць шлокі праяўляецца як у колькасьці падаў, так і ў колькасьці складоў у падах. Што да першага выпадку, то шлока нярэдка ўлучае ня два, а тры радкі (у перакладзе часьцей, чым v арыгінале — кожны выпадак даданьня лішняга радка адзначаеццаў зносцы), а часам — толькі адзін.
Значна цікавейшы другі выпадак, каді пада ўлучае ня еоселі, а дзевяць складоў. Зьява гэтая досыць пашырана ў МБ і патрабуе разбору дзеля адэкватнай перадачы ў перакладзе. Вось магчымыя камбінацыі (найчасыдейшая зь іх першая):
няцотная пада
даданьне галоснага на пачатку пады перад падвойным ямбам
1
лёгкага
X + X — X — X
anubhuyaram ауат viral)
2
цяжкага
— + X — X — X X
asvamedhikam samasadya
даданьне галоснага на пачатку пады перад цяжкім галосным
3
лёгкага
х + — X — X XX — X
katham samrddham asamrddham
4
цяжкага
— + — х — XX —
Bhismo vasimam anyaramah
даданьне галоснага ўнутар пады
5
лёгкага
X X X — XXX
na tena sthaviro bhavati
цотная пада
6
х —
х— х_х_
Hiranyareca divakarah
Паэтычныя вольнасьці
Нягледзячы на вялікую рытмічную разнастайнасьць шлокі, яна ўсё-такі накладвае досыць істотныя абмежаваньні на падбор слоў, вынікам чаго сталі пэўныя адхіленьні ад тых граматычных нормаў, якія мы знаходзім у ранейшых тэкстах і якія былі зафіксаваны ў граматыцы Паніні Astadhyayi(дзесьці 4 ст. да н.э.). Гэтыя адхіленьні, або паэтычныя вольнасьці, збольшага двух відаЎ: калі ідзецца пра раньнія слаі эпасу, то можна казаць пра жывыя дыялектызмы і ўплыў пракрытаў (народных моў таго часу); у пазьнейшых жа слаёх відавочна мэханічнае капіяваньне “старых узораў”, якое прыводзіла да зьяўленьня сапраўды няправільных формаў (так, замест формы мн.л. jahaci сустракаецца форма jahanti, што таксама мн.л., аднак у іншым, больш пашыраным спражэньні; замену ж bhavanci на bhavaci лічыць дыялектызмам ніяк не выпадае, бо пераход дзеяслова з найчастотнага спражэньня ў значна больш рэдкае малаімаверны).
Бальшыня граматычных вольнасьцяў, як было сказана вышэй, абумоўлены паэтычным памерам. Найчасьцей гэта адбываецца ў другой палове цотнай пады, але можа сустракацца і ў няцотнай, асабліва перад 3-й віпулай. Вось прыклады некаторых такіх вольнасьцяў: і) зь.мена суфікса ў дзеепрыметніках ж.р.: са ‘nyam gatim apasyati (замест apasyanti); 2) зьмена спражэньня й ладу дзеяслова: удс/д са 'sman na bibhyati (замест bibheti); 3) зьмена часавага канчатка дзеяслова: adho gacchama medimm (замест ^acchamah); 4) зьмена ў сандгі (спалучэньні гукаў на стыку слоў): «о hi parsato virah (замест esa)\ 5) зь.мена даўжыні галосных: Laksmano laksmivardhanah (замест laksmivardhanah); 6) зьмена сынтаксычнай канструкцыі: iti vai
menire vayam (замест menimahe); 7) ужываньне архаізмаў: bhuvananih visvd (замест visvani).
