Мяжа
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 264с.
Мінск 2011
Ён стараўся... ён знарокадганяўдумкі... аб размовеўаўтобусе, каб потым, пры іншых абставінах, успомніць яе да драбнюткіх драбніц. Усмешка раз-пораз кранала яго вусны. Ен запускаў далонь у валасы, ускудлачваў іх і нават спыняўся, са здзіўленнем азіраючыся, быццам стаіць... апынуўся не на сваёй роднай вуліцы, а ў чужым месцы.
Па дарозе сям-там ляжалі шматкі сухога сівага сена, якое звезлі трактарамі з поплава і растрэслі; пахла сенам і трохі ліпавым цветам.
I толькі каля высокай тоўстай ліпы, што расла недалёка ад яго хаты, Маховічу ўдалося перавесці думкі (і вочы) на другое — на ліпу.
Ісці дамоў расхацелася. А чаго хацелася, Маховіч і сам не ведаў. I ў гэты момант памяць нечакана ярка...
Пад дрэвам быў цень. Ліпа пахла так густа, соладка, прыемна, пчолы гулі ў яе кроне, лістоце і поўзалі па ствале... па кары; вакол дрэва быў такі густы прыемны цень, што Маховіч не змог утрымацца, каб не апусціцйа на лаўку і не пасядзець.
Ён прысеў на лаўку. Вакол дрэва быў цёмны круг святла і стаяў такі густы, прыемны, салодкі пах... Было чуваць, як пчолы поўзалі па ствале і гулі недзе ўверсе, у кроне...
Колькі разоў у арміі Маховіч згадваў гэтаю ліпу, колькі разоў думаў, як будзе сядзець вось так, як цяпер, і ўспамінаць, як ён некалі ў арміі думаў тут сядзець... I вось сядзіць — і што?
Але ж яму прыемна... Чаго? He толькі ад таго, што сядзіць адзін пад ліпаю. А ад чаго яшчэ?
(Карацей, каханне. О, хто нас у гэты свет паслаў! Якая мілата, які цуд гэта незямны! Ты быў адзін, а цяпер — двое. Ты стаў вачыма, і вушамі, і носам іншага чалавека, і ўвесь свет успрымаеш цяпер так, як каханы чалавек, а ён — так, як ты. Для гэтага нават не абавязкова быць побач і гаварыць услых; няважна, у якой кропцы зямнога шара і на якой адлегласці адзін ад аднаго знаходзяцца каханыя — усё роўна бачаць яны адно і тое ж і адчуваюць аднолькава... Вось дрэва, і сёння раніцаю ты бачыў яго (калі ўвогуле бачыў) — а цяпер! Узоры лісця, гульня святла-ценю, і ўсё гэта складваецца ў галаве ў сказы... ды якія разбэрсаныя і разам з тым стройныя... фізіялагічна-юрлівыя і адначасова ўзнёслыя... А калі яшчэ ёсць каму слухаць! Мала таго — можна ж яшчэ прыціснуцца, пацалавацца... He, гэты свет не сам па сабе, ён дакладна Кімсьці кіруецца!)
Толькі Маховіч пачаў падманваць сам сябе, што не было ніякай дзяўчыны, ніякай размовы, што прыемнасць гэтая проста так — ні ад чога, як у гэты момант памяць ярка... у вушах прагучаў яе голас, а перад вачыма паўстаў яе твар — да таго выразна, што Маховіч зажмурыўся.
«Як дзіўна. Я не ве-да-ла, — па складах паўтарыў ён слова, якое міг назад так выразна пачулася яму. — Я ка-за-ла. Як дзіўна, што яна — дзяўчына, і так прывычна для яе «казала» замест «казаў»... тое самае для яе «ведала», як для мяне — «ведаў»...
I хоць недзе ў самым куточку душы заварушылася трывога (?), нібы папярэджваючы, што дабром такія думкі і захапленні не канчаюцца, Маховіч адагнаў яе і радасна, шчасліва засмяяўся.
НАЧНАЯ ЯБЛЫНЯ
...Ён спусціўся з ганка і паціху пакрочыў па белай, светлай ад месяца вуліцы. (Чорныя, доўгія, паласатыя ад платоў, дрэў цені...)
Завулак. Яблыня. Галіны звесіліся на вуліцу. Маховіч выглядзеў яблык, вялікі, нават бачна было, які ён наліўны, жоўта-белы, і толькі хацеў падскочыць і сарваць яго, як ад нечаканасці ўздрыгнуў. Зусім побач... праз шчыліну плота... у цёмным кутку, на цёмнай лаўцы... крокаў за пяць, спінай да яго сядзела парачка, прытуліўшыся. Ён хацеў нячутна... адразу пайсці, але ўсім вядомая цікаўнасць утрымала — саромная, усемагутная... Стойваючы дыханне, ён пастаяў, нічога ле пачуў, нічога не ўбачыў і ўжо асцярожна павярнуўся, як на лаўцы завалтузіліся.
