Магабгарата
выбраныя аповеды
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 484с.
Мінск 2022
У гэтым, о пані, твая будзе дгарма адвечная12, я ж з багамі табс буду ува ўсім і заўжды спрыяць. Другое жаданьне тваё я супоўню, аднак, цяпер: не па тваёй віне, Сьмерце, а праз хіры ўсялякія будуць зроды жыцьцё гэта пакідаць, о прыўкрасная.13 У мужчынах усіх будзеш мець ты выгляд мужчын, о Сьмерць, у жанчынах — жанчын, панна, ваўсіх трэціх жа — еўнухаў». Як пачула яна гэта, склала рукі паважліва і мовіла Прадзеду «не!», Ўладару незьнікомаму.
Адказаў ёй тады Брагма: «Ты павінна зьнішчаць людзей! Віны тут ня будзе тваёй — я пра гэта паруплюся.
Сьлязіны тыя, што раней — я бачыў — ты ў руках сваіх, захавала, пані, v выглядзе страшных хваробаў будуць людзей забіраць, калі прыйдзе час іх. У час іх скону, о красуня, тут жа ты гнеў з пажадай пасылай да зродаў. Заслугу вялікую ты здабудзеш і крыўды ўнікнеш, калі так рабіцьмеш.14 Так дгармы зможаш ты заўжды трымацца і ў крыўду сябе не занурыш, Сьмерце! Таму падпускай да сябе пажаду і зь ёю жывых забірай з сабою!»
Т-б. у зьнішчэньні жывых істот. др. ’
ПІI «сама назбытая жарсьці й гневу».
36 Лдракла тады яму Сьмерць: «Я згодна!» — праклёну яго баючыся вельмі.
Так, жарсьцю й гневам зацямніўшы розум, забірае Сьмерць у жывых жыцьцё іх.
37 А нашы хваробы ёсьць сьлёзы Сьмерці, што ломяць цялёсы нашчадкаў Ману.
Таму не бядуй ты аб сьмерці сьмертных'5, а лепей аб тым, што скажу, падумай.
38 Як усе багі16 пасьля сьмерці зродаў зьнікаюць, каб потым назад вярнуцца, так і людзі ўсе пасьля ўласнай сьмерці зьнікаюць, як боіі, й назад прыходзяць.
39 Магутны й страшны страшназыкі вецср стае дыханьнем ува ўсіх, што дышуць.
Ня гіне вецер зь целаношаў целам, таму і завуць яго богам бостваў.
40 Усе багі маюць адмету сьмертных, а сьмертныя маюць адмету бостваў.
Таму не бядуй ты аб сьмерці сына: раюе твой сын на нябёсах, княжа!
41 Так Сьмерць і стварыў Валадар навышні, каб зродаў у час забіраць надышлы.
Яе гэта сьлёзамі ёсьць хваробы, што жывых зьбіраюцьу час надышлы?7
Такая ў сьвятой Магабгарацеў Разьдзеде супакою 250-я частка.
15. ДС «аб канцы жыцьця ўсіх жывых», зусім даслоўна: «аб канцы дыханыія ўсіх, надзелсных дыханьнем».
16. Пад багамі (deva-) тут разумеюцца органы пачуцьцяў (indriya-).
17. Вершы 33-41 складзены ў памеры tristubh-.
ПРА ДГАРМУ
12.2^1
Дгарма (.dharma-) — адзін з ключавых паняткаў індыйскай культуры, аднак такім ён быў не заўсёды. У Ведах слова dharmanзаймае пэрыфэрыйнае месца — на адрозьненьне ад, скажам, па‘сусьветны лад’ ці yajnaвучта’. Яно мае досыць абмежаванае значэньне, якое лёгка выводзіцца зь яго нутраной формы: Jdhr'naaтрымліваць, апіраць’ + -man-1 = dharman‘апора’ — у самым шырокім сэнсе: апора фізычная й касьмічная, а таксамаўлада правадыра як апора племені. Апошняе, відаць, і паслужыла “мастком” да таго шырокага спэктру значэньняў dharma-, якое мы знаходзіму тэкстах дгармашастраў, а таксама ў эпасе.
Як мяркуе Паўль Хакер2, немалую ролюў станаўленьні панятку дгармы ў індуізьме сыграў будызм, які ад самага пачатку стаў паслугавацца словам dhamma-\ дадаўшы да яго маральны аспэкт. Пашырэньню гэтага культурнага тэрміна асабліва паспрыяў знакаміты князь Ашока (268-232 гг. да н.э.), які, будучы сам будыстам, вёў тым ня менш верацярпімую палітыку, асноваю якой ён зрабіў менавіта дгамму. Як вынікае зь ягоных эдыктаў, пад апошняй ён разумсў ня толькі й ня столькі спэцыфічна будысцкія цноты, колькі звычайнае пачуцьцё доўгу і ўзаемапавагі, паслухмянасьць баць-
і. Калі тон прыпадае на дзеяслоўны корань, то гэты суфікс дадасцца ў сэнсе інструмэнта (\chad ‘пакрываць’ — chddman'покрыва'), аб’екта / выніку дзеяньня (\lkr ‘чыніць’ — kdrman‘учынак’) ці месца дзсяньня (Jstha ‘стаяць’ — sthdman‘месца’); каді тон стаіць на самім суфіксе, то сн мае значэньнс дзейніка Wd ‘даваць’ — daman'даўца').
