Мінералы, горныя пароды і глебы роднага краю
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1987
Расліннасць. Па характару расліннасці тэрыторыя БССР належыць да падзоны змешаных хвойна-шыракалістых і івыракалістых лясоў лясной зоны. Сучаснае расліннае покрыва прадстаўлена лясамі, лугавой і балотнай расліннасцю; ворныя землі заняты культурнай расліннасцю.
Лясы займаюць звыш 1/3 тэрыторыі рэспублікі. Сустракаюцца паўсюдна невялікімі ўчасткамі сярод балот і палёў або буйнымі масівамі — пушчамі (Белавежская, Налібоцкая і інш.).
Амаль 2/3 усёй лесапакрытай тэрыторыі складаюць хвойныя пароды. Шыракалістыя лясы (дуб, граб, клён, ясень, ліпа) займаюць каля 5 % лесапакрытай плошчы.
У паўночнай частцы рэспублікі распаўсюджаны шыракаліста-яловыя і яловыя лясы, у сярэдняй — побач з сасновымі лясамі растуць шыракалістыя і змешаныя лясы, а на поўдні — грабавыя і грабава-дубовыя. На Палессі пераважаюць шыракаліста-сасновыя лясы.
Каля 18,3 % тэрыторыі Беларусі займаюць лугі — сухадольныя, нізінныя і заліўныя. Відавы склад лугавой расліннасці даволі разнастайны і залежыць ад тыпу лугу, ступені яго абводненасці. Расліннае покрыва сухадольных лугоў прадстаўлена галоўным чынам аўсяніцай авечай, булаваносцам сівым, метлюжком лугавым. На забалочаных лугах шырока распаўсюджаны асочнікі, хвашчы, шчаўе, разнатраўе. На сухіх пойменных грывах звычайна растуць злакава-разнатраўныя асацыяцыі, забалочаныя паніжэнні і прытэрасныя часткі поймы заняты асакой, чаротніцай, разнатраўем. У цэнтральнай пойме развіваюцца злакава-струкавыя лугі з лісахвостам, канюшынай, аўсяніцай.
На Беларусі балоты займаюць 12,4 % яе тэрыторыі. Нізінныя травяныя балоты складаюць каля 80 % балот і асабліва распаўсюджаны на Палессі. На іх часцей за ўсё расце асака, бабок, шабельнік, лотаць, зялёны мох. 3 дрэўных парод і хмызнякоў сустракаюцца пушыстая і прысадзістая бяроза, чорная вольха, попельная вярба і інш.
Вярховыя балоты часцей сустракаюцца на поўначы. У раслінным покрыве іх пераважае сфагнавы мох, растуць багун, журавіны, падвей, карлікавая сасна.
Рэльеф. Асноўныя рысы рэльефу Беларусі ў значнай меры абумоўлены антрапагенавым мацерыковым аледзяненнем. Паверхня рэспублікі пераважна раўнінная — хвалістыя раўніны чаргуюцца з узгорыстымі ўзвышшамі і слабаўвагнутымі нізінамі. Тэрыторыя прыўзнята над узроўнем мора ў сярэднім на 160 м — абсалютныя вышыні змяняюцца ад 80 да 345 м.
Паўночная частка рэспублікі характарызуецца распаўсюджаннем нізін пераважна старажытнаазёрнага або водна-ледніковага паходжання (Полацкая, Суражская, Верхнебярэзінская, Нарачана-Вілейская), раздзеленых узвышанымі ўчасткамі (НевельскаТарадоцкае, Віцебскае ўзвышшы) і градамі (Свян-
цянскія, Браслаўскія, Ашмянскія) ледніковага генезісу. Гэта вобласць адрозніваецца сярэдняй ступенню расчлянёнасці паверхні, маладымі, адносна слаба змененымі формамі рэльефу, утворанымі апошнім (валдайскім) аледзяненнем.
У цэнтральнай частцы рэспублікі з захаду на ўсход працягнулася Беларуская града, якая складаецца з асобных марэнных узвышшаў: Гродзенскага, Ваўкавыскага, Навагрудскага, Аршанскага, Віцебскага. У сярэдняй частцы грады знаходзіцца Мінскае ўзвышша. Тут размешчаны самы высокі пункт Беларусі — гара Дзяржынская (345 м). Паніжаючыся на поўдзень і паўднёвы ўсход, Беларуская града пераходзіць у платопадобныя раўніны — Аршанска-Магілёўскую і Цэнтральнабярэзінскую. Рэльеф цэнтральнай часткі рэспублікі ў цэлым мае складаную будову: марэнныя грады спалучаюцца з платопадобнымі ўчасткамі, вялікія зандравыя раўніны — з рачнымі далінамі; высокая ступень расчлянёнасці рэльефу ўзмацняецца ўтварэннем яроў у месцах выхаду лёсаў. Расчлянёнасць рэльефу цэнтральнай (і паўночнай) частак абумоўлівае тут вялікую стракатасць глебавага покрыва, высокую драбнаконтурнасць палёў.