— Ай-йдзі, дурны, — сказала гучна дзяўчына.
Зноў зацішша, зноў валтузня, і зноў:
— Ай-йдзі... Дурное, куды ты лезеш...
У адказ мужчына (не хлопец!) зарагатаў басам.
Маховіч падскочыў і сарваў яблык, знарок не тоячыся, рэзка шморгнуўшы галіну. Яблык, праўда, аказаўся добры, і пах летам.
— ...Што там такое?
N. наблізіўся. Ледзь не hoc у нос пачаў разглядваць Маховіча, але так і не пазнаўшы, дабрадушна сказаў:
— Што, хлопча, адзін? Ідзі ў клуб, гуляй! (Дазваляю. Калі што — скажы, звяртайся да мяне.) Хапай любую, гуляй... А хочаш — маю бяры? — кіўнуў галавою на лаўку.
— Дурное якое, — пачулася адтуль.
(N. зарагатаў. Ён быў добры чалавек, адразу відаць. Калі б Маховіч згадзіўся, N. так бы і зрабіў — аддаў бы, саступіў бы сваю дзяўчыну.)
КРАМА
У краме — маленькай, на два акны, старэнькай хатцы было цемнавата.
Нскалькі жанчын куплялі хлеб. Разаслаўшы на падлозе хусткі, клалі на іх свежыя пахкія боханы. Калі Маховіч зайшоў і павітаўся, твары жанчын павесялелі, яны ўхапіліся хутчэй увязваць свае клункі, каб паспець павучыць Маховіча жыццю.
Тое, што яго трэба вучыць, само сабой разумелася: ён жа піў і курыў, а значыць, быў дурнейшы за іх...
16. Крама
Ці, як у нас казалі, магАзін.
Быў ён адначасова і клуб, і кавярня, і медпункт, і «тэлеграф» — адзіны на ўсю вёску тэлефон, і «банкетная зала», і месца адпачынку. Нязменная бочка з селядцамі-івасямі — для людзей, і бочка з камсою — для свіней... Здавалася б, гэты селядцовы пах павінен быў перабіваць усё на свеце і пахнуць павінна было б толькі гэтымі бочкамі — не, усё, што тут было, пахла па-свойму, нават закаркаваныя пляшкі алею пахлі халвой і сланечнікамі. Пахлі скрынкі з мукою, крупамі, цукрам; у кожнай скрынцы тырчаў савок (менавіта так — савок без двукосся, у мяне ўвогуле мара вярнуць некаторым словам іх сапраўднае, нармальнае гучанне і значэнне, напрыклад, прыгожаму і абсалютна невінаватаму слову «блакітны»)... Вагі. Набор круглых гір і маленькіх гірак, якія нават даросламу такая спакуса стырыць — проста незаўважна пакласці ў кішэню, асабліва вось гэтыя, маленькія, па 50 і па 100 грамаў, на грузілы для донак. Два шкляныя, звужаныя ўніз цыліндрыкі з кранікамі, у адной ёмістасці бярозавы сок — 8 капеек, у другой таматны — 10 капеек, побач — бясплатная соль у чарачцы і лыжачка, аблепленая соллю (пра гэты таматны сок хто б з пісьменнікаў не пісаў, ніхто не праміне згадаць, што лыжачкай нехта ўжо карыстаўся).
Харошы магАзін быў, жывы, свой, цёплы. He толькі тэмператураю ў слотныя і зімовыя дні — душой сваёй цёплы. Чаго і каго ты толькі не набачыўся, не наслухаўся за свой век, колькі гісторый ведаеш і нікому не скажаш?
Напрыклад, мой лёс. Усялякага ты мяне помніў, любога бачыў. I малога з цукеркамі, і болылага з цыгарэтамі, і яшчэ большага — калі ўпершыню паспрабаваў «чарніла»-гадасці... I калі мне было 20, пасля арміі, і стаяў я на раздарожжы, ці, лепш сказаць, сядзеў на кукішках перад грубкаю. Зіма траскучая. Пляшка «чарніла» ў адной руцэ, «астрына» ў другой... Патлаты, няголены, расхлістаны — у прамым і ў пераносным сэнсе, фізічна і духоўна. I канечне ж, вакол бабы-квактухі са сваім увязаным у клункі хлебам, вочы радыярадыя, а галасы сумныя-сумныя.
