Млын на сямі колах
Беларускія народныя легенды і паданні
Выдавец: Юнацтва
Памер: 334с.
Мінск 1998
паглядзіць, як зіхаціцца месяц у рацэ, паслухае, як стракочуць конікі ды квакаюць жабы ў чароце...
Пайшоў з імі хлопчык. Ноччу ж пачалі пытацца дзядзькі пра ягонага бацьку. Спачатку ўгаворвалі, а калі не дапамагло, дык і за бізун узяліся. Моўчкі стрымаў усё Дубок, нічога не дазналіся Эглеіны браты...
Раніцай усхваляваная Эглея пыталася:
— Чаму, сыне, невясёлы ты, чаму маўчыш, ні слова не скажаш маці? Ці не пакрыўдзілі цябе?
— He,— адказваў хлопчык,— усю ноч я слухаў конікаў, жабаў ды глядзеў на месяц, стаміўся і хачу спаць...
Сонца хілілася да вечара, пачалі Эглеіны браты выпрошваць дазволу, каб на гэты раз з другім пляменнікам на луг пайсці: няхай пачуе, як асцярожна ступаюць па траве коні, няхай запамятае, як зіхаціцца ранішняя раса на іх баках...
Згадзілася Эглея, і вось ужо дзядзькі задаюць свае пытанні другому пляменніку. Толькі смяецца маленькі Бяроза ў адказ. Раз’юшаныя Эглеіны браты патрымалі жалеза на агні ды падступіліся да хлопчыка. Заплакаў тады ён горка, але нічога не сказаў...
Раніцай кінулася да сына Эглея:
— Чаму вочкі чырвоныя, сыне? Ці не плакаў ты?
— He, маці,— адказаў з усмешкай Бяроза,— усю ноч мы палілі вогнішчы і пры святле іх любаваліся, як ходзяць коні па pace. Запарушыла мне вочы попелам...
На трэцюю ноч, ужо не пытаючыся дазволу ў сястры, звялі з сабою браты малодшую дзяўчынку. Як убачыла Асінка злыя твары сваіх дзядзькаў, як пачула іх нядобрыя словы, затрэслася ўся, зайшлася ад плачу ды і выдала ім таямніцу.
— Дом наш у возеры, на самым дне,— казала,— шырокі і све"лы ён. I шмат у ім багацця, але самае прыгожае, што ёсць,-— залатая карона, якую бацька носіць на галаве. Увесь дзень бацька і маці сядзяць на вялікіх ракавінах жамчужніц, ім з паклонамі прыслужваюць вужы: яны ў возеры прымаюць людскія абліччы. I называюць яны бацьку Ял, бо на вужынай мове гэта значыць «кароль», а маці — Яліна, бо гэта значыць «каралева». Адпускаць да людзей бацька вельмі не хацеў, але маці так прасіла, што ён згадзіўся. Адпусціў толькі на тры дні і загадаў нікому не расказваць пра сябе і наша жыццё ў возеры. Калі ж спатрэбіцца маці вярнуцца, то павінна прыйсьці яна на бераг возера і сказаць: «Ял, прымі Яліну». Тады закіпіць белая пена на возеры. 1 выйдзе з вады бацька...
Узрадаваліся Эглеіны браты, схапілі свае косы ды кінуліся на бераг возера. Клікнулі яны караля вужоў з глыбіні, і ён даверліва ўсплыў ім насустрач...
Адчула Эглеіна сэрца бяду. Сядзіць яна ў бацькоўскім доме, не есць, не п’е. Луцэя з Паланеяй весяляць яе — не ўсміхаецца, браты загаворваюць — не чуе. Усхапілася яна раптам, і, не сказаўшы нікому ні слова, кінулася да возера. Дзеці ж за маці пабеглі. Стала на беразе Эглея, закрычала: «Ял, прымі Яліну!» Але не ўсплыў насустрач ёй любімы муж, і толькі закіпела на вадзе чырвоная, крывавая пена. Зразумела тады ўсё Эглея, пачала плакаць, галасіць:
— Муж мой любы, адзіны! Загубілі наша шчасце злыя людзі. Няма цяпер у мяне кахання, няма чаго вяртацца ў возера. Але і з людзьмі нядобрымі, зайздроснымі не застануся! Стане Яліна твая дрэвам змрочным, самотным. Няхай будзе яно і ўзімку і ўлетку аднаго колеру — колеру тугі маёй. Да скону мне аплакваць цябе, мой каханы, слязьмі смалістымі, пякучымі...
Потым павярнулася яна да дзяцей сваіх:
— Хто з вас выдаў бацьку? — спытала.
