Мінскі феномен
Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г.
Томас М. Бон
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 436с.
Мінск 2016
Пра вясковы выгляд шматлікіх раёнаў Мінска ў пасляваенны час сведчыць такі факт: па дадзеных на 1 траўня 1945 г. разам з 300 мураванымі жылымі дамамі налічвалася яшчэ 5600 драўляных дамоў (табліца 25, дапоўненая пералічанымі ў табліцы 18 прыватнымі дамамі). На момант правядзення Усесаюзнай інвентарызацыі жыллёвага фонду 1 студзеня 1960 г. змяніліся толькі суадносіны: разам з 4400 мураванымі дамамі існавала 20 тыс. драўляных (табліца 26). Пры гэтым агульная плошча, на якой стаялі драўляныя дамы з ўчасткамі парадку 600 кв. м, складала болып за 1 тыс. га (іл. 31)707. Што тычыцца жыллёвых умоў насельніцтва ў цэлым, то варта ўлічваць розныя ўмовы ў дзяржаўных шматкватэрных дамах, дзяржаўных драўляных
707 Пастановай Савета Міністраў ад 26.08.1948 г. плошча зямельных участкаў у прыватным сектары ў рысе горада была скарочана да 300-600 кв. м. Жнлніцное законодательство. Мннск, 1961. С. 71.
бараках і прыватных дамах. 3 1945 да 1960 г. доля гарадскога жылля ў мураваных дамах вырасла прыблізна з 20% да 60% (табліцы 25—26, дапоўненыя дадзенымі па прыватным сектары ў 1945 г. з табліцы 13). Перавага стала аддавацца будаўніцгву шматкватэрных дамоў і інтэрнатаў. Акрамя таго, разам з павелічэннем колькасці дзяржаўных драўляных дамоў прыблізна з 2 тыс. у 1945 г. да 3700 у 1960 г. захоўвалася значэнне баракаў у жыллёвым будаўніптве пасляваеннага часу, якое не варта недаацэньваць. Разам з гэтым статыстычныя звесткі сведчаць: метад блокавага будаўніцтва пасля так званага “карэннага пералому ў будаўніцтве” (снежань 1954 г.) да 1960 г. быў ужыты ў дзяржаўным сектары пры ўзвядзенні толькі 182 дамоў, што склала ўсяго 3% дзяржаўнага жылля (табліца 26).
Табліца 25. Будаўнічыя матэрыялы дзяржаўнага жылога фонду Мінска на 1 траўня 1945 г.
Матэрыял сцен
Дамы
Жылая плопіча
у кв. м
у %
Цэгла
281
74661
25.8
Штучны камень
13
3600
1,2
Натуральны камень
16
6770
2,3
Дрэва
2045
171299
59,3
Дрэва і камень
25
3942
1,4
Іншае
131
28570
9,9
Усяго:
2511
288772
100
Крыніца: ДАМВ, ф. 2305, воп. 1, спр. 442, арк. 13.
Табліца 26. Будаўнічыя матэрыялы дзяржаўнага і прыватнага жылых фондаў Мінска на 1 студзеня 1960 г.
Матэрыял сцен
Дзяржаўны сектар
Прыватны сектар
Усяго
Дамы
Жылая плошча
Дамы
Жылая плошча
Дамы
Жылая плошча
у кв. м
У%
у кв. м
у%
у кв. м
у%
Цэгла
2640
1592046
76,3
1237
52520
6,8
3697
1644566
58,1
Бетонныя блокі
182
61896
3,0
518
18710
2,4
700
80606
2,8
Дрэва
3671
422024
20,2
16401
623719
80,2
20072
1045743
36.9
Іншае
54
9580
0,5
1903
81942
10,5
1957
91522
3,2
Усяго:
6547
2085546
100
20059
776891
100
26606
2831681
100
Крыніца: ДАМВ, ф. 1035, воп. 1, спр. 638, арк. 94, 110.
Уладальнікамі і жыхарамі прыватных дамоў былі пераважна рабочыя і іх сем’і, пры гэтым сярод іх налічвалася шмат пенсіянераў (табліца 27). Можна меркаваць, што ў першым выпадку гаворка ішла пра мігрантаў, а ў другім — пра карэннае насельніцтва. Нягледзячы на перавагу драўляных дамоў варта адзначыць, што ў прыватным сектары існавала таксама значная колькасць дамоў з цэглы (1237 дамоў з 7416 жыхарамі) і з бетонных блокаў (518 дамоў з 2689 жыхарамі)708. На самай справе толькі партыйныя работнікі, дырэктары прадпрыемстваў і кіраўнікі будаўнічых арганізацый мелі доступ да названых будматэрыялаў, аднак гэта не адлюстроўвалася ў статыстычных звестках.
