Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
ЛІЛЫН НА СЯЛІІ колах
БвЛЛРуСКІЯ НАРОДНЫЯ легенды і пддлнні
МІНСК «ЮНАЦТВА» 1998
УДК 882.6-31
ББК 84(4Бен)6
М72
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
Запіс і літаратурная апрацоўка I. А. МАСЛЯНІЦЫНАЙ
Мастак М. Д. РЫЖЫ
15-98
ISBN 985-05-01
© I. А. Масляніцына. Запіс і літаратурная апрацоўка, 1998
© М. Д. Рыжы. Афармленне, 1998
ВЫБЛР ВвРЫ
зараз затрасецца разам аднойчы. Тады Лебедзь
сю ноч не магла заснуць Лебедзь. Быццам ліхаманка трэсла яе, і здавалася, што вось з ёй уся зямля. Так было ўжо была зусім яшчэ дзяўчо і доўга
плакала са страху. Бацька не супакойваў. Стары вяшчун, ён сам адчуваў набліжэнне чагосьці нядобрага. Усю ноч не гаслі ў свяшчэнным гаі вогнішчы — вешчуны спрабавалі ўміласцівіць Перуна і Дажбога. Спалоханыя, прыносілі свае ахвяры рыбакі. Перад раніцай моцны шквал ветру задзьмуў агонь ахвярніка — пачалася навальніца. Тады ўпершыню зразумела яна, што Пярун не ўсясільны.
Даўно ўжо няма на свеце бацькі, якога многія лічылі чарадзеем, разышліся хто куды яго былыя памочніківешчуны, спалены свяшчэнны гай, і знайшлі недзе ў глыбіні Лукаўскага возера прытулак ідалы Пярун і Дажбог.
Лебедзь, уздыхнуўшы, запляла свае доўгія валасы ў касу, затрымала яе на імгненне ў руцэ, быццам узважваючы. Цяжкія валасы, калі закінуць касу за спіну, будуць адцягваць назад усю галаву. Лебедзі было прыемна адчуваць на сабе захопленыя погляды мужчын. Яна ведала пра сваю прыгажосць, ганарылася ёю. Неаднойчы даводзілася ёй прымаць у сябе амаль звар’яцелых ад кахання маладых рыбакоў. Але пасля кожнай такой сустрэчы быццам навальвалася туга: а ці знойдзе ён яе?
Тыя, хто прыходзіў да Лебедзі шукаць ратунак ад кахання, нікому ніколі пра гэта не расказвалі. Нядобрая слава жыла разам з Лебеддзю ў яе беднай хатцы. Усё пачалося з таго часу, калі ў рыбацкае паселішча на беразе возера прыйшоў чужы чалавек. Ён быў яшчэ не стары, але ўвесь сівы. Сівымі былі нават бровы і вейкі. Прыйшоў ён у шэрым жабрацкім адзенні, босы. На плячах ляжаў вялікі драўляны крыж. Рыбакі падумалі, што, мусіць, чалавеку патрэбна дапамога. Але прышлы адмовіўся. У канцы сяла ён укапаў у зямлю крыж. Там і пасяліўся.
Зараз айцец Пётр — прызнаны духоўны пастыр, служка распятага Бога, любімец князя, адзіны чалавек на сяле, якога баяцца, да чыіх слоў прыслухоўваюцца. Яго нама-
ганнямі знішчана капішча старых багоў і пабудавана сапраўдная маленькая каплічка з бліскучым крыжыкам на макаўцы. Менавіта айцец Пётр выклікаў княжых дружыннікаў, каб ахрысціць вольналюбівых палешукоў. I ў дзень той упершыню пралілася кроў чалавечая ў азёрныя хвалі.
А Лебедзь уцякла ў лясы, бо ніколі чалавек не прызнае таго Бога, верыць у якога яго змушаюць мячом. Калі ж вярнулася яна — айцец Пётр забараніў людзям нават гаварыць з ёю.
Яна не хацела сустракацца са сваім ворагам, але шлях да людзей, у сяло, праходзіў побач з капліцай. А яна ж цвёрда вырашыла, што першы парыў ветру, першую вар’ятку-хвалю з возера сустрэне разам з людзьмі.
Айцец Пётр убачыў яе яшчэ здаля, здзіўлена ўзляцелі над шэрымі, быццам абсыпанымі попелам, вачыма яго густыя бровы. На імгненне пагляды іх сустрэліся. Магчыма, Божы служка вырашыў, што Лебедзь прыйшла да яго. Ён адчыніў дзверы каплічкі.