— ...Як і п’е, то ён шкоды не робіць, не б’ецца, не сварыцца...
— I не сварыцца, маладзіца, а што п’е, дык ён не ўкраў, а за свае... Жаніцца яму трэба!
— Хто за мяне пойдзе? — я. (Трэба ўмець, ведаць, чым ім дагадзіць.)
— А мо дасць Бог. Цяпср жа і дзеўкі ўсякія бываюць...
Ах, якім алеем па грудзях было ім гэта слухаць, а мне — такое казаць! Усё, жыццё скончана ў 20 год. Ну што ж, прападу, сап’юся — «это многііх славный путь!» Яшчэ парачку!.. Як прыемна разыгрываць з сябе спітага, «кончанага», да чаго ж салодкае гэта пачуццё — усіхняй забытасці, адрынутасці, адзіноты... Як тады людзі пачынаюць мякчэць, раскрывацца, шкадаваць цябе, памагаць табе...
На самой справе падсвядома ішло назапашванне матэрыялу, усё капілася невядома для чаго — ці, якраз такі, вельмі добра вядома, для чаго: адбывалася своеасаблівае «зацяжарванне», якое не магло не скончыцца родамі; як скажа пазней у рэдакцыі «Маладосці» першы ўбачаны мною жывы пісьменнік, Уладзімір Саламаха: «Нарыў, які будзе прарываць, хочаш ты таго, ці не».
17. Вёска
Канечне ж, неўзабаве гэтая гульня перайшла б у проста жыццё, і тады сам не заўважыў бы, як зрабіўся б тым, у каго гуляеш.
Усё да таго ішло. He бачылася магчымасці нікуды вырывання.
Можна спытаць — а куды вырывацца? Навошта? Пасля аповесці «Вёска», у якой я, хочучы праклясці сялянскае жыццё, міжволі блаславіў яго, крытыкі пісалі: «Нашто герой некуды імкнуўся? Яму ж рай там быў».
Вось толькі з гэтага рая, як у прымаўцы, «не выйдзе ні...», словам, анічога. Рай там быў да 14 гадоў, а пасля для таго, хто не паспеў і спазніўся, пачыналася пекла. I вырыванне з тагачаснай вясковай рамантыкі было сінонімам слову «жыць».
Аднак неаднойчы яшчэ я пачую ад самых розных людзей карысгіыя парады.
Сяргей Дубавец: «Ну, скончыш інстытут, застанешся ў Мінску і ці прападзеш, ці яшчэ горш — станеш такім жа пісьменнікам, якусе яны. Трэба жыць у вёсцы, сярод народа...»
Алесь Рыбак: «Эх, мне б вашы гады... Пераехаў бы ў вёску, пісаў бы там на прасторы...»
Іван ГІташнікаў: «Каб мне ваша маладосць!.. Я б пешкі пайшоў па Беларусі, потым асеў бы ў вёсцы...»
Анатоль Сыс, доўга не могучы мне дараваць працу ў «Полымі» (ён лічыў, што я займаю яго месца): «У Бярозаўку, (...)!» (Бярозаўка — гэта мая вёска.)
Калі Булгакаву аднойчы пачалі даказваць, што ён «павінен змагацца за чысціню тэатральных прынцыпаў» і т. п., і прыводзілі аргумент:
— Вы ж прывыклі галадаць, чаго вам баяцца! Булгакаў адказваў:
— Я, канечне, прывык галадаць, але не вельмі люблю гэта. Так што вы ўжо самі змагайцеся.
«Менавіта таму, дарагія, што я дастаткова там пажыў і ведаю, што гэта за мёд, я туды не вельмі імкнуся — вы ўжо самі там жывіце».
18. Субяседаванне
Лёгка сказаць — вырвацца.
Трэба не проста з’ехаць упрочкі. Трэба была абавязкова вышэйшая навучальная ўстанова. і абавязкова звязаная з літаратураю, бо залежнасць ад яе была ўжо куды мацнейшай, чым ад таго ж спіртнога.
Як гэта зрабіць? Без грошай, без блату, без «чырвонага дыплома», без накіравання? У кожнае ВНУ каля дзесяці чалавек на месца. Плюс гуманітарныя ВНУ патрабуюць, каб меў нейкае дачыненне да творчасці (а ўся мая «творчасць» — сіні канверт ды два вершыкі ў раёнцы, і тыя згубіліся). I тут, як не раз яшчэ здарыцца ў жыцці, riaMama армія, радок з характарыстыкі: «актнвно сотруднмчал с «Боевым лнстком», некоторое время являлся редактором его...»
КНІГІ ОНЛАЙН