Сумна прамаўчалі сыны, затрэслася ад страху дзяўчынка.
— Вы таксама станеце дрэвамі,— вымавіла няшчасная маці.— Ты, Дубок, магутным і моцным. Як мужна ахоўваў ты шчасце сваёй маці, так будзеш ахоўваць тых, хто зробіць з цябе шчыты для бойкі. Будзь, Бяроза, светлым і добрым: як імкнуўся ты супакоіць мяне, развесяліць,— будзеш супакойваць людзей светлым гаючым сокам, весяліць ігрою дудачкі, вырабленай з тваіх галін. А ты ж, дачка баязлівая, сэрцам нямоцная, усё жыццё будзеш згінацца пад ветрам ды дрыжаць кожным сваім лістком, палохаючыся нават самога жыцця...
I як толькі дагаварыла гэта Эглея, усе чацвёра абярнуліся дрэвамі. 3 тых часоў і з’явіліся ў нашых мясцінах яліны ды дубы, бярозы ды асіны. А ад нас разбегліся, разрасліся яны і па ўсёй зямлі.
смврць млшэкі
то бачыў лістападаўскі лес хаця б аднойчы, ужо ніколі не забудзе яго сумную, узнёслую прыгажосць: тут і духмяны водар, да якога прымешваецца пах вільгаці і прэлай лістоты, і рознакаляровыя кусты ляшчыны ды вербалозу, на якіх пад парывамі ўжо халоднага восеньскага ветра пагойдваецца, зіхаціць карункавае павуцінне з кроплямі расы, і незвычайная цішыня, у якой кожны гук здаецца залішнім, непатрэбным... Бо няма нічога вышэй за гэтае высакароднае чаканне прыродай адвечнага смяротнага пакарання першым снегам. Здаецца, што ў апошняе імгненне свайго жыцця лістападаўскі лес успамінае ўсё самае лепшае: у пошуме яго знаходзім мы водгукі вясновага птушынага гоману і летнюю шчодрасць колераў.
Хто ж не ўспомніць у лесе такім вясну і лета свайго жыцця, светлага ці няўдалага?!
Пад дубам магутным заснуў-прылёг волат Машэка. Жоўтымі і чырвонымі лістамі асыпае яго вецер, але нішто не можа парушыць гэты глыбокі сон. I бачыць у ім Машэка маленькага ільнавалосага хлопчыка, які нясмела працягвае вялікую сарваную валошку сінявокай дзяўчынцы, што пляце вяночак. I яшчэ бачыць Машэка, як хлопчык гэты ператвараецца ў статнага юнака, а дзяўчынка становіцца прыгажуняй Прадславай. I чуе Машэка ціхую размову іх.
— Прадслава, сяброўка мілая: дрэнны князь у нас. He хачу спіну гнуць на яго, потам зямлю паліваць дзеля багацця яго.
— Ідзі, Машэка, у ратнікі. 3 тваёй сілаю ды розумам ваенная слава чакае цябе.
Ці не ўсё роўна, Прадслава, потам ці крывёю паліваць зямлю за князя?
— Што ж хочаш ты, Машэка, ніяк зразумець не магу?
— Рабу — ланцугі, Прадслава, вольнаму — воля. Пайду ў лясы густыя, непраходныя. Кажуць, хаваюцца там людзі смелыя, мужныя, да іх папрашуся. Ці пойдзеш са мною, сяброўка мілая?
Адхіляе красуня Прадслава юнака, які ўжо гатовы сціснуць яе ў абдымках.
— Што ты, родненькі? Як і язык паварочваецца гаварыць гэткае? Людзі ж твае не смелыя, мужныя — а разбойнікі. Выходзяць яны, ліхія, на вялікую дарогу. He толькі княжых людзей рабуюць, а і купцам праходу-праезду не даюць, высочваюць безабаронных сялян, што з кірмашу дамоў вяртаюцца, дзевак крадуць-звозяць ад бацькоў, ды, нацешыўшыся ўдосталь, у лесе і кідаюць! He хадзі, Машэка, у разбойнікі! He зжыць сілаю зла ды несправядлівасці. Толькі розум пераможа іх. Застанься са мною, сябра мілы, ды ідзі да князя служыць. Заваюй яго ласку, павагу, а тады і адкрый яму, маладому ды неразумнаму, вочы на горкую праўду нашу, на тоё, як людзям цяжка пад яго жорсткаю ўладай.
Але не слухае дзяўчыны Машэка, бо сэрцам сваім неспакойным ён ужо з тымі малайцамі з лесу. Рукі яго чакаюць ліхой справы, душа — славы...
