Мінералы, горныя пароды і глебы роднага краю
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1987
Ахова глебы. Глеба — адно з найважнейшых прыродных багаццяў. Глебу трэба берагчы, паляпшаць, павышаць яе ўрад-
лівасць. Пры няўмелым выкарыстанні глеба хутка траціць сваю ўрадлівасць. Пра гэта важна памятаць на сучасным этапе развіцця чалавечага грамадства, калі выяўляецца ўстойлівая тэндэнцыя да скарачэння ворнай зямлі, што прыпадае на аднаго чалавека.
Колькі зямлі чалавеку трэба? На зямным шары на аднаго чалавека прыпадае ў сярэднім 0,38 га ворнай зямлі, а ў Японіі ўсяго 0,05 га. Найбольш забяспечанай па плошчы ворнай зямлі ў разліку на душу насельніцтва з’яўляецца Канада — 2,05 га. у СССР у 1953 годзе на аднаго чалавека прыпадаў 1 га ворнай зямлі, а ў 1986 — 0,86 га. У Беларусі плошча ворнай зямлі на аднаго чалавека ў 1965 складала 0,71 га, у 1983 — 0,64 га.
Нашымі вучонымі падлічана, што ў сярэднім па краіне забяспечанасць ворнай зямлёй трэба падтрымліваць на ўзроўні каля 0,80 га на аднаго чалавека. Прыведзеныя лічбы сведчаць аб тым, што ворных зямель у нашай краіне не так ужо і многа. Да таго ж неабходна ўлічваць, што каля 55 % плошчы СССР належыць да паўночных раёнаў, дзе культурным раслінам не хапае цяпла; прыкладна 15 % — да зоны пустынь і паўпустынь, дзе раслінам не хапае вады. Многа зямель знаходзіцца ў цяжкадаступных горных раёнах. Каля '/з зямельнага фонду патрабуе карэннай меліярацыі, і толькі 12 % найбольш прыдатныя для земляробства.
Праблем у землекарыстанні нямала. Адной з найсур’ёзнейшых з’яўляецца звядзенне да мінімуму плошчаў зямель, асабліва высокаўрадлівых, якія адводзяцца пад прамысловае, транспартнае і жыллёвае будаўніцтва.
У БССР штогод каля 9 тыс. га сельгасугоддзяў, у т. л. 2,5 тыс. ворнай зямлі, адводзіцца для так званых несельскагаспадарчых патрэб.
Тэрытарыяльная абмежаванасць зямельных угоддзяў робіць актуальнай праблему рэкультывацыі зямель— штучнага ўзнаўлення ўрадлівасці глебы, якая часткова або поўнасцю страціла яе ў выніку вытворчай дзейнасці чалавека, напрыклад пры здабычы карысных выкапняў. Аб’ектамі рэкультывацыі зямель павінны стаць шматлікія выпрацаваныя кар’еры і адвалы. Іх пЛошча ў СССР у 1980 годзе складала каля 100 тыс. га. У гэтых адносінах павучальны вопыт горных выпрацовак на тэрыторыі Курскай магнітнай анамаліі: з месц выпрацовак спачатку вывозяць і складваюць глебу (яе ўрадлівыя слаі) і толькі пасля
гэтага вядуць распрацоўкі; пасля заканчэння іх кар’еры запаўняюць пустой пародай, а зверху насыпаюць пласт чарназёму.
Калі капаюць катлаваны для будаўнічых аб’ектаў, бульдозерам ссоўваюць гумусавы гарызонт у кучы, якія потым выкарыстоўваюць для газонаў, кветнікаў і г. д. Аднак яшчэ бываюць выпадкі, калі пры будаўнічых работах урадлівыя слаі глебы перамешваюцца з ніжнімі слаямі, аказваюцца глыбока пахаванымі.
Законам «Асновы зямельнага заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік» усе прадпрыемствы і арганізацыі, што праводзяць работы, у выніку якіх разбураецца глебавае покрыва, пасля іх заканчэння абавязаны вярнуць зямлю прыдатнай для гаспадарчага выкарыстання.