Лебедзь трохі замарудзіла і раптам рашуча ўвайшла. Усё тут было незнаёмае і прыгожае. Са сцен на Лебедзь глядзелі суровыя вочы святых, свечкі кідалі цьмяны водбліск на іх, і, здавалася, зараз уздрыгнуць сціснутыя вусны намаляванага, чужога ёй Бога. Ён глядзеў так, быццам ведаў усе патаемныя думкі Лебедзі і ўсё тое, з чым яна ішла да людзей. Яго позірк уладна загадваў ёй гаварыць. I, сама не ведаючы навошта, Лебедзь загаварыла:
— Уночы будзе навальніца, бура. Я заўсёды гэта адчуваю. У такі час Перуна трэба прасіць, каб людзей жывымі пакінуў. Перуна няма — ты ўтапіў яго ў возеры. Ды і не заўсёды Пярун прыслухоўваўся да нашых маленняў. Дык, можа, твой Бог дапаможа?
На твары сівога святара нічога не адбілася. Ён маўчаў, быццам не пачуў яе слоў. He дачакаўшыся адказу, Лебедзь пайшла.
У гэты дзень раней, чым звычайна, звон склікаў усіх на вячэрнюю малітву. Страшным быў твар боскага служкі ў бліскавіцы маланак. Чорная раса яго на ветры здавалася падобнай на крылы. I гаварыў святар пра жудасны грэх чалавечы, цяжкую кару, пасланую на непакорных Богам. А потым спалоханыя людзі паўзлі да яго на каленях, цалавалі грубыя жылістыя рукі і ў перапынках паміж раскатамі грому маліліся ўголас. У гэты час усе яны верылі, бо баяліся.
Апоўначы пачалося... Магутныя парывы ветру рвалі з карэннем стогадовыя дубы, разбураліся рыбацкія хаты. Па возеры адна за адной пракаціліся хвалі, кожная з якіх станавілася большай і страшнейшай за папярэднюю. 3 неба на людзей абрынуўся паток вады — зямлю ў адзін момант так размыла, што цяжка было ўтрымацца на нагах. Возера выйінла з берагоў і затапіла вузкую палоску зямлі, што звязвала людзей з сушай. Разгубленасць і жах з’явіліся на тварах тых, хто прыціснуўся да сцен капліцы, быццам драўляныя сцены маглі іх выратаваць. А святар, нібы здзічэлы, цягнуў рукі да неба, і вусны яго шапталі нешта: ці то праклён, ці то маленне...
Гэта адбылося амаль адначасова. Маланка ўдарыла ў царкоўны крыж, грымнуў гром — і вялікая жудасная хваля накрыла з галавой тых, хто трапіў на няшчасны астравок. Калі яна сышла, ад капліцы застаўся толькі дах, але ўжо без крыжа.
За яго ў роспачы ўхапіліся тыя, хто застаўся на востраве. Адны гучна клікалі на дапамогу Хрыста, другія — Перуна. I маўчаў у вялікім узрушэнні айцец Пётр — яго Бог мог бы пакараць слабаверных, але ён дазволіў стыхіі разбурыць храм! Божы служка не мог ды і не хацеў разумець гэта.
Смерць ужо зазірнула ў вочы людзей, але раптам усе пачулі звонкі жаночы голас:
— Калі Багі адракаюцца, верце ў чалавечыя сілы! Гэтаму вучылі нас продкі, — вецер ірваў доўгія валасы Лебедзі, вада сцякала па яе твары, плячах, наліплая на цела наскрозь мокрая сукенка рабіла бачным усё яе маладое, прыгожае, моцнае цела.— Я ведаю месца, дзе можна перайсці! Але толькі той, хто верыць у гэта, пройдзе за мною!
I яна пайшла ў раз’юшаныя хвалі. I першы, хто рушыў за ёй, быў сівы святар. Лебедзь ішла скрозь шалёны роў стыхіі і спявала, і вада нават у самым глыбокім месцы не даходзіла ёй да каленяў. Здзіўленыя людзі кінуліся за ёю...
Легенда сцвярджае, што выратаваліся толькі тыя, хто па-сапраўднаму паверыў у свае сілы, і ніколі пасля гэтыя людзі не сумняваліся ў правільнасці выбару такой веры.
А Лебедзь? Ужо амаль выйшаўшы з вады, яна раптам спынілася, затрымала свой позірк на вялікім прыбярэжным камені. 3 берага працягнуліся да яе чыесьці моцныя рукі, гатовыя прыняць у абдымкі. Яна ніколі раней не
бачыла гэтага чалавека, але гэта быў ён, каго яна так доўга чакала. I, зразумеўшы гэта, Лебедзь упершыню з таго часу, як перастала быць маленькай, заплакала...