Табліца 27. Прыналежнасць домаўладальнікаў г. Мінска да сацыяльных груп на 1 студзеня 1960 г.
Сацыяльныя групы
Ула-
дальнікі
Дамы
Кватэры
Пакоі
Плошча ў кв. м
Сем'і
Жыхары
пастаянна
часова
усяго
Рабочыя
14967
10366
15752
34727
427129
16494
64063
9326
73389
Службоўцы
4990
2894
5211
13961
165485
5443
20998
4056
25054
Калгаснікі
35
17
37
73
1127
45
136
29
165
Саматужнікі*
1
1
1
1
50
1
2
3
5
Саматужнікі**
133
79
150
343
4048
155
583
148
731
Прадстаўнікі свабодных прафесій
2
1
2
3
43
2
6
-
6
Пенсіянеры
4038
2387
4605
11574
132852
5142
17825
3693
21518
Іншыя
495
265
529
1298
15401
576
2131
492
2623
Усяго:
24611
20059
26287
61982
746135
27858
105744
17747
123491
Саматужнікі ў кааператывах, ** іншыя саматужнікі.
Крыніца: ДАМВ, ф. 1035, воп. 1, сггр. 638, арк. 97.
Гарадская жыццёвая прастора за некалькі дзесяцігоддзяў ад пачатку масавага жыллёвага будаўніцтва пры Хрушчове зведала сапраўдную метамарфозу. Пад час перапісу насельніцтва 1989 г. амаль дзве трэція ўсіх жыхароў паведамілі, што жывуць у “панэльным доме” (канструкцыя з жалезабетону, бло-
708 ДАМВ, ф. 1035, воп. 1, спр. 638, арк. 94.
каў і панэляў), амаль адна трэць насельніцтва у цагляных дамах. У кааператыўным жыллёвым будаўніцтве выкарыстоўваўся пераважна бетон. У маргінальным прыватным сектары больш чым дзве трэція дамоў былі з дрэва (каля 50 тыс. чалавек жылі ў вясковых дамах); у дзяржаўным сектары гэты матэрыял, з якога будаваліся баракі, на той час амаль не выкарыстоўваўся (табліца 28).
Табліца 28. Колькасць жыхароў г. Мінска, якія жылі ў дамах рознага тыпу (у залежнасці ад матэрыялу сцен) у 1989 г.
Матэрыял сцен
Від уласнасці
Дзяржава
Жыллёва-будаўнічыя кааператывы
Прыватная ўласнасць
Усяго
Жыхары
у%
Жыхары
У%
Жыхары
У%
Жыхары
у %
Цэгла
465169
38,6
22805
8,7
9127
13,5
497105
32,4
Бетон*
732175
60,7
239207
91,3
4990
7,4
976379
63,6
Дрэва
5331
0,4
8
0,0
46231
68,4
52070
3,4
Дрэва і камень
2162
0,2
64
0,0
6246
9,2
8472
0,5
Гліняная цэгла
14
0,0
-
-
15
0.0
29
0,0
Іншыя
203
0,0
—
—
932
1,4
1135
0,1
Усяго:
1205554
100
262084
100
67541
100
1535209
100
*Жалезабетон, бетонныя блокі, бетонныя пліты.
Крыніца: Чнсленность, возрастная структура, состоянпе в браке, чнсло н размер семей, нацнональный состав, уровень образовання, нсточннкн средств сушествовання, баланс трудовых резервов, жнлшдные условня населення города Мннска в разрезе внутрнгородскнх районов. По данным Всесоюзной перепнсн населення на 12 января 1989 г. Мннск, 1991. С. 140.
Урэшце ж якасць жыцця насельнштва вызначалася не фасадамі жылых дамоў, а доступам да камунальнай інфраструкіуры. Што тычыода прыватных дамоў на адну сям’ю, то ў іх часта не было самага элементарнага: у 1960 г. яшчэ чвэрць усіх дамоў не мела электрычнага святла. У 1979 г. у тры чвэрці ўсіх дамоў не былі падведзены водаправод і каналізацыя. Жыццё ў прыватным доме азначала забеспячэнне пітной вадой з калонкі на бліжэйшым рагу вуліцы і карыстанне прыбіральняй у двары. Таму словазлучэнне “ўласны дом” не адпавядала свайму сапраўднаму значэнню. Фактычна гаворка ішла аб прымітыўных драўляных будынках, жыццё ў якіх істотна адрознівалася ад жыцця гарадскога свету. Некаторыя ўдакладненні варта зрабіць таксама наконт дзяржаў-
ных шматкватэрных дамоў: з 1950 г. у іх была толькі электрычнасць, да 1960 г. і палова жылога фонду не была падключана да водаправода і каналізацыі (гл. дадатак, табліца XX). Выхад з гэтага бядотнага становішча стаў магчымым у канцы 1950-х гг. дзякуючы з’яўленню Заслаўскага вадасховішча, якое па меншай меры гарантавала забеспячэнне водаправоднай вадой709.
