Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
— Якая прыгажуня! — прашаптаў у захапленні Шэравок.
— Зусім маладая...— паківаў галавой стары.— Ёй не больш, як пятнаццаць гадоў.
— Яна не можа быць тут адна,— насцярожана прагаварыў Крыштупас.— Хто ж тут: сябры ці ворагі?
I раптам жанчына расплюшчыла вочы. Здаецца, яна не здзівілася невядомым людзям, бо нават не кінулася адразу прыкрываць сваю галізну. Рухі яе былі раскаванымі і ўпэўненымі.
— Я рада бачыць вас,— сказала яна.— Гэта — добры знак, бо ўжо вельмі даўно сюды ніхто не прыходзіць: не мае патрэбы.
— Хто ты? Як тваё імя? — спытаў Шэравок у захапленні.
— Хто тут ёсць яшчэ? Чым займаюцца гэтыя людзі? — імкнучыся быць ветлівым, запытаўся Крыштупас.
Яна не паспела адказаць, бо тут раздаўся жахлівы крык.
— Гэта Даміян!—са страхам прашаптаў Траццяк. I ўсе, нават не згаворваючыся, кінуліся ў той бок, адкуль даляцеў да іх вар’яцкі крык.
Яны ніколі не думалі, што бегчы па ружах так цяжка. Тыя кветкі, што былі трохі вышэйшыя, абдзіралі ім рукі і ногі, чапляліся за адзенне. Іншыя, трапляючы пад цяжкі абутак, ператвараліся ў слізкае месіва, і мужчыны ледзь не падалі.
Хутка яны заўважылі сутулую постаць Даміяна. Ён стаяў сярод дрэў, з жахам глядзеў кудысьці і час ад часу крычаў. Убачыўшы, што спалохала спадарожніка, і ўсе астатнія спыніліся і нават пасунуліся трохі ўзад. Паміж двух старых бяроз, упрыгожанае белымі і чырвонымі ружамі, было капішча.
— Багіня Лада! — ускрыкнуў Шэравок.
Першы схіліўся перад багіняю кахання і прыгажосці стары Крук.
Ён памятаў яшчэ той дзень сваёй маладосці, калі маці прывяла яго да такога ж капішча, дзе чакала яго нявеста, добрая, працавітая дзяўчына-суседка. Лада аб’яднала іх лёсы, і яны былі шчаслівыя. Гэта потым, калі жонка памерла і гаспадыняю ў хаце стала нявестка, яму стала пагражаць смерць. Нявестка падбухторыла супраць старога яго сына, і ў канцы зімы, асабліва галоднай, той адвёз Крука ў лес. Добра хаця — не прывязаў, толькі папярэдзіў, каб той не вяртаўся дамоў — усё роўна карміць яго няма чым. Стары ж аказаўся больш дужым і трывалым, чым здавалася. Ён выжыў у лесе, і калі снег сышоў — пакінуў назаўсёды гэтыя мясціны.
Так, ён паважаў Ладу, і яму было крыўдна, што ў апошні час людзі амаль забыліся пра гэтую багіню, даверыўшыся ва ўсім Перуну. Ён бачыў у гэтым здраду каханню на карысць воінскай славе...
Стары Крук не адразу заўважыў, як побач з драўляным ідалам — Ладай з’явілася іх прыгажуня. Зараз на ёй было адзенне — доўгая ільняная кашуля, вышытая ружовымі, барвовымі і зялёнымі ніткамі. Вышыўка — кветкі ружы. Вянок з ружаў на галаве. I гэтае адзенне, якое падказвала, што перад імі вяшчуння, жрыца багіні Лады, адкразу ўзнесла яе на недасягальную вышыню, і на імгненне вандроўнікі перасталі бачыць у ёй проста прыгожую жанчыну.
— Я рада бачыць вас тут,— зноў паўтарыла свае словы жрыца.— Багіня слухае вас з увагай. Што прывяло вас да Лады?
— Мы просім заступніцтва багіні, мы жадаем, каб яна схавала нас ад нашых ворагаў,— сказаў Крыштупас.
— Мы жадаем пасяліцца тут назаўсёды,— падтрымаў яго стары Крук.
Жрыца запаліла агонь ля ног Лады і кінула туды высахлых ружовых чаранкоў. Язык полымя рэзка ўскінуўся да неба, і ў паветры залунаў нейкі прыемны пах.
— Хай будзе так, як вы жадаеце,— казала вяшчуння.— Лада дазваляе вам застацца.
Надта ж дзіўнымі былі першыя дні іх жыцця на новым месцы. П’янкі ружавы водар вельмі хутка стаў раздражняць іх. Раніцай, набіраючы вады з ракі, Крыштупас гучна лаяўся:
— Немагчыма піць! У язык упіваюцца ружавыя калючкі!
