Мінералы, горныя пароды і глебы роднага краю
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1987
4На паверхні глебы залягае арганагенны гарызонт, які змяняецца падзолістым гарызонтам А2 4
3. Магутнасць арганагеннага (тарфянога) гарызонта большая за 50 см, афарбаваны ў светлыя бураватыя тоны. Тып тарфяных балотных верхавых глеб.
+ Магутнасць арганагеннага (тарфянога) гарызонта большая за 50 см, ён афарбаваны ў цёмныя тоны. Тып тарфяных балотных нізінных глеб.
4. На паверхні глеб залягае арганагенвы гарызонт, які змяняецца гумусавым гарызонтам Аі і пераходзіць у падзолісты гарызонт А2 5
+ На паверхні залягае добра развіты гумусавы гарызонт 6
5. Ілювіяльны гарызонт В самы яркаафарбаваны ў профілі (часцей чырвона-буры), ушчыльнены; пры сугліністым складзе структура арэхаваТа-камякаватая або прызматычная. Тып дзярнова-падзолістых глеб.
4Ілювіяльны гарызонт В афарбаваны ў брудныя тоны, мае адзнакі заглеяння, могуць быць артштэйнавыя канкрэцыі, іржава-вохрыстыя плямы. Тып дзярнова-падзолістых забалочаных глеб.
6. Гумусавы гарызонт цёмнаафарбаваны, магутны (20— 30 см), залягае на паверхні або пад слоем дзярніны, выразна вылучаецца ў профілі 7
4Гумусавы гарызонт маламагутны (6—10 см), шаравата-буры, пераходзіць паступова ў бураафарбаваны ілювіяльны гарызонт; глебы сустракаюцца на добра дрэніраваных участках з шыракалістымі і хвойна-шыракалістымі лясамі. Тып бурых лясных глеб.
7. Пераходны гарызонт В брудна-бурых тонаў, аглеены, камякавата-глыбістай структуры. Тып дзярновых балотных глеб.
4Пераходны гарызонт В мае чырванаватую, бурую, шараватую афарбоўку; ускіпанне карбанатаў выяўляецца з па-
1 Нумар глебы.
верхні або ў межах глебавага профілю. Тып дзярнова-карбанатных глеб.
8. Верхнія гарызонты глебы моцна абводнены, заглеены, выразна аглеены або прадстаўленыя торфам. Тып алювіяльных балотных глеб.
+ У глебавым профілі вылучаецца гарызонт слаістага алювію і гумусавы гарызонт зярністай структуры, шэра-бурага колеру; у ніжняй частцы профілю выяўляецца аглеенне. Тып алювіяльных дзярнова-глеістых глеб.
Методыка палявога даследавання глеб. Палявое вывучэнне глеб праводзіцца шляхам закладвання глебавых разрэзаў, або ям. У залежнасці ад прызначэння яны бываюць трох відаў: поўныя (асноўныя) разрэзы, паўямы і прыкопкі.
Поўны глебавы разрэз закладваецца звычайна на глыбіню да 2 м, каб ускрыць усе генетычныя гарызонты і верхнюю частку глебаўтваральнай пароды.
Паўяма, або кантрольны глебавы разрэз, закладваецца на глыбіню 70—100 см. Паўямай кантралюецца распаўсюджанне глебавай разнавіднасці, вылучанай поўным глебавым разрэзам.
Для вызначэння меж паміж глебавымі разнавіднасцямі і контураў закладваюць серыю п р ы ко п а к. Іх глыбіня звычайна 50—70 см.
Пры выбары месца для закладкі глебавых разрэзаў накіравальнымі момантамі з’яўляюцца ў асноўным рэльеф, механічны склад глебы, характар расліннасці і ўгоддзі. Глебавыя разрэзы павінны ахопліваць усе элементы рэльефу — водападзел, схіл, паніжэнне. Змена на ўчастку характару расліннасці, глебаўтваральнай пароды сведчыць і пра змену глебавай разнавіднасці. Таму пры выбары месца для закладкі глебавых разрэзаў улічваюць і гэтыя фактары.
Тэхніка закладкі асноўнага глебавага разрэзу наступная. На месцы закладкі разрэзу лапатай вычэрчваецца прамавугольнік даўжынёй 150—200 см, шырынёй 70—80 см. Адну з кароткіх сценак ямы, звернутую да сонца, робяць вертыкальнай, а супрацьлеглую ёй — ступенькамі праз 40—50 см (рыс. 2), па якіх можна спускацца на дно разрэзу.
Пры выкопванні шурфа глебавую масу рэкамендуецца выкідваць на доўгія яе бакі. Пры гэтым дзярніну і гумусавы гарызонт складзіруюць на адзін бок, а ніжнія, менш урадлівыя
Рыс. 2. Глебавы разрэз.