Спіць Машэка і стогне ў сне. Бачыць ён свае крывавыя подзвігі з ляснымі братамі: дзёрзкія набегі, жорсткія бойкі. Бачыць, як выбіраюць яго за атамана. I як упершыню ўзмахвае ён паліцаю атаманскаю, з сілаю рассякаючы паветра. I яшчэ ўяўляе ён княжацкі церам у полымі: гэтак Машэка загадаў адсвяткаваць сваё атаманства. Тады шмат служак княжацкіх загінула ад рук галаварэзаў Машэкавых, але і многія разбойнікі прынялі смерць.
3 тых часін у народзе атамана разбойнікаў пачалі называць ільвом.
Але рана ўзрадаваўся просты люд, шукаючы ў Машэку свайго заступніка. Забыў Машэка ў сваёй акаяннай славе, што марыў раней супраць несправядлівасці змагацца.
I стаў грозны Машэка злодзеем і забойцам. 1 крыўдзіў нават старых, удоў ды сірот.
А Прадславу забыў зусім, і, мабыць, не ўспомніў бы наогул, калі б не вестка дзіўная, незразумелая: у княжацкім цераме Прадслава.
Мабыць, добрае штосьці варухнулася ў жорсткім Машэкавым сэрцы. З’явілася страшная думка: сілаю трымае мілую сяброўку дзяцінства князь, выратавання чакае Прадслава!
I паслаў атаман да красуні свайго чалавека са словамі: «Пратрымайся, Прадслава, дзень ды ночку. Машэка надумае, як цябе вызваліць».
Але вярнуўся пасланец хутка і перадаў адказ дзяўчыны: «Не трэба мне, Машэка, твая дапамога. Па сваёй волі
я ў княжацкім цераме, і хутка назаве мяне малады князь жонкаю. Палюбілася яму, відаць, Прадслава за сумленнасць і прамату. Адкрыла я вочы князю на зло ды несправядлівасць, і ён шчыра пажадаў выправіць усе свае памылкі.
Ці памятаеш, Машэка, нашу спрэчку? Хіба не гаварыла я тады, што розумам можна большага дабіцца, чым сілаю? Перамагла я цябе ў той спрэчцы».
Спіць Машэка і не заўважае, як халодным асеннім дажджом ціха падаюць на яго слёзы жалю і суму...
Бачыць Машэка ў сне сваю крывавую помсту князю за тое, што адабраў Прадславу менавіта тады, калі зразумеў атаман, што ў ёй адной — яго шчасце і спакой. Бачыць, як падае, увесь акрываўлены, малады князь ля яго ног і з апошніх сіл цягнецца да свайго мяча, каб абараніць ад разбойнікаў княгіню.
1 зноў з’яўляецца ў сне Машэку тое зло, якім адплаціў ён красуні Прадславе за яе шчырасць і дабро: змяты шлюбны ложак, нянавісць у яе поглядзе ды праклёны на прыгожых вуснах...
Халодныя слёзы ў асенняга дажджу, але нейкія гарачыя кроплі падаюць на Машэкаў твар, і расплюшчвае ён вочы. На фоне хмурага лістападаўскага неба бачыць Машэка бледны Прадславін твар. Сінія калісьці яе вочы зараз шэрыя, як гэтае неба, і падаюць з іх на зямлю гаручыя слёзы крыўды і болю.
— Прачніся, Машэка,— ціха гаворыць яна.— Сустрэнь сваю смерць, бо завітала яна ўрэшце да цябе, за маёю спіною стаіць, маю руку накіроўвае.
У лістападаўскім лесе далёка разносіцца страшэнны крык. Збегшыся, разбойнікі з жахам бачаць свайго мёртвага атамана ля ног у Прадславы, якая трымае ў руках акрываўлены кінжал.
Яна нават не супраціўляецца, калі жорсткія Машэкавы воіны закопваюць яе ў адной магіле з Машэкам, а толькі глядзіць, пакуль магчыма, уверх, туды, дзе чэзне няяркае асенняе сонца.
Курган, які вырас над галовамі Машэкі і Прадславы, народ назваў Магілай Льва, горад, што з’явіўся праз стагоддзі на гэтым месцы — Магілёвам. Памяць пра грознага Машэку жыве і дагэтуль, але чорная гэтая памяць, як лістападаўскія хмары. Памяць жа аб Прадславе — нібы апошні светлы дзень восені, ціхая ды ўзнёслая, бо таксама, як і яна, прымаюць смерць позняй восенню дрэвы, каб мацней зазелянелі вясною выкінутыя з пупышак лісты.
КНІГІ ОНЛАЙН
