Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
Так я даведаўся, што прыгожая незнаёмка -— незаконнанароджаная дачка князя і простай жанчыны.
Купцы не любяць войнаў і вельмі баяцца іх. He мае рацыі той, хто лічыць, што гандляр можа нажыцца на вайне. Куды прыемней і бяспечней гандляваць у мірны час півам, хлебам, ільном ды ўпрыгожваннямі, чым пастаўляць князям, часта ў пазыку, баявых коней ды зброю. Яшчэ адна небяспека: купец ніколі не можа быць упэўнены ў тым, што вайна канчаткова не разарыць яго. Калі ў горад уваходзіць вораг, ён рабуе і знішчае ўсё, нягледзячы, каму гэта належыць. Заставацца ў Лоску і чакаць вынікаў княжага паходу мне не хацелася, і таму я знайшоў магчымасць часова пакінуць родны горад і перабрацца ў Варшаву. Туды здаўна запрашаў мяне ў госці мой добры сябра, таксама купец. У Варшаве я прабыў роўна два гады. Калі ж ваенныя клопаты трохі сціхлі, паспяшаўся вярнуцца ў Лоск.
Адной з першых навін, якой сустрэў мяне родны горад, была звестка аб дзіўнай, незразумелай упартасці лоскай прыгажуні. Дзяўчына ўсё чакала свайго каханага, адмаўляючыся верыць, што пасля паходу ён узяў шлюб з іншай. Цэлыя дні яна праводзіла ў сваім пакоі ля вакна. Там
ткала ільняное палатно, шыла сабе пасаг ды расшывала дзівоснымі ўзорамі ільняныя кашулі.
Тады ўпершыню пачуў я песню пра лён. He магу перадаць увесь той сум, боль, адчай, якія гучалі ў ёй. I ўсё гэта было перададзена вельмі простымі словамі:
— Ужо ж я сеяла лён, Як кахаў мяне ён,— спявала лоская прыгажуня.
А як лён ды ўзышоў, Мой каханы пайшоў,— быццам адказвала яна сама сабе з сумам. У песні расказвалася пра дзяўчыну, што ішла рваць лён, а душа яе пакутавала ад чакання. Яна ўглядалася ў сіні колер кветак ільну, і яны нагадвалі ёй вочы мілага. Яна трапала лён, а ў думках яе быў толькі каханы, які пайшоў.
— Палатно тку ў журбе...
Мне б не ведаць цябе! — ірваўся крыкам адчаю голас той, што спявала.
Колер у палатна, Як мая сівізна,— аплаквала яна свой лёс. I пасля кожнага куплета чулася цягуча-пакутлівае, як плач кнігаўкі: «Лён... лён... лён...» Сэрца заходзілася ад тугі: шые дзяўчына белы саван на сваё каханне.
Аднойчы я атрымаў ліст ад варшаўскага сябра, які паведамляў мне, што ён дабіўся дазволу караля на вандроўку ў Італію і Палесціну. Гэта абяцала вялікае багацце, бо там нашы тавары цэняць на вагу золата. Сябра прапанаваў мне суправаджаць яго ў гэтай паездцы. Я не мог адмовіцца ад такой спакусы. Атрымаць дазвол для мяне было нескладана. I вось — Італія! Яна ўразіла мяне і пакарыла. Багатыя палацы, аздобленыя золатам храмы, вясёлыя карнавалы, даступныя прыгажуні, выгадны гандаль... Мая вандроўка зацягнулася амаль на пятнаццаць гадоў. Я выпісаў да сябе сям’ю і пасяліў у Фларэнцыі.
Толькі адчуванне хуткага надыходу старасці прымусіла мяне вярнуцца ў родныя мясціны. Які ж маленькі, цесны здаўся Лоск! I нават княжацкі замак пацьмянеў побач з італьянскімі «палацца». Але разам з гэтым вялікая любоў да маёй маленькай радзімы сціснула сэрца...
На другі ж дзень пасля прыезду я палічыў неабходным наведаць гаспадара Лоскага замка. Мяне адразу прынялі. Князь вельмі пастарэў, стаў больш павольны і задуменны ў рухах. Ён быў не адзін. Прыгожы мужчына сама ў сіле
падаўся мне знаёмым, але ніяк не мог узгадаць, дзе я бачыў яго і калі.
— Я ведаю, што ты прывёз з Італіі шмат залатых і срэбраных упрыгожванняў,— звярнуўся да мяне князь.— Можа, штосьці з іх зацікавіць маю пустэльніцу-дачку: колькі ўжо год акрамя ільну нічога ведаць не хоча.