Стары скардзіўся, што ў яго свярбіць усё цела ад ружавых драпін. I нават хлопчык Траццяк ужо не бегаў па ружавай даліне.
Адзін Шэравок, здавалася, быў шчаслівы. Яго рэдка бачылі ля сяброўскага вогнішча — ён усё больш шукаў магчымасці застацца адзін на адзін з прыгажуняй-жрыцай, і яна не вельмі супраціўлялася гэтаму. Іх часта можна было сустрэць ля вогнішча багіні, і гэта чамусьці вельмі злавала Крыштупаса і Даміяна, да якога апошнім часам, здаецца, вярнуўся розум.
Аднойчы жанчына адвяла Крыштупаса ўбок ад сяброў і папрасіла ў воіна быць яе абаронцам. Аказалася, Даміян некалькі разоў ужо спрабаваў напасці на яе ў лесе, калі яна збірала грыбы і ягады. Яна баіцца яго, бо манах — шалёны. Крыштупас абяцаў сваю дапамогу, калі жрыца пакіне сустракацца з Шэравокам. Нічога не адказала вяшчуння, толькі звонка рассмяялася.
Крыштупас быў добры воін, сам князь заўважыў яго і ўзяў у дружыну сотнікам. I потым ніколі не забываў яго пры раздзеле баявой здабычы, на пірах і ў час палявання. Але аднойчы Крыштупас угнявіў князя, і ўдача адвярнулася ад яго. Трэба было расправіцца з ворагам — смелым ваяводам суседняга князя. Гэта было даручана Крыштупасавай сотні. Але князь настойваў яшчэ і на знішчэнні сям’і ваяводы: жонкі і трох маленькіх дзяцей. I Крыштупас не выканаў загаду. Ён забіў у двубоі ваяводу, але сам дапамог яго сям’і выратавацца. Пасля гэтага Крыштупас адчуў, што яму ўжо не варта вяртацца на службу, дзе нічога, акрамя смерці, больш не чакала яго. I ён уцёк.
Аднойчы раніцай літоўскі воін адчуў, што побач з ім ля вогнішча зноў няма Даміяна. Ён імгненна ўскочыў і рушыў на пошукі манаха. Ён быў упэўнены, што той пайшоў на капішча да жрыцы.
Сапраўды, каля ідала Крыштупас убачыў дзве постаці, мужчынскую і жаночую. Але гэта быў не Даміян. Ён схаваўся і прыслухаўся.
— 3 таго часу, як мы даведаліся, што ты — жрыца, нікому і ў галаву не прыходзіць спытаць тваё імя,— гаварыў Шэравок.— Але кожны хоча ведаць, як завецца тое, што любіш.
— У мяне няма імя,— адказала прыгажуня.— Яно мне не патрэбна. Калі я толькі нарадзілася, бацькі аддалі мяне старому вешчуну, каб я дапамагала яму служыць Ладзе. Ведаеш, Шэравок, багіня сама выбрала мяне. Раней тут
было паселішча -шмат людзей. Але аднойчы, вясной, невядома адкуль з’явіліся ружы. Імі пакрылася ўся зямля. Людзі спалохаліся, а вяшчун сказаў, што гэта Лада патрабуе зрабіць тут капішча, а служыць ёй будзе той, хто народзіцца першы пасля гэтага добрага знака. Нарадзілася я.
Хутка людзі пакінулі гэтыя мясціны, бо ружы забівалі хлебныя каласы, а рваць іх вяшчун забараніў. Зусім нядаўна памёр вяшчун. Перад смерцю перадаў ён мне волю Лады — служыць ёй да тых часоў, пакуль не ўзыдзе дзіўная ружа колеру сонечных промняў. Тады я змагу пайсці адсюль і абраць сабе мужа.
I тут сонца, раптам выглянуўшы з-за дрэў, заблыталася промнямі сваімі ў доўгіх валасах жанчыны. I Крыштупас пачуў усхваляваны голас Шэравока:
— Ты сама—сонечная ружа! Вось твае лісты (ён дакрануўся да адзення жрыцы). А гэта дзівосныя пялёсткі (ён правёў па валасах, што іскрыліся на сонцы, далонню). Я даю табе імя — Ружа. А Лада дае табе волю, бо даўно ўжо ўзышла ў гэтай даліне Ружа колеру сонечных промняў!
Крыштупас пайшоў да сяброў. Але каля вогнішча таксама было неспакойна.
— Нельга так больш! — крычаў Даміян.— Мы павінны знішчыць гэтыя праклятыя ружы, калі хочам застацца тут. Нам трэба расчысціць раку, паставіць хату, не, некалькі хат, каб кожны быў гаспадаром. А мне патрэбна царква, альбо хоць каплічка для майго Бога.