2. Paul Hacker. Dharma in I linduism. // Dharma Studies in its Semantic, Cultural and Religious History. Ed. bv Patrick Olivelie. — Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, 2009. — P. 475-492.
3. Пракрыцкая форма слова dharma-. Ha момант нараджэньня Буды гэта слова, відаць, ужывалася пераважнаў кантэксьце княскай улады. Паколькі сам Буда паходзіў з княскага роду, то няма нічога дзіўнага, ніто ён стаў карыстацца гэтым словам у сваім вучэньні.
кам і шанаваным асобам, прыязнасьць і зычлівасьць у стасунках зь людзьмі ўсіх сацыяльных рангаў. Прыблізна так разумелі гэта слова і грэкі, якія жылі на ўскрайку Ашокавай дзяржавы й пераклалі dhammaяк euas(3eta ‘страх і глыбокая пашана’ (ня толькі да багоў, але й да людзей).
У многіх сучасных індыйскіх мовах слова dharma ужываецца як пераклад ангельскага religion. Аднак у індыйскім грамадзтве часоў афармленьня МБ дгарма была адначасова большай і меншай за рэлігію (у яе заходнім разуменьні). 3 аднаго боку, у панятак дгармы ўлучаны абрадавы бок жыцьця, грамадзянскае й крымінальнае права, а таксама праўба (мастацтва кіраваньня дзяржаваю); з другога — moksa‘вызваленьне з кола перараджэньняў’ традыцыйна ўважаецца асобнаю, 4-ю мэтай жыцьця4, для якой дгарма ёсьць толькі перадумоваю. Пра “гэтасьветнасьць дгармы” кажа і прыведзены тут урывак з МБ: «дзеля існаваньня гэтага сьвету / дзеля жыцьцёвых спраў (lokayatrartham) і быў тут створаны абавязак дгармы». Акрамя таго, ня трэба забываць, што дгарма ў многіх сваіх прадпісаньнях шчыльна зьвязана з варнавай і ашрамавай5 сыстэмай індыйскага грамадзтва й ня можа быць ад яе аддзелена.
Сярод крыніцаў дгармы звычайна называюцца шруці (Веды ды іншыя ведыйскія тэксты), смрыці (перадусім дгармашастры) і звычаі добрых людзей (гэта мы бачым і ў МБ). Першае было хутчэй фармальным патрабаваньнем, чы.м рэальнай крыніцай (як ужо адзначалася вышэй, панятак дгармы ў ведычнай літаратуры фактычна адсутнічае). Што да звычаяў добрых людзей, то, хаця пра добрых (sacабо sadhu-) і гаворыцца ў МБ досыць часта, іх яснае азначэньне нідзе не даецца. Мысьляр 7 ст. KumarilaBhaccaу сваім тэксьце Tantra-varttika1.3.4.5., аднак, на гэты конт кажа: «Людзі лічацца добрымі, калі яны заўжды дзейнічаюць у адпаведнасьці з прамым настаўленьнем Веды». Далей ён дае наступнае азначэнь-
4. Г.зв, purusartha-: artha‘матэрыяльны дабрабыт’, kama‘сэксуальнае жыцьцё’, dharmaі moksa-.
ў Asrama чатыры традыцыйныя этапы жыцыія брагмана: вучнёўства, домагаспадарства, лясное аскецтва і адрачэньне ад сьвету.
не дгармы ў сувязі са звычаямі добрых людзей: «I калі яны сталі звацца добрымі, нават калі яны робяць штосыді іншае, згодна з усталяванай традыцыяй (нават калі прамых настаўленьняў Веды на гэты конт няма), такія паводзіны павінны лічыцца дгармаю; <...> калі мы бачым, што нейкія ўчынкі ўчыняюцца добрымі людзьмі, і мы ня можам прыпісаць іх ніякім відавочным прычынам, як прага і пад., то яны павінна лічыцца дгармаю».