— Акрамя ільну? — раптам уздрыгнуў прыгожы мужчына.— Ты не гаварыў мне нічога, хаця я вось ужо другі дзень гасцюю ў цябе,— звярнуўся ён да гаспадара.— Няўжо яна яшчэ...
— Так. Яна ўсё яшчэ чакае цябе,— сумна адказаў князь, і я зразумеў, хто перада мною: няверны каханы лоскай прыгажуні.
— Яна ведае, што я тут? — усхвалявана спытаўся ён.
— He. Навошта? Ты, хаця ўжо і ўдавец, не возьмеш яе. Ды і ніхто зараз не возьме, бо згубіла яна свой светлы розум разам з прыгажосцю. Хаця б у манастыр згадзілася пайсці,— павольна адказаў князь.
— Я павінен убачыць яе! — загарэўся госць.
— He трэба! — сурова вымавіў князь, заступіўшы яму шлях.
Але раптам абодва сціхлі, неяк дзіўна зірнуўшы ў бок дзвярэй. Там стаяла жанчына. Ніхто не заўважыў, як увайшла яна. Худая, бледная, з сеткай дробных маршчынак ля вачэй, і ўся сівая,— вось што засталося ад лоскай прыгажуні. Яна зрабіла некалькі крокаў наперад і раптам з адчаем і страснасцю працягнула рукі да таго, каго чакала ўвесь гэты час. I ён, гледзячы на яе з жахам, як на прывід, што выйшаў з магілы, адступіў, пасунуўся ад яе.
— He, гэта не яна... He яна...— ціха шаптаў ён.
Пачуўшы гэты шэпт, спынілася, нібы наткнуўшыся на нябачную перашкоду, сівая жанчына, застагнала і, закрыўшы абедзвюма рукамі твар, выбегла з залы. Праз некалькі хвілін да нас данёсся немы крык чалядзінак:
— Скочыла з вакна! Разбілася!
He згаворваючыся, кінуліся мы ўсе на двор. Там ляжала яна на зямлі, нежывая, нават крыві не было. Першы падбег да яе няверны каханы і раптам з жахам адскочыў. Калі я ўбачыў тое, што напалохала яго, і маё сэрца зайшлося... Маршчыны, згаслыя вочы, выцвілыя вусны — нічога гэтага больш не было. Перад намі ляжала шаснаццацігадовая красуня з гладкім пяшчотным тварам, майская яблынька, ссечаная ў квецені. I толькі каса яе па-
ранейшаму была сівою, як напамін аб перанесеных пакутах і горы.
— Любава! Любавачка! — ускрыкнуў той, хто згубіў яе, і кінуўся цалаваць мёртвыя вочы, вусны, рукі.
Так упершыню я пачуў імя лоскай прыгажуні. Ды мне здалося, што я заўсёды ведаў яго. Сапраўды, якое іншае імя больш пасавала ёй?
3 таго часу прайшло шмат гадоў, а я ўсё памятаю, спрабую зразумець незразумелае і пакутую ад гэтага. I яшчэ адно: не магу гандляваць ільном...
клронл міндоугл
ад Наваградкам раскінулася зорная асенняя ноч. Горад спіць. Толькі, курчачыся ад хо-
ладу, ходзяць па замкавых сценах вартавыя. Вось сышліся двое з іх, пачалі перашэптвацца. Наогул, не дазваляецца гэта рабіць, але ноч такая бясконцая. Самотна, калі пад нагамі тваімі спіць горад, а над табою — толькі высокае чорнае неба. Воі-вартавыя знарок намячаюць сабе шлях так, каб час ад часу сустракацца. Два-тры словы — і яны
зноў разыходзяцца.
— Гэй, сябра! Я цябе бачу ўпершыню. Скуль ты ўзяўся?
— Я — Ёнас, літовец. Я тут не так даўно. Прыйшоў з тых мясцін, дзе нарадзіўся наш кароль Міндоўг. Я — яго зямляк. А ты?
— Я — Шэраш, беларус. Служу Міндоўгу ўжо амаль цэлы сонцаварот. Але мне не падабаецца тут, і хутка я вярнуся да родных мясцін. Калі ты не супраць, будзем расказваць смешныя гісторыі — так хутчэй ноч бяжыць.
Вочы ў беларуса хітра блішчаць. Ён ужо ўбачыў, як, агідна ўсміхнуўшыся, раптам ганарліва выцягнуўся ягоны субяседнік. Калі б не трэба было разыходзіцца, напэўна, літовец сказаў бы штосьці з пагардай пра беларусаў. Такіх, як ён, шмат з’явілася з тых часоў, калі літоўскі князь Міндоўг стаў уладаром беларускага горада Наваградка, а пасля і ўсёй Беларусі. I асабліва пасля таго, калі пачаў ён называць сябе каралём.