Як сказаў У. I. Вярнадскі, чалавецтва стаяа «геалагічнай сілай, якую можна параўнаць з сіламі самой прыроды». Навукова-тэхнічная рэвалюцыя ўносіць істотныя і нярэдка непрадбачаныя змены ў экалагічныя сістэмы. У апошнія дзесяцігоддзі ўсё вастрэйшай становіцца праблема забруджвання глебы рознымі хімічнымі рэчывамі, масламі, сцёкавымі водамі, прамысловымі адкідамі. Змяняецца хімічны састаў глебы і іншых кампанентаў прыродных ландшафтаў. Многія жывёлы, не вытрымаўшы гэтых перамен, пераходзяць у іншыя месцы або гінуць. Змяняюцца і існуючыя ў глебе экалагічныя ўзаемасувязі: глеба ў такіх выпадках надоўга страчвае здольнасць самаўзнаўляцца.
Бічом усіх глеб зямнога шара ў XX стагоддзі стала эрозія — працэс разбурэння глебавага покрыва і зносу яго частачак патокамі вады (водная эрозія) або ветрам (ветравая эрозія — дэфляцыя), адрозніваюць яшчэ і тэхнічную эрозію глебы, якая выклікаецца ўздзеяннем машын: перамяшчаюцца, рыюць зямлю бульдозеры, скрэперы, і, як вынік, навокал будоўлі на працягу некалькіх год пануе пустыня.
Больш за ўсё глебы нясуць страты ад ветравой і воднай эрозіі. Натуральная эрозія глебы назіраецца толькі ў горных раёнах. Аднак пад уплывам разнастайнай дзейнасці людзей яна можа ўзнікнуць у любым месцы, нават на раўнінах (ветравая эрозія) і пры нязначных ухілах мясцовасці. Галоўным віноўнікам шырокага распаўсюджвання эрозіі з’яўляецца сельская гаспадарка, якая непазбежна знішчае расліннае покрыва ў працэсе перадпасяўной апрацоўкі глебы.
Эрозія глебы — сведчанне няправільнага выкарыстання зямельных угоддзяў, нізкай агратэхнікі. Высечка лясоў, узворванне глебы і апрацоўка міжрадкоўя ўздоўж схілаў, непрадуманае будаўніцтва дарог, выпасы жывёлы па схілах лагчын, яроў і г. д.— усё гэта садзейнічае з’яўленню і хуткаму росту новых ачагоў эрозіі.
Шкода, якую наносіць глебе эрозія, велізарная. Толькі ў еўрапейскай частцы СССР воднай эрозіі падвержана каля 50 млн га зямлі. У нашай краіне штогод змываецца каля 535 млн т глебы, разам з ёю — каля 1,2 млн т азоту, 0,6 млн т фосфару, 12 млн т калію. Гэтыя страты намнога перавышаюць колькасць угнаенняў, што выпускаюцца ўсімі хімічнымі прадпрыемствамі Беларусі.
На фарміраванне з мацярынскай пароды слоя глебы ў 2— 3 см прыродзе трэба 200—500 гадоў. Эразійныя працэсы (моцны лівень, пыльная бура) могуць знішчыць гэты слой (і нават больш магутны) у лічаныя гадзіны ці мінуты. Штогод на эрадзіраваных глебах еўрапейскай часткі СССР недабіраецца каля 14 млн т ураджаю ў пераліку на збожжа.
Значны ўрон наносіць эрозія і глебам Беларусі. Раёны моцнага праяўлення глыбіннай і плоскаснай эрозіі глебы сканцэнтраваны на ўчастках з неспакойным узгоркаватым рэльефам, у месцах распаўсюджання пылавата-сугліністых глеб. У паўднёвай частцы рэспублікі, дзе сустракаюцца развёйваемыя пяскі і сканцэнтраваны буйныя масівы разараных тарфянікаў, адчувальную шкоду земляробству наносіць ветравая эрозія глебы.
У выніку ўплыву прыродных фактараў, а таксама з-за розных памылак у абыходжанні з зямлёй 30 % ворных зямель Беларусі падвержаны воднай эрозіі і 8 % — ветравой. Кожны год з гэтых зямель у рэкі і азёры змываецца 30 млн т паверхневага, самага ўрадлівага слоя глебы і больш 1 млн т выносіцца чорнымі бурамі. Страты незваротныя.
Такім чынам, спіс «хвароб» глебы даволі значны. А гэта значыць, што глебу мы павінны выкарыстоўваць разумна, пагаспадарску ашчадна абыходзіцца з ёю, ахоўваць ад «хвароб».
Пытанні павышэння ўрадлівасці глебы, яе аховы ўзведзены ў нас у ранг агульнадзяржаўных задач. Пра гэта сведчыць прыняты ў 1968 г. Вярхоўным Саветам СССР закон «Аснова зямельнага заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік». Пастанова Вярхоўнага Савета СССР ад 20 верасня 1972 г.
