КНІГІ ОНЛАЙН

Магабгарата

выбраныя аповеды

Выдавец: Янушкевіч

Памер: 484с.

Мінск 2022

85.84 МБ

вяртаньне сабе, о мудры, княства»-, б) «і ўзьнялі крык тады Ззёвы» -> «і ўзьнялі крык тады ў аЗчаі Ззёвы» (‘тады’ губляе ўдар, які пераносіцца на ‘ўзьнялі’ шляхам зьмены ў ім месца націску); в) «стаў сьвятар таЗы жыць аЗзш» «стаў сьвятар тады жыць аЗзш у лёсе» (удар перасоўваецца з ‘жыць' на 'тады’);
2)	узьнікаюць праблемы з цэзураю. У арыгінале яна, як правіла, ставіцца пасьля 4-га ці 5-га склада (хоць у першым тыпе часта парушаецца), аднак у перакладзе — рэдка пасьля 4-га і часта пасьля 5-га ці 6-га: «вой сьмелы ніколі ў баі» -> «вой сьмелы ніколі / ў баі ня стане»; «Зля войнау створаны ваяр» -> «Зля войнаў створаны ваяр, о сыне». 3 грунту, трыштубгі з цэзураю пасьля 4-га склада амаль не выводзяцца зь беларускай шлокі і ў перакладзе зьяўляюцца як самастойныя ўтварэньні.
Ніжэй даюцца схемы магчымых падаў. Паколькі магчымых спалучэньняў націскных складоў тут досыць шмат, то на кожны тып прыводзіцца толькі некалькі прыкладаў. Пады, адзначаныя зорачкаю, сустракаюцца рэдка.
ЦЭЗУРЛ ПЛСЬЛЯ 4-ГЛ СКЛЛДЛ
1.1. X — X— / XXX— X — X
X — X — / хХХ — X — X
каторы ж муж / не абароніць жонкі
X — X — / X X = — X — X
тады яны / узьнялі ў неба твары
X — X — / X = X — X — X
працяў стралой / тады ваяр магутны*
X — X — / = X X — X — X
таму хлусы / сдмі сябе ніштожаць*
1.2.* —XX — / XXX — X — X
— XX — / XXX — X — X
Арджуна-вой, / непадуладны стоме
— XX — / хХ = —X — X
сталі яны / пралівдць зьлевы стрэлаў
— XX — / х = х — X — X
кожны з багоў / яму надаў аружжа
— XX — / = XX — X —X
чорным ад стрэл / стаў небасхіл імгненна
1.}.* -
X — X / XXX— X — X
— X — X / X X X — X — X
статак гоўя / паабяцаў пустэльцу
— X — X / XX = — X — X
мовы гэткай / не магу болей слухаць
— X — X / X = X — X — X
сем памераў / вязуць адну адправу
— X — X / = X X — X — X
сем прамудрых / сталі сьпяваць хвалебны
1.4.*? хх — ; — / ххх — х — х
XX — 1— / XXX — X — X
і працяў | страх / валадароўну тую
XX — I — /х X X — X — X
і гавеў | ты/сячу гадоў самотнік
ЦЭЗУРА ПЛСЬЛЯ J-ГА СКЛАДА
1.5. X — X — X / XX — X — X
X — X — X / X X — X — X
багіню мовы / ў чалавечым целе
X — X — X / X = — X — X
ня варта, пане, / табе нас гнявіці
X — X — X / = X — X — X
калі ж адвага й / дух цябе пакіне*
1.6.* — XX — X / XX — X — X
— XX — X / X X — X — X
Каш’япа, сыне / Самабыўцаў мудры
2.1. X— XX — /хх— X — X
X — XX — / XX — X — X
і гэтак яе / папрасіў двуродны
X — XX — / X = — X — X
чаго ты ляжыш / нібы дзік забіты
X — XX — / = X — X — X
засьне чалавек / — сьпіць заўсёды побач
2.2. XX — X — / XX — X — X
XX — X — / XX — X — X
і сьляпы, й глухі, / і гандляр, і жонка
XX — X — / X = — X — X
а цяпер, паглянь, / яны ўсе забіты
XX — X — / = X — X — X
паразіць стралой / вой кірату хоча
2.3.* XX	X / XX — X — X
XX	X / X X — X — X
ад старых дзеці / пераймаюць мудрасьць
2.4.*? XXX — X / XX — X — X
X = — X / = X — X — X
залаты латы / ён надзсў, магутнік
ЦЭЗУРЛ плсьля 6-гл скллдл
2.5. X -
-XX — X / X — X — X
X — XX — X / X — X — X
адважнік ніколі / ў баі ня етане
2.6. X X
— X — X / X — X — X
XX — X — X / X — X — X
магутой сваёю / абняўшы сьветы
3.1.* X -
-XX X — / X — X — X
X — XXX — / X — X — X
нібыта па цяжкой / у полі працы
3.2. *	XX — X X — / X — X — X
XX — XX — / X — X — X
ні вяртаньне сабе, / о мудры, княства