слаі — на другі; пры закопванні разрэзаў спачатку скідваюць масу з ніжніх гарызонтаў, а затым з гумусавага і закрываюць яму дзярнінай.
Пасля адкрыцця глебавага разрэзу прыступаюць да яго афармлення ў агульным сшытку або палявым журнале. У першай яго частцы пасля абазначэння даты, нумару глебавага разрэзу і яго прывязкі да двух арыенціраў на мясцовасці (і на плане) даецца характарыстыка ўмоў глебаўтварэння — рэльефу, расліннасці, глебаўтваральнай пароды, характару ўвільгатнення. Другая частка палявога журнала адводзіцца апісанню будовы глебы і марфалогіі яе генетычных гарызонтаў.
Прыступаючы да апісання глебавага разрэзу, яго вертыкальныя сценкі зачышчаюць рыдлёўкай, да пярэдняй сценкі прымацоўваюць мерную стужку. Затым вылучаюць генетычныя гарызонты і вывучаюць іх марфалагічныя адзнакі.
Апісанне марфалагічнай будовы глебы ў палявым журнале дапаўняецца рысункам яго профілю. Рысунак выконваюць каляровымі алоўкамі або вільготнымі мазкамі глебы.
Каб даць глебе поўную назву, трэба абазначыць яе тып, падтып, род, від, разнавіднасць і разрад. Напрыклад: дзярнова-падзолістая сярэднеападзоленая супясчаная глеба, якая развіваецца на звязных водна-ледніковых супесках, што змяняюцца з глыбіні 50 см марэннымі сярэднімі суглінкамі. Даць поўную назву глебы няпроста. У школьнай практыцы дапускаецца некалькі спрошчаная назва глебы з абазначэннем тыпу глебы і яе механічнага складу: дзярнова-падзолістая пясчаная, дзярновая лёгкасугліністая і г. д.
ІІасля зарысоўкі і апісання глебавага разрэзу адбіраюць глебавыя ўзоры для лабараторных аналізаў. Глебавым нажом у напрамку знізу ўверх з сярэдзіны кожнага генетычнага гарызонта вырэзваюць кусок з масай каля 0,5—1,0 кг. У кожны ўзор укладваюць этыкетку з абазначэннем месца закладкі разрэзу, яго нумара, індэкса гарызонта, глыбіні ўзяцця ўзору, даты, прозвішча даследчыка.
Акрамя індывідуальных, бяруць змешаныя ўзоры. 1х адбіраюць пры вывучэнні аграхімічных уласцівасцей ворных зямель. Змешаны ўзор складаюць з асобных проб (5—15), узятых у розных месцах участка, аднароднага па рэльефу, глебе, культуры, якая вырошчваецца. На вучэбна-доследным участку змешаныя ўзоры глебы адбіраюць на кожным аддзеле, у палявым і агароднінным севазваротах і іх палях, з кожнай дзялянкі закладзенага доследу, калі на яго вынікі маюць уплыў уласцівасці глебы.
Маса глебы змешанага ўзору (пасля стараннага перамешвання аб’яднаных проб і крыжападобнага дзялення) павінна скласці 300—400 г.
Падрыхтоўка глебавых узораў да аналізаў простая. Размеркаваўшы тонкім слоем (каля 2 см) на абгортачнай паперы, іх высушваюць (пад навесам, у лабараторыі) да паветранасухога стану. Здрабняюць у фарфоравай ступцы, прасейваюць праз сіта з дыяметрам ячэек 1 мм. Прасеяную глебу змяшчаюць у кардонную каробку або папяровы пакет, сюды ж кладуць этыкетку — і ўзор гатовы для выканання большасці аграхімічных аналізаў.
Адным з этапаў палявога даследавання глеб з’яўляецца ўзяцце глебавага маналіту. Гэта ўзор глебы з непарушанай будовай. Бярэцца або па ўсім вертыкальным профілі глебы, або па верхняй яго частцы, ахопліваючы асноўныя га-
рызонты. Аб’ём маналіту звычайна мае наступныя памеры: 100 смХ20 cm X 10 см. Маналітныя ўзоры могуць папоўніць інфармацыю палявых даследаванняў глеб. Іх можна выкарыстоўваць у якасці школьнага нагляднага дапаможніка, а таксама ў якасці прыроднага экспаната школьнага музея.
Каб узяць глебавы маналіт, поўны глебавы разрэз крыху пашыраюць і паглыбляюць. На вертыкальнай сценцы вырэзваюць прамавугольны ўзор глебы па памеру драўлянай скрынкі
Рыс. 3. Узяцце маналітнага ўзору глебы.
