Магабгарата
выбраныя аповеды
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 484с.
Мінск 2022
м
меней. Такім чынам, у беларускай шлоцы гэтая віпула фактычна зьяўляецца другой pachyd-падай і ніколі не бярэцца пад увагу пры падліку віпул для выраўноўваньня іх колькасьці ў арыгінале й перакладзе.
Асобна варта адзначыць віпулу і і віпулу 2, якія ў арыгінале сканчаюцца на лёгкі галосны (напр., і: yam purodhaya kurava / ahvayanti sma pandavan\ 2: drayamane nayi ca /dram asmi suduhkhirah): y эпасе яны не зьяўляюцца вялікай рэдкасьцю, аднак у клясычнай паэзіі як мага пазьбягаюцца. У беларускім перакладзе ім мэтрычна адпавядаюць такія пады, дзе ўдар прыходзіцца на канцавы ненаціскны склад (напр., сын з гэткай дарадніцаю), і іх крыху болей, чым у арыгінале.
VIPULA3 : = = х
1 х — хх • « — х засьне чалавек — сьпіць побач
2 хх — х = = — х паразіць стралой вой хоча
У гэтай віпуле можа “затушоўвацца” альбо другі, альбо трэці націск: у першым выпадку яна пераходзіцьу 4-ю віпулу, у другім — у тып pachyd-. Ужываецца рэдка.
VIPULA4 : х х
X — XX
— X — X
і выратуй род, што тоне
1
X — XX
= — XX
— X — X
вой славы сягае, нават
X — X =
— X — X
калі ж янд мужа стрэне
2
XX — X
— X — X
невядохмы ёй дарогі
XX — X
X = — X
— X — X
калі Нала страціў княства
Пасьля 2-й і і-й віпул першы варыянт гэтай беларускай віпулы
(т.-б. [х — хх — х — х|) ужываеццаў перакладзе найчасьцей.
VIPULA5 : x x — x
1
X — X — XX — X
па імі ты — пераможца
2*
— XX — XX — X
Каш’япа, сын Самабыўцаў
Гэта вельмі рэдкая віпула4, як у арыгінале, так і ў перакладзе. Другі варыянт парушае забарону на спалучэньне [х х| на месцы 2-га
й 3-га складоў, таму ўжываецца толькі ў скрайнім выпадку.
Акрамя таго, у МБ часам сустракаюцца пады [... х о| і нават [...х — х —], якія перадаюцца як |...х — х о] або |...= — х о], напр. «залаты табе, Лрджуна».
ЦОТНЛЯ ПЛДЛ:х — х -
XX — X X — X —
на вяршыні сярод вяршынь
XX — X X — X “
каўчаны невычэрпныя
XX — X = — X —
праяві ж сваю мужнасьць, сын
XX — X = — X ~
дасягае ўрдз посьпеху
X = — X X — X —
гару тую, усе багі
X = — X X X 77
яго сталі асыпывдць
X = — X = — X —
куды муж, туды й жонка йго
X = — X = — X ~
яе стаў тады упрошывяць
= X — X X — X —
травы дзіўныя та.м цьвітуць
® X — X X — X ~
рдзам з дрэвамі й горамі
« X — X S — X —
стдў сьвятар тады жыць адзін
= X — X = — X “
тыя воды ўрдз чорнымі
4. Санскрыцкія тэарэтыкі ня згадваюць гэтай камбінацыі зусім, таму яе ўлучэньнс ў групу віпул умоўнас.
X — XX X — X —
здаволіўся ўладар багоў
X — XX X — X “
гасьцінны й багаветлівы
= — XX X — X —
стаў голасна тады раўсьці
= — XX X — X 77
цяў стрэламі акрутніка
X — XX = — х —
і мовіў тады муж жанс
X — XX = — X 77
ня убачыць твае роспачы
S — XX = — X —
дождж стрэлаў тады ён праліў
= — XX = — X VV
зноў волату тйк мовіла
XXX — X — X —
папрацінаўшы процьмай стрэл
XXX — X — X “
і анідзе ня ўбачыўшы
ХХ = — X — X —
залаты латы ён надзеў
X X = — X — X 7Ў
аднаго сьцяўшы ворага
= X = — X — X “
бо ж яны — госьці Індравьі
Паколькі З'і варыянт парушае забарону на спалучэньне [х х] на месцы 2-га й 3-га складоў, то ў перакладзе ён ужываецца толькі ў скрайнім выпадку.
ЗВЫШМЕРНАЯ ШЛОКА
PATHYA-
1
XXX — X X X
і паднялі ваяры лукі
2
XX — XX X X
велякрылую тады птушку
VIPULA-
3
XX — X —
XXX —
залатыя латы на сябе
4
XX — XX
— XX —
узышлі на вяршыню яны
5
XX — XX
— X — X
агнявіўся тады ўладыка
цотная пада
XXX — X
х — х — | Гіран’ярэтас, жыхар нябёс
Ніжэй прыводзяцца прыблізныя працэнтныя суадносіны ві-
пулу арыгінале й перакладзе для кожнага аповеду:
№
слн
пераклад
№
слн
пераклад
3 2'й віп.
без
3 2'й віп.
без
1.
12%
20%
2%
‘3-
16%
49%
16%
2.
8%
26%
10%
14.
15%
39%
15%
3-
13%
31%
13%
'5-
12%
48%
15%
4-
14%
33%
15%
16.
13%
53%
15%
5-
15%
39%
14%
>7-
1О%
46%
16%
6.
18%
42%
21%
18.
10%
46%
9%
7-
18%
36%
Ц%
'9-
6%
48%
8%
8.
33%
50%
23%
20.
8%
44%
14%
9-
14%
37%
12%
21.
25%
43%
20%
1О.
14%
54%
14%
22.
5%
41%
7%
11.
13%
42%
Ц%
23.
19%
54%
17%
12.
13%
55%
16%
ТРЫШТУБГ
Каля 5% МБ складзена ў памеры эпічны tristubh-, прататыпам якога быў аднайменны ведыйскі памер — 4 пады па п складоў у кожнай з моцнай тэндэнцыяй да [— х — о] у канцы. Апошняе ў МБ стала нормаю. Ніжэй падаюцца схемы бальшыні магчымых спалучэньняў лёгкіх і цяжкіх галосных у гэтым памеры:
1. ... (—) XX — X — о
a
О — X — I ...
па Pandavan 1 sresthataran nihanti
3
I
0 —X— (—)|...
уо veda vedan / na sa veda vedyam
цэзура ў іншым месцы
evam karisydmi 1 yatha bhravtsi
» 1 •••
yada srausam / Vaisravanena sardham
V
б
0- (-)|...
vimucya ’гапуе 1 svasari-radhatun
в
ох |...
yadi lokdh / Pdrthiva sanri me 'tra
a
г
х | ...
sarvam ratrim / adhyayanam karosi
a
2. ...(—) X —— X —О
a
0 — X — 1 ...
parasparam / spardhaya preksamanah
3
0 |...
rane suram 1 dharmardjena sura
g
6
0 ( —) ...
raja Gdndharyah 1 skandhadese ’vasajjya
e
OX 1 ...
pratikulam / karmandm papam ahuh
P
г
0 X I ...
yada srausam / Arjunam devadevam
A
8
xx|...
yenecchasi / tena kamam vrajasva
§
3. ...XX X — о
a
0 —X —|...
sa cd ’pi vyadadhat sarvam eva
3
6
0- 1...
idam sreyah paramam manyamandh
s
e
ox 1...
navamram hrdayam brahmanasya
a g
г
0 x |...
taro divyam ajaram prapya lokam
3
J
o-xx|...
s'amdrthinam upayatam kurundm
c.
4.... (х) X X — X — о
a
0 — X — I ...
yuvam diso janayatho dasagre
Q E
6
0 —X— (x) ...
ajo hi sastram agilat kilai 'kah
& X
e
0 1...
avacyd vai patisu kdmavrttih
о (х) |... [ mahenadhitam uta manayajnah
5.... (x) — x — x —o
a
0 — X — I ...
pura jagau maharsisangha esah
a
б
0 —X— (х)|...
Sanatsujata yam imam param tvam
g
6. o — x — x — x — o
a
цэзура пасьля 5-га
radvrstimahna prasthitau balasya
6
цэзура пасьля іншага
vedan adhiytta ’nahamkrtah sydt
7. ...x x — o
a
X — X — I ...
ubhau ca tejardmrtyii vyatitau
GJ
6
0 1 ...
rada devim rudantfm ram uvaca
8.... x — o
a
0 — X — I ...
samahvayat samrabhdc cai 'va kavyah
GJ
6
0 1 ...
mahesvasdh Kaikeyds cd 'pi sane
Найпашыраныя варыянты трыштубга ў эпасе можна сьцісла падаць гэтак:
a
o — 0 —
oxo —
X — 0
паўсюль
6
0 — x —
XXX —
X — 0
часта
e
ox
ox
X — 0
часта
г
0 X
XX
X — 0
часта
Кароткі й звышмерны трыштубг
Часам у МБ сустракаюцца ю-складовыя трыштубгі, якія бываюць двух відаў: з цэзураю пасьля 5га склада (напр., ram tvam prcchami / katham tu rajan) i пасьля 4-га (напр., prcchami tvam / sprhamyarupa). У апошнім выпадку падаужэньне цэзуры выраўноўвае памер.
Звышмерныя трыштубгі значна часьцейшыя і складаюць каля 1/5 усіх трыштубгаўу МБ. Яны могуць мець 12 ці 13 складоў. Першыя бываюць трох відаў (г-і — найпашыраны):
і. Склад зь лёгкім галосным дадаецца да ямбічнага пачатку (х + х —...): kuta aydtah katarasyam disi tvam.
2. Склад (звычайна зь цяжкім галосным) устаўляецца пасьля 4-га перад цэзураю: samyudhyamana / Dhartarastra па sanci. Найчасьцейшыя звышмерныя трыштубгі гэтага віду выглядаюць так:
... — | — х ... yas'o па nasyej/ jnatibhedas са па syac
... х I х х ... samanam murdhni/ rathaydnam viyanti
... — I x x ... haram samgrame/ Sahadevena pdpam
... x I — xx — ... na cen mam Jisnur / dhvayicd sabhdyam
... — I — xx — ... amanyamanah / ksatriya kimcid anyat
3. Склад (звычайна зь цяжкім галосным) устаўляецца пасьля 4-га, а цэзура ссоўваецца направа на адзін склад: yatra devi Ganga / satatam prasuci.
Што да 13-складовых трыштубгаў, то яны таксама траякія:
а) спалучаюцца віды і і 2, апісаныя вышэй: rsayah sametah / pastime vai prabhdse;
б) від 3, апісаны вышэй, спалучаецца са звычайнай канцоўкай трыштубга пры цэзуры пасьля 4-га склада: sa tvam prapadyasva / Dhrrarastrasya vesma;
в) за цэзураю пасьля 4-ra / 5-га цяжкага галоснага ідуць тры лёг-
кія (замест двух): ауат Indro / haribhir ayati rajan або dharmatmanam /
Viduram agadhabuddhim.
ПЕРАДАЧА ТРЫШТУБГА ПА-БЕЛАРУСКУ
Трыштубгавая пада можа быць атрымана праз даданьне амфібрахія да любой пады шлокі, але зь некаторымі абмежаваньнямі:
i) v шлоцы апошні галосны можа быць любым, у трыштубгу ж 8-ы галосны заўжды цяжкі; 2) цэзура: у шлоцы яна рэдка абавязковая, у трыштубгу ж звычайна ставіцца пасьля 4-га ці 5-га склада; 3) тыпы падаў, якія найпашыраныя ў шлоцы, у трыштубгу ўжываюцца найрадзей, і наадварот. Больш за тое, некаторыя шлокі ў эпасе яўна перароблены са старых трыштубгаў, а некаторыя трыштубгі — са старых шлок (асабліва ў Рамаяне).
Зыходзячы з гэтага назіраньня5 і быў распрацаваны беларускі адпаведнік трыштубга. Ен выводзіцца шляхам пашырэньня амфібрахіем наяўных беларускіх шлокавых падаў, напр.: «а цяпер, паглянь, яны ўсе» -* «а цяпер, паглянь. яны ўсе забіты». Такое нарошчваньне найпрасьцей адбываецца з 2-й віпулай, якая, як і ў арыгінале, становіць найпашыраны варыянт трыштубга: гіры гэтым апошняе слова шлокі можа крыху зьмяняцца: «уражаны стрэламі слоў» -> «уражаны стрэламі словаў, Бгішма». Тое самае датычыць і-й віпулы: «страх тут жа вояў ахапгў» -» «страх тут жа еояў ахдтў, о княжа»; «тады зноў выцяў ваяра» -> «тады зноў выцяў Сав'ясачын мужа».
Трансфармацыя, аднак, не заўсёды такая гладкая, як у арыгінале:
і) тыя пады, што сканчаюцца на ненаціскны склад, ня могуць быць механічна перароблены ў трыштубг. У выпадку 4-й віпулы даводзіцца ўстаўляць амфібрахій пасьля 6-га склада: «і выратуй род. што тоне» -» «і выратуй род, што ў няапачы тоне». Тое самае адбываецца ў 3-й віпуле: «засьне чалавек — сьпіць побач» -> «засьне чаллвек — сьпіць заўсёды побач». У 5-й віпуле адзін склад дадаецца пасьля 4-га і два ў канцы: «Каш'япа, сын Самабыўцаў» -* «Каш’япа, сыне Самабыўцаў муЗры». У pathya-падах, як і ў цотных, усё крыху ўскладняецца, бо даданьне амфібрахія (унутар — у першым выпадку, у канец — у другім) ня толькі ўтварае тры ямбы запар (камбінацыя вельмі рэдкая ў эпасе), але й нярэдка спараджае паду з 5 ударамі, у выніку чаго адно з удараносных слоў трэба “затушоўваць”, а ўдар пераносіць на іншае: а) «ні вяртаньне сабе княства» «ні
Е. W. I lopkins. 'Ihe Great Epic of India. — New York. Charles Scribner’s Sons, igoi. — p. 214-125.
КНІГІ ОНЛАЙН