3 1960-х гг. перасяленне ў асобную кватэру ў новым доме, абсталяваную газавай плітой, цэнтральным ацяпленнем і санвузлом, азначала далучэнне насельніцтва, болыпая частка якога паходзіла з сялянскага асяроддзя, да дасягненняў сучаснай цывілізацыі. Паколькі ў пасляваенны час у распараджэнні выканкамаў было ў першую чаргу старое жыллё, якасць іх жылога фонду значна саступала якасці жылога фонду прадпрыемстваў. Пасля таго як у ходзе масавага жыллёвага будаўніцтва суадносіны валодання сталі іншымі, то да канца 1970-х гг. сітуацыя змянілася карэнным чынам. Што датычыцца якасці жылля, то ў 1979 г. самымі лепшымі былі дамы жыллёвабудаўнічых кааператываў, якія пачалі сваю дзейнасць толькі ў 1960-я гг. (гл. дадатак, табліца XX). “Добраўпарадкаванай” жыццёвая прастора для болыпасці жыхароў Мінска стала толькі ў 1970-я гг. Таму ўражанне манатоннасці, якое аптычна стваралі велізарныя жылыя масівы эпохі Брэжнева, на той час для мінчукоў не мела прынцыповага значэння.
б) Камуналка, барак, інтэрнат
Па іроніі гісторыі дэфіцыт жылля ў Мінску ў пасляваенньі час прывёў да таго, што горадабудаўнічыя ўтопіі канца 1920-х гг. сталі рэальнасцю, хоць у 1930-я гг. на іх было накладзена табу з-за трыумфу “сацыялістычнага рэалізму”710. Аднак змястоўны кампанент, характэрны для структурнай мадэлі “сацыялістычнага горада” ў перыяд позняга сталінізму, не адпавядаў ідэалам, якія авангард звязваў са скасаваннем сям’і, эмансіпацыяй жанчыны і дамамі-камунамі. Калектыўныя формы пражывання ў пасляваенны час былі абумоўлены бядотным становішчам. Гэта выяўлялася ў высокай шчыльнасці заселенасці: у 1950 г. на чалавека прыпадала 5,8 кв. м жылля (табліца 16). Характэрна, што да 1960 г. афіцыйная жыллёвая статыстыка зыходзіла не
708 Пар.: ч. III. 3. в.
710 Пар.: ч. II. 1.
з колькасці дзяржаўных кватэр, а з колькасці дзяржаўнай жылой плошчы. У рэальнасці жыллёвае будаўніцтва арыентавалася не на попыт, а на вытворчасць. Дзяржава зыходзіла толькі з неабходнасці рассялення працоўнай сілы, якая прыязджала ў горад, у наяўным жыллі711. У гэтых умовах жыццё ў камуналках, бараках і інтэрнатах разам з пражываннем у “времянках” і вясковых хатах характарызавала паўсядзённае жыццё беларускай сталіцы.
Пад час Усесаюзнай інвентарызацыі жыллёвага фонду было ўстаноўлена, што на 1 студзеня 1960 г. у 58 551 дзяржаўнай кватэры Мінска налічвалася больш за 137 580 жылых пакояў і імі карысталася 94 485 кватэранаймальнікаў, або 368 235 чалавек (гл. дадатак, табліца XVII). У сярэднім на кожную кватэру прыпадала 2,3 жылых пакоя, 1,6 кватэранаймальніка і 6,3 жыхара. Іншымі словамі, кожныя дзве сям’і з трох пражывалі ў камуналках712. Кожная сям’я мела адзін пакой. Кухня. калідор і санвузел (калі такія былі) выкарыстоўваліся сумесна. Часам людзі жылі ў кухні. Недахоп месца і вымушаная цесната пражывання выклікалі агрэсію ў жыхароў, якія выпадковым чынам апыналіся пад адным дахам. Па ўспамінах відавочцаў, сумеснае пражыванне падпарадкоўвалася строгім правілам, у адпаведнасці з якімі, у прыватнасці, павінна была выконвацца чарговасць пры эксплуатацыі месцаў агульнага карыстання. Іерархічныя структуры ўскладняліся асабістымі адносінамі. Нагляд з боку “домоуправов” і назіранне суседзяў па кватэры азначалі, акрамя сацыяльнай дысцыпліны, палітычны кантроль713.
КНІГІ ОНЛАЙН