«Аб мерах па далейшаму паляпшэнню аховы прыроды і рацыянальнаму выкарыстанню прыродных рэсурсаў» абавязвае ўсе арганізацыі краіны, усіх грамадзян строга выконваць заканадаўства аб ахове зямлі і яе нетраў.
Вялікую дапамогу ў вырашэнні прыродаахоўных пытанняў могуць аказаць школьнікі. Стала ўжо крылатай фраза «Прыродзе — клопат маладых!». Педагагічны аспект праблемы аховы прыроды мае асобае значэнне. Зусім правамерным уяўляецца сцвярджэнне, што ахова прыроды — перш за ўсё праблема педагагічная. Сярэдняя агульнаадукацыйная школа павінна рыхтаваць сваіх выпускнікоў да жыцця актыўнымі прыродаахоўнікамі, руплівымі гаспадарамі роднай зямлі,
Важным аб’ектам прыродаахоўнай работы сельскіх школьнікаў павінна стаць барацьба з эрозіяй глебы. Арганізацыйнымі формамі гэтай дзейнасці вучняў могуць быць атрады па барацьбе з эрозіяй глебы, спецыялізаваныя звёны вучнёўскай вытворчай брыгады.
У плане практычнай работы па ахове глебы ад эрозіі можна прапанаваць наступныя мерапрыемствы: правесці ўлік яроў; выканаць работы па замацаванню яроў і схілаў: пракладванне водаадводных валікаў і канавак, збудаванне плятнёвых запруд, пасадка дрэў і хмызнякоў, сяўба траў па адхонах яроў; вырасціць пасадачны матэрыял для замацавання яроў; закласці лесапалосы каля яроў; даглядаць зялёныя насаджэнні ў лесапалосах і пры ярах; праводзіць рэйды па ахове насаджэнняў.
Актыўная прыродаахоўная работа школьнікаў напоўніць больш глыбокім зместам краязнаўчую работу і будзе садзейнічаць выхаванню ў маладых людзей пачуцця любові да роднага краю, адказнасці за захаванне прыроды і памнажэнне яе багаццяў.
Раслінная індыкацыя ўласцівасцей глеб. Паміж кампанентамі (пароды, глебы, расліны, прыродныя воды) любога ландшафту існуюць цесныя ўнутраныя сувязі, у аснове якіх ляжаць біягеахімічныя працэсы, з’явы міграцыі атамаў, рэчыўны састаў асяроддзя і інш. Правільны аналіз гэтых сувязей нярэдка дае магчымасць па адным звяне складанага ландшафтнага комплексу вызначаць і астатнія звёны.
Важным кампанентам ландшафту з’яўляецца глеба. Яе па праву называюць люстэркам ландшафту. У фарміраванні глебы ўдзельнічаюць практычна ўсе прыродныя фактары. Пры гэтым
галоўную і непасрэдную ролю ва ўтварэнні глебы адыгрываюць раслінныя арганізмы. 3 другога боку, рэчыўны састаў глебы, яе хімічныя, фізічныя і фізіка-хімічныя ўласцівасці маюць уплыў на характар расліннасці.
У працэсе працяглай эвалюцыі паміж расліннымі арганізмамі і асяроддзем пражывання — глебай — усталяваліся пэўныя сувязі. Назіранні паказваюць, што пра некаторыя хімічныя і фізічныя ўласцівасці глебы, яе рэчыўны састаў, тыповую прыналежнасць можна меркаваць па расліннасці, што расце на ёй, па раслінах-індыкатарах (слова «індыкатар» паходзіць ад лацінскага дзеяслова indice, што значыць «указваць»). Расліннымі індыкатарамі могуць служыць як асобныя расліны і фітацэнозы, так і асаблівасці будовы і саставу раслін, якія з прычыны іх цеснай сувязі з элементамі ландшафту паказваюць на асаблівасці ўмоў навакольнага асяроддзя.
Вучэнне аб раслінных індыкатарах цесна звязана з развіццём экалогіі і геаграфіі раслін.
Варта адзначыць, што яшчэ вучоныя антычнага перыяду (III—I стст. да н. э.) указвалі на значэнне прыкмет расліннасці для вызначэння якасці зямель, пошукаў пітной вады.
Шырокае развіццё вучэнне аб раслінных індыкатарах атрымала ў XVII — XIX стст. у сувязі з вывучэннем экалогіі і геаграфіі раслін, распрацоўкай занальна-кліматычных заканамернасцей размеркавання раслін, баніціроўкі зямель і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