Ідучы за арыгіналам, перакладчык таксама дазволіў сабе пэўныя вольнасьці ў беларускай мове — у тых месцах, дзе таго вымагае памер: некаторыя зь іх, як і ў арыгінале, папросту дыялектныя або састарэлыя формы, аднак некаторыя становяць сапраўдныя парушэньні. Вось колькі прыкладаў: і) зьмена суфікса ў дзеясловах: -вана -ыва(“ты істот. He раздумывайГ), -ана -ва(“гэту быль, што навучвае”); 2) зьмена -ся на -сь: “разьвітаўшысь адно з аЗным”; 3) ужываньне кароткіх дзеепрыметнікаў: “муж можа быць выгнан з dew”; 4) зьмена суфікса -н-у прыметніках на -лів-: “пыЗы Партха аЗважлівы”, 5) ужываньне нясьцягнутых або, наадварот, сьцягнутых формаў займеньніка: “што госьця сваяго заб’е”, “сваймі чарамі Васаву”; 6) ужываньне старабеларусізмаў — як лексычных, так і марфалягічных: “такім, яка ты, гнявіцца”, “выпаўняць без вагдньняся” (зваротны назоўнік ад 'вагацца'Е “Зрону рысу ашчаЗжываў" (шматкротнік); 7) няправільныя сынтаксычныя канструкцыі: “убачыўшы той лес, сэрца яго ў страху забілася”, ^паЗумаў таЗы, зірнуўшы ён на сына свайго ў нагахft) зьмена націску: “паЭняліся ў бліску сваім вялікім”, “іўзяліся тады богі”; 9) словы з двума націскамі: “якжывое — аЗ ПарЗжан'і”, ю) нескарачэньне ‘у’: “ты бо знаўца усіх Ззеяў”; н) ужываньне ‘ў’ пасьля зычных і на пачатку радка: 'ўсе знахоЗзяць сабе любоу”; 12) выпадзеньне ‘а’ пасьля ‘а’: “прастаяўшы на 'Зной назе", 13) іншае: “з новай сілай на йго напаў”, “yea ўсіх, што Зышуць", "найвялікшы яены скарб".
Трэба таксама адзначыць, што пры пісьмовай фіксацыі эпасу ягоныя рэдактары нярэдка імкнуліся выправіць гра.матычныя няправільнасьці, што часам прыводзіла да скажэньня паэтычнага памеру.
ПЕРЛДАЧА ШЛОКІ ПА-БЕЛАРУСКУ
Беларускі адпаведнік шлокі захоўвае ўсе асноўныя яе рысы, а менавіта колькасьць складоў (іб), месца цэзуры (пасьля 8-га склада), рытмічнае адрозьненьне няцотнай і цотнай падаў.
Прл п
Кожная пада ўлучае тры моцныя націскі (далей — удары\ прычым удар можа не супадаць з рэальным слоўным націскам (асабліва частаў канцы цотнай пады, напр., «ад няпраўды, о паурава»), Ніжэй падаюцца схемы магчымых рытмічных малюнкаў для няцотнай пады ў парадку зьмяншэньня іх папулярнасьці (= азначае націск, a — удар):
PATHYA-: х х
1
X X — X
XX — X X X
ні вяртаньне сабе княства
= X — X X X
ах, няшчасная я жонка
X = — X X X
калі ў чэснай барні славу
= = — X X X
жыў-быў князь на імя Нала
2
X — XX
X — XX X X
нібыта па цяжкой працы
= — XX X X
зноў віцязі ўзьнялі лукі
з*
XXX —
X = X — X X
які ж сапраўдны вой стане
X = = — X X
тады зноў лук падняў віцязь
XXX — X X
і пачалі тады біцца
XX = — X X
і ўзьнялі крык тады дзевы
Узглядам удараў першая частка pathya-пнды прадстаўлена ўсяго трыма варыянтамі: [х х — х, х — х х| і [х х х —], прычым апошні парушае забарону на спалучэньне |х х| на месцы 2-га й а-га складоў. Падобныя пады сапраўды сустракаюцца ў МБ (|о х х — ] і [х х х х]), але вельмі рэдка, таму і ў перакладзе яны (3* у табліцы) ужываюцца толькі ў скрайнім выпадку (не ў апошнюю чаргу таму, што нярэдка рытм паляпшаецца простаю перастаноўкаю слоў: «і загуў грозны буй-вецер» -> «і буй-вецер загуў грозны»; [= х х = х = = х], здаецца, заўсёды перафразоўваецца ў лепшы рытм).