Пры наступнай сустрэчы літовец сапраўды расказвае нейкі жарт пра дурнога беларуса, які ўлез з возам у дрыгву і ніяк не мог зразумець, чаму зямля засмоктвае ягонае дабро.
Што ж, калі яны сыйдуцца ў наступным раз, і надыдзе час расказваць Шэрашу, ён адпомсціць самаўпэўненаму літоўцу. Ён раскажа яму пра карону Міндоўга.
♦ * ♦
3 каронай было так. Калі аказалася, што ў Літве няма майстра, які б мог зрабіць яе для самаўпэўненага і ганарлівага Міндоўга, ён вырашыў дамовіцца аб гэтай важнай справе з кракаўскімі ювелірамі. Тыя згадзіліся за вялікую плату. «Калі Міндоўг хоча быць каралём, няхай і плоціць па-каралеўску»,— разважылі яны. Карона атрымалася сапраўды цудоўная. Высокая, уся разьбляная, бы абкружаны гатычнымі шпілямі сабор Дзевы Марыі ў Кракаве. 3 усіх бакоў, быццам разынкі са святочнага пірага, вытыркалі з кароны каштоўныя камяні ўсіх колераў вясёлкі. Вянчаў жа карону велічэзны шліфаваны алмаз. Кракаўскія майстры самі былі вельмі задаволены сваёй работай. Яны напісалі Міндоўгу, што карона гатова, але каштуе яна значна даражэй таго, аб чым было дамоўлена, і таму яны патрабуюць даплаты. Чалавек, які прывёз ліст, доўга з захапленнем апісваў Міндоўгу, як выглядае яго карона. I, мабыць, той застаўся задаволены, таму што ён адразу ж сабраў неабходную даплату і накіраваў лепшых сваіх людзей у Кракаў па каралеўскі галаўны ўбор. Тады ж быў назначаны дзень каранацыі, і ва ўсе бакі дзяржавы раз’ехаліся ганцы, абвяшчаючы людзям пра Міндоўгаву волю...
* * ♦
Познім вечарам у Кракаве ў дом галавы цэха ювеліраў пастукаліся два невядомых. На адным з іх быў манаскі капюшон, які закрываў чалавеку ўвесь твар.
— Пакажы нам карону, якую вы зрабілі для літоўца,— сказаў ён майстру.
— Панове, я нікому не абавязаны падпарадкоўвацца, акрамя майго караля. А вас дык я зусім не ведаю.
Чалавек у манаскім адзенні прыўзняў капюшон, і ювелір імгненна сціх, апусціўся перад ім на адно калена.
— Ну, а цяпер ты мне пакажаш карону Міндоўга? — спытаў кароль польскі Казімеж, бо гэта быў менавіта ён.
I залатых спраў майстар павёў нечаканых гасцей у дом і паказаў цудоўную работу. Доўга глядзеў на яе Казімеж, а потым, нічога не сказаўшы, пайшоў. I толькі на вуліцы ён шапнуў свайму спадарожніку:
— Ну вось, дачакаліся. Цяпер у гэтых выскачаклітоўцаў будзе свой кароль. ІДі разумееш ты, як гэта небяспечна для няшчаснай Польшчы, якую і без гэтага раз’яда-
юць усобіцы? Каралю літоўскаму будзе лёгка пераманіць да сябе частку маіх васалаў.
— Усё так, мой пан. Але што можна тут зрабіць?
— Слухай жа: карона гэтая не павінна дайсці да Міндоўга.
— Мы мусім затрымаць яе ў Кракаве?
— Hi ў якім разе! Я не хачу, каб узнікла вайна! Але карона можа згубіцца ў дарозе.
— А вось гэта — думка,— узбадзёрыўся Казімежаў субяседнік.— Па якому шляху павязуць літоўцы карону з Кракава? Праз пушчу? Ці не ў гэтых мясцінах рабуюць дабучынскія галаварэзы?
— Дабучынскія? — зацікавіўся польскі кароль.
— Так. За пушчай, амаль на мяжы Літвы з Польшчай, ёсць мястэчка Дабучын. Яно з усіх бакоў акружана лясамі, і лясы таксама завуцца Дабучынскімі, бо прыносяць тамтэйшым людзям шмат лясной здабычы. Праз гэтыя лясы праходзіць шлях з Польшчы ў Літву, і многія вандроўнікі становяцца ахвярамі мясцовых разбойнікаў. Дабучынскія галаварэзы іншы раз з’яўляюцца і ў нашых землях. Дарэчы, беластоцкі ваявода даставіў нядаўна ў Кракаў траіх. Яны зараз у турме, іх павінны павесіць. Але мы маглі б адпусціць аднаго з іх.
КНІГІ ОНЛАЙН