* * *
Тым, хто сумняваецца, што ўсё было менавіта так, трэба прыехаць у вёску Лукава, што пад Маларытай. Там і да гэтага часу захаваўся гаючы камень-валун, на якім назаўсёды адбіўся маленькі босы жаночы ступачок — след Лебедзі.
КРЫНІЦА
устыя гукі паляўнічых рагоў заставаліся ўсё больш у баку. Счырванелы ад хуткага галопу,
князь амаль ужо не чуў іх. Уся ўвага яго была скіравана
наперад, туды, дзе паміж галін мільгала стройная постаць аленіхі. Гэта была вельмі буйная, моцная самка. Пераско-
чыўшы амаль праз галовы княжых паляўнічых, яна вось ужо дзве гадзіны вяла за сабою князя кудысьці ў самую
глуш.
Але было адчувальна, што яна ўжо стамілася, і хутка пагоня скончыцца. Так і ёсць. Аленіха спынілася і, цяжка дыхаючы, павярнулася да князя, каб дастойна сустрэць праціўніка. Князь нацягнуў лук, і раптам... аленіха знікла. Разам з ёю паплылі, загайдаліся, расталі ў цемры кроны дрэў. Князь апусціў лук і правёў па вачах рукой. Вочы слязіліся ад нечакана рэзкага надыходу цемры. Князь выставіў руку — і не ўбачыў яе, паднёс да вачэй — і таксама не ўбачыў.
— Хацеў бы я ведаць, што гэта значыць? — услых сказаў князь і злёгку пацягнуў повад.
Конь павольна, але ўпэўнена пайшоў. Значыць, ён бачыў дарогу.
Страшэнная здагадка, нібы паліцай па галаве, ударыла князя: ён аслеп.
Князю не аднойчы даводзілася бачыць сляпых людзей. Гэта былі і дружыннікі, што страцілі зрок у бітвах, і сівыя шаноўныя мужы, вочы якіх гаслі павольна і доўга. Але каб аслепнуць вось так, адразу, без усялякіх прыкмет хваробы, аслепнуць зусім маладым... У злосці князь сцебануў каня, і той, узняўшыся на дыбкі ад нечаканасці, скінуў вершніка. Трава мякка прыняла яго. Імгненна ён ускочыў на ногі і паклікаў каня. Дзесьці здалёк данеслася іржанне. Князь пайшоў на гэты гук. Іржанне паўтарылася, але ўжо вельмі далёка.
Цішыня з усіх бакоў напаўзла на князя, не чуваць было нават шамацення дрэў, быццам разам са слепатой надышла і глухата. Пэўны час князь міжвольна рухаўся ўперад. Потым спыніўся, апусціўся на зямлю. Са стогнам
качаўся ён па траве, у ярасці ірваў яе. Яго маладое цела не магло, не хацела змірыцца з непазбежным. Потым адчай змяніўся тупой абыякавасцю. Ён зразумеў: гэта — канец.
Князь ляжаў на зямлі, тварам да неба, раскінуўшы рукі, слёзы сцякалі па яго шчоках.
Раптам хруснула галінка. Князь уздрыгнуў. Хтосьці набліжаўся да яго. Чалавек? Звер? Здань?
— He падыходзь! — закрычаў ён.— У мяне хопіць сілы, каб забіць цябе!
— Навошта табе, князь Мсціслаўскі, жыццё беднага пустэльніка? — раздаўся ціхі, бы шолах травы, голас.
— Які пустэльнік? Адкуль тут пустэльнік? Ты хочаш зманіць мне? Ты прыйшоў па маё жыццё! Ты не адзін. Колькі вас? — выкрыкнуў князь.
— Прыгледзься, княжа. Хіба ты не бачыш мяне? — гэтак жа ціха адказаў пустэльнік.
— Я цябе не бачу,— горка, але ўжо спакойна вымавіў князь.— Я сляпы, чалавеча.
Чыесьці вялікія мяккія рукі апусціліся на князевы плечы, дапамагаючы яму ўстаць.
— Хто ж учыніў з табой такое, княжа?
— Мабыць, Бог. Але за што — не ведаю.
— Ідзі ж за мною, не бойся,— уздыхнуў пустэльнік.— Ніхто не пакрыўдзіць цябе, пакуль ты пад маёй абярогай.
Яны ішлі зусім нядоўга. Потым стары ўвёў князя ў сваё жытло. Тут было цёпла і пахла зёлкамі. Пустэльнік даў госцю нейкага духмянага адвару, які той прагна выпіў, потым паднёс да твару князя свечку і доўга ўглядаўся ў яго вочы.
КНІГІ ОНЛАЙН