У паўднёвай частцы рэспублікі рэльеф у асноўным нізінны водна-ледніковага, азёрна-алювіяльнага паходжання. Тут знаходзяцца Палеская, Прыдняпроўская і Бугская нізіны; паверхня пераважна роўная, плоская, слабарасчлянёная, з мноствам вялікіх пераўвільготненых участкаў. Для многіх раёнаў Палесся характэрны пясчаныя дзюны і бугры, зарослыя лесам або развейваемыя ветрам пры адсутнасці расліннасці.
Сучасны рэльеф Беларусі пераўтвараецца пад уплывам геамарфалагічных працэсаў і дзейнасці чалавека. На ўзвышшах добра выяўлены плоскасны сцёк, які прыводзіць да глебавай эрозіі і накапленню дэлювію па схілах. Лінейны сцёк садзейнічае развіццю яроў. Узаемадзеянне чалавека на рэльеф выяўляецца ў стварэнні вадасховішчаў, кар’ераў, у нівеліраванні паверхні і г. д.
ФІЗІЧНЫЯ УЛАСЦІВАСЦІ
Зямная кара складаецца з вялікай колькасці (каля 4000) прыродных хімічных злучэнняў (або самародных элементаў), якія ўзніклі ў выніку пэўных фізіка-хімічных працэсаў на розных стадыях развіцця зямной кары. Падобныя састаўныя часткі горных парод і руд, якія адрозніваюцца хімічным саставам і фізічнымі ўласцівасцямі, называюцца мінераламі (ад старажытналацінскага «мінера» — «руда»),
Часта ў практычнай рабоце настаўніка ўзнікае неабходнасць вызначэння мінералаў. Што значыць вызначыць мінерал? Практычна гэта абазначае знайсці яго назву па характэрных адзнаках. Атрымаўшы дакладнае ўяўленне пра накіраванасць работы, неабходна дыферэнцыраваць наяўны каменны матэрыял, г. зн. вызначыць, што належыць да мінералаў і горных парод. Істотнае адрозненне мінералу ад горнай пароды ў тым, што па свайму хімізму і фізічных уласцівасцях мінералы аднародныя. У сваю чаргу горныя пароды (у адрозненне ад мінералаў) маюць вялікае прасторавае развіццё і часта прасочваюцца на дзесяткі і нават сотні кіламетраў.
3 вялікай колькасці мінералаў і іх разнавіднасцей у зямной кары сустракаюцца толькі некаторыя, якія атрымалі назву пародаўтваральных. Прысутнічаючы ў горнай пародзе, яны вызначаюць яе склад і ўласцівасці. Пераважная частка мінералаў прадстаўлена прыроднымі крышталямі.
Вызначэнне многіх мінералаў робіцца макраскапічна, шляхам высвятлення іх фізічных уласцівасцей і крышталаграфічных асаблівасцей. Да асноўных фізічных уласцівасцей адносяць: колер, бляск, рысу мінералу, цвёрдасць, спайнасць, злом, шчыльнасць. Яны могуць змяняцца ў розных ступенях, быць
падобнымі або істотна адрознівацца, але абавязковыя для кожнага мінералу. Другую групу ўласцівасцей складаюць: празрыстасць, пабегласць, коўкасць, крохкасць, магнітнасць, радыеактыўнасць, свячэнне, агрэгатны стан. Гэтыя на першы погляд другарадныя адзнакі служаць надзейнымі індыкатарамі строга вызначаных мінералаў, з’яўляюцца, вобразна кажучы, іх візітнай карткай (магнітнасць магнетыту, крохкасць алмазу, свячэнне флюарыту і г. д.).
К о л е р — характэрная асаблівасць мінералаў, якая выкарыстоўваецца ў якасці дыягнастычнай адзнакі. Колер прыцягвае да сябе ўвагу перш за ўсё, але можа і ўвесці ў зман, калі вызначэнне будзе грунтавацца толькі на гэтай уласцівасці. Можна прывесці шэраг прыкладаў, калі каляровыя разнавіднасці кварцу прымаліся за іншыя больш каштоўныя камяні. У зямной кары многа мінералаў з тоеснай афарбоўкай, а адзін і той жа мінерал нярэдка мае разнастайныя колеры і адценні (кварц, кальцыт, гіпс і інш.). Колер вызначаецца звычайным назіраннем без спецыяльных прыбораў, параўнаннем з афарбоўкай добра вядомых аб’ектаў.