Падобнае азначэньне даецца і ў ранейшым тэксьце Apastambadharma-stltra1.20.6-8: «Дгарма і адгарма ня ходзяць |, кажучыі: «А вось і мы». Гэтаксама ні багі, ні Гандгарвы, ні продкі ня кажуць: «Гэта дгарма, гэта адгарма6». Тое, аднак, ёсьць дгармаю, практыку чаго ар’і |т.-б. першыя тры варны) ухваляюць; адгармаю ж — тое, што асуджаюць. Трэба паводзіцца адпаведна паводзінам, якія ва ўсіх краінах адзінагалосна прымаюцца ар’ямі, што адукаваныя, мудрыя, самавітыя й недвудушныя». Амаль тое самае бачым і ў Мапйsmrti12.108-109: «Калі ўзьнікне пытаньне, як дзейнічаць у выпадках дгармаў, ня вызначаных традыцыяй, [то трэба адказаць:] тое ёсьць несумненнаю дгармаю, што кажуць адукаваныя брагманы. Якія вывучылі Веды разам з дадаткамі адпаведна дгарме, тыя і лічацца адукаванымі брагманамі, дасьведчаныя ў шруці, назіраньні й высноўваньні».
6. У гэтым псракладзе таксама псрадаецца як ‘крыўда’.
1
2
3
4
5
6
7
8
9 ю
ii
12
1.
2.
ЧАСТКА 251
Юдгіштхіра п р а мо в і у:
Сумняюццаусе людзі што да дгармы, о прадзеду: што ёсьць дгармай? адкуль дгарма? Раскажы мне усё як ёсьць! Ці адно дзеля тут дгарма, ці таксама і дзеля там, ці для тут і для там дгарма? Раскажы мне усё як ёсьць!
Бгішма прамовіў:
Звычай добрых, усе Веды, смрыці й зыск', о уладар людзей, — вось адметы vce дгармы, як гавораць прамудрыя.
Апісалі яны ўчынкі і высокія, й нізкія.
Для падтрымкі сяго сьвету быў прызначаны дгармы доўг. Выкананьне яго, сынку, плёніць шчасыдем і тут, і там. Ня чынячы як сьлед дгармы, грузьне грэшнік у грэшнасыді, як і той, хто грашыць толькі, калі трапеў нявыкрутку. Тут бязгрэшным таго клічуць, каму дгарма вядомая, апорыну ж дгармы шукай у пачэсных паводзінах.
Адно з помаччу іх дгарму ты спасьцігнеш, о пан людзей.2 Калі нажытак у кагось крадуць злодзеі крыведны, то цешацца з таго вельмі, штоў іх князя ня.машака. А як аблупяць іх саміх, тут жа князя давай шукаць, зайздросьцячы тым, што адно сваім скарбам здаволены. Хто чысты, да дзьвярэй князя той прыходзіцв бяз боязі: не рабіў ён злога, й яму няма што ад яго хаваць. Есьць слова ісьціны сьвятым, і нічога за ісыдіну вышэйшага няма ў сьвеце — ўсё дзяржыцца на ісьціне. Даўшы клятву адну, нават і злачынцы найлютыя ня шкодзяць адзін аднаму і згавору трымаюцца, бо ведаюць: уміг згінуць без даверу ўзаемнага.
«Не крадзі чужога дабра» — гэту дгарму адвечную прыдумкаю людзей слабых лічаць людзі магутныя, але варта ім моц страціць, як і ім да душы яна.
arrha— тут, відаць, разумеецца такая мэта ўчынкаў, якая мае на ўвазе ўзаемную карысьць.
ДР.
»3
14
15
16
‘7
18
19
20
21
22
23
24
25
26
3-
4-
Нявечная бо моц наша, як і шчасьце нявечнае, таму да крыўды не схіляй сваіх думак, Юдгіштхіра.
Hi злыдняў, ні князя, ні тых, што крадуць, не баіцца той, хто ня чыніць і сам злога. Жыве чысты бязбоязна.
А злодзей страшыцца ўсяго, як алень, што ў сяло забрыў, бо, чынячы заўжды ліха, і ад іншых ён ліха жджэ.
Бязбоязна ходзіць, аднак, чыстасэрды заўжды й паўсюль, бо зла нікому не чыніў, каб ад іншых яго чакаць.
«Дзяліся зь іншымі заўжды» — гэту дгарму адвечную прыдумкаю людзей бедных лічаць людзі багатыя, але варта ім скарб страціць, як і ім да душы яна, нявечна бо майно наша, як і шчасьце нявечнае.
Што робяць табе, але што ты ня стаў бы жадаць сабе, не рабі ты таго іншым, бо й сабе непрыемнае.
Хто чужую жану звабіў, што ён можа й каму сказаць?
Каб жонку зьвялі у яго, не сьцярпеў бы ён гэтага. Як можна іншага забіць, калі жыць ты жадаеш сам?! Трэба іншым рабіць тое, што мы хочам самім сабе. Як і трэба заўжды лішнім дабром зь бедным дзяліціся — дзеля гэтага й даў Творца нам ліхвярства, о пан людзей. А чаго дзяржацца багі, так і нам трэба дзейнічаць, таму не для выгады сьлед, а для дгармы даваць павер3. «Усяго дасягай з ласкай,» — так гавораць прамудрыя.
КНІГІ ОНЛАЙН