Справа ўнізе каркас і накрыўка маналітнай скрынкі.
(100 смХ20 cm X Ю см). Зняўшы са скрынкі накрыўку і дно, надзяваюць раму на ўзор глебы. Затым прывінчваюць накрыўку і асцярожна разам са скрынкай аддзяляюць узор ад сценкі. Ачысціўшы яго адваротны бок, прывінчваюць дно (рыс. 3).
Складанне глебавай картасхемы. Глебавая кар-
тасхема дае нагляднае ўяўленне пра разнастайнасць глеб на якой-небудзь тэрыторыі, пра заканамернасці іх змены. У практыцы сельскагаспадарчай вытворчасці глебавая карта з’яўляецца асновай пры распрацоўцы сістэмы ўгнаенняў і апрацоўкі глеб, пры планаванні севазвароту.
Ва ўмовах сельскай школы складанне глебавай картасхемы вучнямі (пад кіраўніцтвам настаўніка) трэба разглядаць і як фактар, што дазваляе расшырыць рамкі краязнаўчай работы. Глебавую картасхему школьнага вучэбна-доследнага ўчастка, зямельнага ўчастка вучнёўскай вытворчай брыгады можна скласці ў працэсе гуртковай работы, выканання вучэбна-практычных заданняў членамі вучнёўскай вытворчай брыгады; можна таксама выкарыстаць вучэбную практыку па сельгаспрацы.
Спачатку складаюць план вучэбнага ўчастка, на якім у маштабе паказваюць дарогі, угоддзі, пабудовы і г. д. Абследаваўшы ўчастак, намячаюць месцы для закладкі глебавых разрэзаў — нумары іх абазначаюць і на плане. Затым серыяй гле-
бавых разрэзаў, з апісаннем іх у глебавым журнале, вывучаюць глебавае покрыва ўчастка. У палявых умовах вызначаюць кон-
туры глебавых разнавіднасцей. Для вызначэння меж паміж імі закладваюць дробныя глебавыя разрэзы-прыкопкі, а таксама кіруюцца характарам змены рэльефу, расліннасці, угоддзяў.
Вылучаныя контуры глебавых разнавіднасцей на плане замалёўваюць рознымі колерамі або заштрыхоўваюць, даюць тлумачэнні ўмоўных абазначэнняў.
Правільна складзеная і добра аформленая глебавая картасхема школьнага вучэбна-доследнага ўчастка або школьнай вытворчай брыгады можа быць вывешана ў кабінеце біялогіі як наглядны дапаможнік і прадстаўлена на злётах юннатаў.
Тэмы для самастойных даследаванняў глебы. 1. Вывучэнне ўрадлівасці глебы школьнага вучэбна-доследнага ўчастка і прылеглай да яго глебы на аснове вызначэння магутнасці гумусавага гарызонта. 2. Структура глебы канкрэтнага ўчастка — тып, род структурных агрэгатаў, іх водатрываласць і агранамічная каштоўнасць. 3. Механічны склад глебы — метадам раскочвання шнура вільготнай глебы вызначыць механічны склад глебы і назваць лепшую для вырошчвання культурных раслін. 4. Забалочанасць глебы ў наваколлі школы — наяўнасць такой глебы, прымеркаванасць яе да элементаў рэльефу, ступень забалочанасці (часова залішне ўвільготненая, глеяватая, глеістая), марфалагічныя адзнакі забалочанай глебы, расліныіндыкатары. 5. Балотныя глебы мясцовага калгаса, саўгаса — наяўнасць балотных глеб, тыпы балот, магутнасць і запасы торфу, магчымыя варыянты іх гаспадарчага выкарыстання. 6. Складанне глебавай картасхемы школьнага вучэбна-доследнага ўчастка. 7. Хімічныя ўласцівасці глебы — адабраць змешаныя глебавыя ўзоры на зямельным участку вучнёўскай вытворчай брыгады, а таксама на школьным вучэбна-доследным участку, падрыхтаваць іх да аналізаў, вызначыць абменную кіслотнасць (з дапамогай набору Алямоўскага), колькасць рухомага фосфару (па Кірсанаву), абменнага калію (па Пейве), даць рэкамендацыі па паляпшэнню хімічных уласцівасцей глебы. 8. Узяцце маналітаў мясцовых глеб для школьнага музея. 9. Эрозія глебы мясцовай гаспадаркі — наяўнасць эразійных працэсаў; ступень іх праяўлення, наяўнасць плоскаснай і глыбіннай эрозіі, улік растучых яроў, меры па прадухіленню развіцця эрозіі канкрэтных участкаў глебы.
КНІГІ ОНЛАЙН