Бляск — важная дыягнастычная адзнака. Ен залежыць ад праламляльнай і адбівальнай здольнасці паверхні мінералу. Колькаснай мерай праменепраламлення з’яўляецца паказчык праламлення, які ў мінералаў з розным бляскам вар’іруе ад 1,3 да 3,0 і больш. Існуюць наступныя градацыі мінералаў па інтэнсіўнасці бляску, які прама прапарцыянальны каэфіцыенту праламлення: шкляны бляск (паказчык праламлення 1,3— 1,9); алмазны бляск (паказчык праламлення 1,9—2,6); паўметалічны бляск (паказчык праламлення 2,6—3,0); металічны бляск (паказчык праламлення вышэй за 3,0). Адрозніваюць таксама тлусты, васковы, перламутравы, жамчужны бляск.
Р ы с a — колер мінералу ў тонкім парашку. Парашкападобная маса ў выглядзе рысы лёгка атрымліваецца на шурпатай паверхні фарфоравай пласціны пры правядзенні па ёй з лёгкім націскам вызначаемым мінералам. Пры адсутнасці фарфоравай пласціны («бісквіту») мінерал крьішаць вострым краем шкла або кончыкам нажа, парашок расціраюць на белай паперы, вызначаюць колер.
Цвёрдасць — здольнасць супраціўляцца знешняму (механічнаму) уздзеянню — вызначаецца па шкале цвёрдасці (Маоса), у якой кожны наступны мінерал цвярдзейшы і драпае
ўсе папярэднія. Тальк— 1, гіпс — 2, кальцыт — 3, флюарыт— 4, апатыт — 5, артаклаз — 6, кварц — 7, тапаз — 8, карунд —9, алмаз — 10.
Спайнасць— здольнасць мінералу пры механічным уздзеянні (расцяжэнні, удары) расшчапляцца або расколвацца на плоскапаралельныя частачкі ў пэўным напрамку. Вылучаюць 5 ступеней спайнасці: вельмі дасканалая, дасканалая, сярэдняя, недасканалая, вельмі недасканалая.
3 л о м, як і спайнасць, праяўляецца пры механічным уздзеянні на мінерал. Зломам называюць няроўныя паверхні расколу. Характар злому для некаторых мінералаў з’яўляецца важнай дыягнастычнай адзнакай. Адрозніваюць наступныя віды злому: ракавісты, стрэмкавы, кручкаваты, зярністы, зямлісты, ступеньчаты, няроўны.
Шчыльнасць вызначаецца адносінамі масы рэчыва да масы роўнага аб’ёму вады пры тэмпературы 4 °C. Яна з’яўляецца важнай дыягнастычнай адзнакай.
Крышталаграфічныя сінгоніі. Большасць мінералаў мае крышталічную будову, выражаную ў выглядзе правільных мнагаграннікаў, у якіх лёгка знайсці элементы сіметрыі: восі (1), плоскасці (Р) і цэнтр (С) сіметрыі. У прыродзе вядомы восі сіметрыі 2, 3, 4 і 6-га парадкаў (I2, I3, I4, I6). Элементы сіметрыі групуюцца ў 7 крышталаграфічных сінгоній (рыс. 1): кубічную, гексаганальную, тэтраганальную, трыганальную, рамбічную, манаклінную, трыклінную. Сінгонія мінералу вызначаецца на буйным крышталі або спайным абломку па элементах сіметрыі. Крышталі кубічнай сінгоніі маюць больш чым адну вось вышэйшага парадку (I3, I4, I6). Гекса-, тэтраі трыганальная сінгоніі маюць па адной восі вышэйшага парадку; рамбічная сінгонія — больш чым адну вось 2-га парадку; манаклінная — адну вось I2 і трыклінная не мае восей сіметрыі.
Мінеральныя агрэгаты. Форма знаходжання мінералаў у прыродзе разнастайная: зярністыя агрэгаты; друзы — зросткі крышталяў на агульнай аснове; разеткі — канцэнтрычныя агрэгаты з крышталямі, што агібаюць цэнтр; канкрэцыі і сакрэцыі — шарападобныя агрэгаты з радыяльна-прамяністай ці канцэнтрычна-слаістай будовай.
КНІГІ ОНЛАЙН