3.3.*? X
XX— х — /х— X — X
XXX — X — / X — X — X
У падзе 2.4 удар прь фактычна адбываецца і ў
і пачалі тады / баёўцы біцца
іпадае на ненаціскны склад. Тое самае падзе 3.3: «{ пачаді тады / баёуцы біцца»
(«знбў пачалі...»). 2.4 можа быць прачытана крыху іначай — зь дзьвюма цэзурамі: «залаты | латы / ён нлдзеў, магутнік» (як у 1.4.), a 3.3 — з падвойным ямбам: «і пачалі /...».
Трыштубг віду |	х 		хх — х	|(з цэзураю пасьля 4-га ці значна часьцей 5-га склада) пазьней атрымаў назву indravajra-, a |х — ...] — upendravajra-. Строфы, якія мяшаюць гэтыя два памеры, завуцца upajati-. У Рамаяне гэтая форма трыштубга фактычна стала адзіна магчымай. У беларускую яна перадаецца гэтак:
indravajra-
а)х — хх — / хх — х — х у новы убор / адзяюцца людзі б) х — хх — х / х — х — х як зьняўшы адзежу / зь сябс старую
upendravajra-
х — х — х / хх — х — х тады Гандгары / адказала князю
У МБ трыштубгавыя пады нярэдка мяшаюцца ў страфе з памерам JAGATI-. Ен лёгка выводзіцца з трыштубга заменай апошняга галоснага на абавязкова лёгкі й даданьнем яшчэ аднаго цяжкага (або лёгкага);
atrograsenasamitesu rajan
samagatesv apratimesu rajasu na vai vivirsanraram asti vadinam mahajak hamsaninadinam iva
na me’dya vaksyasyativadimanin glaham prapannah saricamivagamah hutasanasyeva samiddhatejasah sthiro bhavasvena mamadya bandin
Як шмат князёў тут сабралося, княжа! Нібыта войска нсзраўнана-грознае. яны гамоняць між сабой шумліва, як стада гусей на вялікім возеры.
I Ія будзеш сёньня ты гаварыць у спрэчцы, нібы ля вады, о Бандзіне, стоячы!
Зьявіся ж зараз перад сваім супернікам. падобным агню, пажыральніку жортваў!
Кароткі (ю-складовы) трыштубг выглядае па-беларуску так (выпадае адзін склад пасьля цэзуры):
X — X — / X X — X — X
падняў свой лук / Ашваттхаман дужы
X — X — X / X — X — X
таму й пытаю, / ча.му ты, княжа
А вось схемы звышмернага трыштубга:
12-складовы трыштубг
а) 4+7 5+7
і. ненаціскны гамсны дадаецца дд пачатку
XX — х — / XXX — X — X
ты адкуль прыйшла / і чаму ў лесе блудзіш
X — XX — / X X X — X — X
навошта табе / яму спрыяць у гэтым
2. ненаціскны галосны дадаецца перад цэзураю
X — X — X / XXX — X — X
у сьвеце продкаў / ён валадарыць, дужы
3. х
— х — -> X — XX —
X — XX — / X X X — X — X
з настаўнікам скарб / не захацеў дзяліць ён
б) 5+6 -> 6+6
х — хх — х / хх — х — х дзе Ганга-багіня / выплынае з гораў 13-складовы трыштубг: 6+7 (тып 1 + 2/3)
хх — х — х/ххх — х — х падышлі багове / да калясьніц лятучых х — хх — х/ххх — х — х зірнула панна / на ваяра ў адчаі
Часам сустракаюцца і звышмерныя джагаці-пады: tato ’stavakram matur adw ‘ntike pita «тады перад маці / Аштавакру сказаў айцец».
1 Н Ш Ы Я ГІ A М Е Р Ы
Акрамя вышэй апісаных памераў, у якіх складзена больш за МБ, у эпасе сустракаюцца і іншыя памеры, уласьцівыя ўжо клясычнай паэзіі. Многія зь іх, відавочна, зьяўляюцца відазьменамі трыштубга альбо джаГаці, у той час як некаторыя склаліся пад уплывам паэзіі на пракрытах. Тэкст (але ня сам зьместі), напісаны ў гэтых памерах, можна лічыць пазьнейшым дадаткам да асноўнай часткі эпасу.
Ніжэй падаюцца схемы толькі для тых памераў, якія сустракаюццаў гэтай кнізе (за выняткам upajdti-, які апісаны вышэй);
vamsasthavila(ігскладоў)
X — X	XX — X — X —
sukham са duhkham са blwvdbhavatmakam
X — X — XXX — X — X —
заўсёды востры й неадольны ў бітве дыск