— А ты не баішся Лады? — запытаў хлопчык Траццяк.
— Чаго мне баяцца? Драўлянага ідала?
— Ты чуў, Крыштупас? — спытаў Крук.
— Так, і лічу, Даміян на гэты раз мае рацыю.
— Я таксама згодзен з ім,— падтрымаў стары.— Але трэба ўміласцівіць багіню Ладу. А гэта можа толькі яе жрыца.
Тут жа было вырашана прасіць Ружу ўступіцца за іх перад багіняй. I ўжо раніцай нершы ружавы куст быў выкарчаваны. Калі сонца стаяла ўжо вельмі высока, з’явілася Ружа з весткай, што Лада не прымае яе ахвяр і вельмі гневаецца на людзей. Мала таго, багіня не адпускае яе ад сябе. Сказаўшы гэта, прыгажуня расплакалася. I тады да яе падышоў Шэравок, і ён прасіў яе кінуць Ладу і працаваць разам з імі. Вось Даміян гаворыць, што Лада — толькі драўляны ідал, а сапраўдны Бог — іншы. Можа, так
яно і ёсць? А ўжо калі Ружа вырашыць быць з ім, ён, Шэравок, возьме яе за жонку.
I Ружа згадзілася. Цэлы дзень людзі ваявалі з кветкамі. Яны лічылі, што чалавек, каб выжыць, павінен змагацца з прыродай. Але яны не ведалі, што іншы раз прырода помсціць сваім гвалтаўнікам, адбіраючы ў іх самае дарагое. У тым, што адбылося потым, не была павінна Лада,— гэта была помста самой прыроды, пакрыўджанай, парушанай...
Увечары Ружа заўважыла глыбокую стрэмку-калючку ў руцэ. Яна з цяжкасцю выцягнула яе. Але боль не праходзіў. Рука распухла і пачырванела. Стары Крук спрабаваў лячыць яе адварам з зёлак, але гэта не дапамагло. На другі дзень пачалася ліхаманка. Ружа, страціўшы прытомнасць, ляжала ля вогнішча і трызніла. Яшчэ праз дзень рука налілася злавеснай чарнатою, і Ружа памерла...
Яе хавалі раніцай, не саромеючыся слёз.
— Няхай паселішча, што калісьці абавязкова тут будзе, называецца Ружай,— прашаптаў Шэравок.
— Грэх называць мястэчка імем грэшніцы,— казаў Даміян, які бачыў сябе святаром тутэйшых мясцін.
— А хто гаворыць, што трэба называць яе імем? — прагаварыў стары Крук.— Ружаны, бо ружаў тут шмат мы загубілі. Ніколі не будзе больш гэтая даліна такой прыгожай, дык хаця б як успамін пра былое — Ружаны.
* * *
Шмат кветак у садах і кветніках жыхароў Ружан. Але самыя любімыя па-ранейшаму — ружы: рознакаляровыя, пяшчотныя. I кожны гаспадар спадзяецца, што аднойчы побач з яго домам расквітнее тая, адзіная, незвычайная Ружа колеру сонечных промняў, якая магчыма, прыносіць шчасце.
BIT I ЯГО ГРЭХ
i ведаеце вы вёску Вітаўка, што недалёка ад Дзяржынска? Звычайнае невялічкае паселішча, якіх шмат на Беларусі. Хто ска-
жа зараз, што месца гэтае было калісьці славутае багатай сядзібай, зухаватым гаспадаром, пяшчотнай гаспа-
дыняй, дзіўнымі падзеямі?
Дайшла да нас з тых часін толькі назва сядзібы, якая
ператварылася ў назву вёскі.
Калісьці, кажа легенда, Вітаўка належыла шляхціцу Віту. Быў ён адважны вершнік, лепшы стралок у гэтым краі, і таму карыстаўся павагаю яснавяльможных суседзяў. Быў ён вясёлы субяседнік, галантны кавалер, і таму ад пана Віта гублялі розум яснавяльможныя суседкі ўсіх узростаў. Быў ён пяшчотны, клапатлівы бацька. I таму ў кожным маленні сваім дзякавала Богу за гэта адзіная дачка яго, ціхая Ірына, якая праславілася сярод усіх нявест краю незвычайнай незямною прыгажосцю і набожнасцю. Была панна Ірына белатварая, светлакосая, празрыставокая. Здавалася, абдымеш такую, і растане яна, як веснавы снег, расцячэцца па зямлі звонкай ручаінай, уздымецца лёгкім туманам да нябёсаў, якім так прагна і шчыра малілася красуня.
КНІГІ ОНЛАЙН