Асаблівай увагі патрабуюць выпадкі, дзе сутыкаюцца два націскныя склады (= =). Звычайнаў такой сытуацыі першы націск ня можа быць ударам: такі склад ня толькі гучыць амаль як ненацісьнены, але й сам націск можа як бы “адскокваць” налева. Напрыклад,
у «пшды стала янй. плакаць» выдзеленыя тоўстым шрыфтам і акутам галосныя нясуць на сабе ўдар, падкрэсьлены ж ‘а’ фактычна губляе свой націск, v той час як ‘а' ў слове ‘тады’ гучыць мацней за націскны ‘ы’. У прынцыпе, тое са.мае адбываецца і з ‘я’ ў слове ‘яна’, але гэты другасны націск найслабейшы ў радку, бо стаіць непасрэдна перад наймацнейным. Такім чынам, атрымліваецца наступны рытмічны малюнак: [3 х 2 х 4 х і х|, дзе лічбамі пазначана сіла націску (і — найгучнейшы)3.
Эфэкт беларускай put/iyd-пада палягае ў парушэньні гэтага рытмічнага малюнка: перадапошні націскны галосны захоўвае свой статус удару, што дасягаецца за кошт альбо трохі падоўжанага яго вымаўленьня, альбо цэзуры пасьля яго: «тады стала яна / плакаць». Такім чынам няцотная пада яскрава адасабляецца ад цотнай, якая маю ямбічную канцоўку.
Гэтае трохі штучнае чытаньне служыць дадатковым стымулам да пазьбяганьня [х х х —], бо ў такім разе на адзін верш прыпадае два змушаныя вымаўленьні.
VIPULAі: х х х —
1
X — X —
X — X — XXX —
для войнаў створаны ваяр
= — X — XXX —
страх тут жа вояў ахапіў
2*
XX
XX XXX —
і гавсў тысячу гадоў
Х = XXX —
тады зноў выцяў перуном
Як відаць са схемы, у гэтай віпуле вельмі важна, каб 6-ы склад ніколі ня быў націскным, тамуў перакладзе ўнікаюцца радкі тыпу
j. Пацюпа, Ю. В. Народнае вершаванне // Нарысы гісторыі культуры Беларусі. У 4 т. Т. 3. Культура сяла XIV— пачатку XX ст. Кн. 2. Духоўная культура / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Цэнтр даслсдаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, Філіял «Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы»; [A. I, Лакотка і інш.; уводзіны, заключэнне: A. I. Лакотка; рэдакцыйная калегія тома: A. I. Лакотка і інш.]. — Мінск: Беларуская навука, 2016. — С. 650-678.
ПРЛ плэтычныя
«тады ударыу ён мячом», бо можна мімаволі выдзеліць ‘ён’, што створыць выразную ямбічную канцоўку. Пасьля 2-й віпулы яна ўжываеццаў перакладзе найчасьцей (2* ужываецца вельмі рэдка).
VIPULA2 : — хх —
1
X — XX
X — XX — XX —
уражаны стр >ламі слоў
X — XX — X X “
з такою дарпдніцаю
= — XX — XX —
вой сьмелы ніколі ў баі
= — XX — X X 77
сын з гэткай дарадніцаш
X — XX — X = —
чаго ты ляжыш нібы тр\п
~ — XX — X = —
будзь воем, a то нібы сьмерд
X — X = — XX —
таму яны самі сябе
X — X = — X X 77
пачуў тады велічнуш
= — X = — XX —
зноў бог тады воя схапіў
= X = X X 77
сын бацьку зноў з мацераю
2
XX — X
XX — X — XX —
ці сьпярша знайдзі слабінх
XX — X — X X 77
і тады зь вялізманаю
X a — X — XX —
і тут князь прамовіў яму
X = — X X X 77
і тлк стала з горычаю
XX — X — X * -
а цяпер, паглянь, яны ўсе
= X — X — XX —
хто зямлю бароніць адзін
= X — X — X X ~
хто ж у сэрцы з роспачак»
= X — X — X » —
дх, які акрутны мой лёс
X » X —
тады зноў мудрэц яму рок
Гэта другая паводле часьціні (пасьля рдг/іуд-пады) рытмічная схема для няцотнай пады ў перакладзе. Часам другіх віпул можа быць амаль столькі ж, колькі й патх’яў, але звычайна іх на парадак
КНІГІ ОНЛАЙН