што шчасьце й гора на зямлі нявечныя
г u с і г a (13 складоў)
X — X — / XX XX — X — X —
tad antakajvalanasamanavarcasaт
X — X — XXX — / = X — X —
шмат тысяч тысяч у баі / чортаў крышачы

пусканы Вішну балагім, / богам між багоў
п
Няцяжка заўважыць, што ручыраўтварасцца з вашмастхавілы раскладаньнем 5-га цяжкага галоснага на два лёгкія й замацаваньнем цэзуры перад імі. У перакладзе ўсё крыху іначай. Пасьля 7-га склада дадаецца ўдарны галосны, а наступны, наадварот, губляе ўдар, бо перад ім зьяўляецца цэзура. У прынцыпе, можна было б зрабіць і бліжэйшую да арыгіналу схему:
х — х — / — ххх — х — х —
лятаў-шугаў / зыркі велядыск туды-сюды альбо
X — X — X / XXX — X — X — той дыск пагрозны, / што зіхацеў, нібы агонь
Лднак гэтыя два варыянты значна саступаюць першаму ў зручнасьці падбору слоў. Да таго ж, зь першай схемы лёгка выводзіцца памер vasantatilaka	даданьнем ненаціскнога галоснага ў канцы:
— — X — XXX — XX — X	 daivena deyam id kapurusa vadand X — X — XXX — (/) X X — X — X надзеліць доля нас усім — так нікчэмцы кажуць
ПРА ПЕРАКЛАД ЭПІЧНАМ ПАЭЗІІ
Як і ўсякі натуральны эпас, Магабгарата, а дакладней — тыя эпічныя песьні, якія пазьней увайшлі ў яе склад, былі ад пачатку чыста вуснымі творамі, сьляды чаго добра відацьу наяўным цяпер тэксьце паэмы. Эпічны паэт ніколі не ствараў песень з нуля, як і не паўтараў цот у цот ужо вядомыя яму творы, але заўжды імправізаваў, карыстаючыся наборам гатовых формул, якія дазвалялі яму хутка запаўняць верш рытмічна правільнымі фразамі. Гэтыя формулы маглі ахоплівацв як цэлую паду (рэдка — больш), так і толькі яе частку (як правіла, яе канцоўку, якая найбольш рытмічна абмежаваная); яны маглі быць цэлым сказам, асобным словазлучэньнем ці нават асобным словам альбо часткаю складанага слова. Усе падобныя формулы можна падзяліць на дзьве вялікія групы:
і)	сталыя выразы, якія не мяняліся зусім (калі ня ўлічваць склонавых формаў, што не мяняюць рытму фразы): напр. формула atrapy udaharantimam itihasam puraranam ‘на гэты конт таксама прыводзяцьу прыклад гэтую старую быль' толькі ў «Разьдзеле спакою» паўтараецца 57 разоў.
2)	паўсталыя выразы, у якіх некаторыя словы маглі замяняцца на тоесныя ім. Тоества магло быць сэнсавым: напр., формула karmana manasd vaca ‘справай, думкай, словам’ рытмічна падыходзіць толькі для няцотнай пады шлокі — у цотнай жа яна выглядае як karmana manasd gird; або рытмічным: напр., цотная пада нярэдка сканчаецца на -rsabhah, перад якім могуць стаяць такія словы, як bhrdhmana-, pandava-, rdksasaды інш. Падстановачныя словы могуць супадаць у рытме толькі часткова — галоўнае, каб яны адпавядалі вымогам агульнага рытму пады: напр., bharararsabhah, дзе першы галосны лёгкі (у папярэдніх прыкладах ён паўсюль цяжкі).
Вядома, былі і прамежкавыя віды: напр., у межах «Аповеду пра Налу» формулу bhimo bhimaparakramah ‘Бгіма страшнаадважны' можна лічыць сталай, але ў іншых месцах МБ замест bhimo могуць стаяць і іншыя словы.
Гэтая асаблівасыдь слоўнай арганізацыі эпасу ўплывае на пераклад дваяка: з аднаго боку, у перакладзе распрацаваныя свае формулы, якія падыходзяць пад рытміку беларускіх адпаведнікаў санскрыцкіх памераў; з другога, адна формула, калі таго вымагае рытм, нярэдка замяняеццаў перакладзе на іншую, блізкую ёй у сэнсе, або апускаецца зусім, калі не нясе рэальнай сэнсавай нагрузкі.
Ніжэй падаюцца прыклады некаторых формулаў на санскрыце зь іх прыблізнымі беларускімі адпаведнікамі (у дужках даюцца прыклады слоў, якія ў формуле моіуць мяняцца; а крыжыкамі пазначаецца частка пады, якая ў формулу не ўваходзіць)*: